Vətən dünyadan baxanda...

Şövkət Zərrin Horovlu yaradıcılığının fikir və söz mənzərəsi

Azərbaycan qadınının sənətə gəlişi, bu çətin meydanda qələbələr əldə etməsi qəhrəmanlıq dastanıdır. Çünki qadın şair, yazıçı olmaqla yanaşı, kiminsə ömür-gün yoldaşı, kiminsə anası, kiminsə bacısı, bir sözlə, müsəlman toplumunun bir üzvüdür və bütün bunlarla yanaşı üstəlik qələm adamı olmaq o qədər də asan məsələ deyil.

Tanınmış nasir, şair, publisist, pedaqoq Şövkət Zərrin Horovlunu sözün hər iki anlamında bəxti gətirənlərdən saymaq olar. Çünki o, qibtə ediləsi ömür yaşayıb və mənalı yaradıcılıq keçib. Təsadüfi deyil ki, şair Səyavuş Sərxanlı Ş.Horovlunun “Sözün işığı” kitabına yazdığı son sözdə onu bir “ana, istəkli ailə çırağı, övladlarına çinar çətiri, Vətənə-yurda təmənnasız fədai...” kimi səciyyələndirir.

Şövkət Horovlu bir xanımın, bir yazarın, ümumən bir insanın rastlaşa biləcəyi çox çətinliklərdən keçib, çox sınaqları dəf edib. O doğulandan dörd ay sonra İkinci Cahan savaşı başlayıb. Ağlı kəsəndən gördüyü çətinliklər o dövrün bütün uşaqları kimi onu da vaxtından əvvəl böyüdüb. Uşaqlığı aclıqla mübarizəyə həsr olunub, məktəbə ayağı yalın gedib, qələmini mürəkkəb əvəzinə kandalaş suyuna batırıb yazıb, qışı da yay paltarında keçirib. Ailənin böyük övladı kimi bacı-qardaşlarına dayəlik edib, tarlada çalışıb... Amma oxumaq həvəsi, öyrənmək eşqi onu ruhdan düşməyə qoymayıb. Və bu eşq, bu həvəs onu ADU-nun Filologiya fakültəsinə gətirib. O, bədii yaradıcılığa da universitet illərində başlayıb, məhəbbətini də bu illərdə tapıb.

Həyat yoldaşı, professor Hüseyn müəllimlə birlikdə 1977-81-ci illərdə odlu-alovlu Əfqanıstanda yaşayıb, övladlarının dünyaya gəlməsi və pedaqoji fəaliyyəti ilə bağlı uzun illər ədəbi mühitdən uzaq düşüb, ilk kitabının işıq üzü görməsi illərlə ləngiyib... Amma son nəticədə ədəbiyyata, sənətə olan sevgi qalib gəlib.

Şövkət xanımın yaradıcılığı janr etibarilə rəngarəngdir - poeziya və onun spesifik bir qolu olan uşaq şeirləri, bədii nəsr, publisistika; mövzuca rəngarəngdir - Güney azərbaycanlılarının azadlıq mücadiləsi, Əfqanıstan müharibəsi, Qarabağ savaşı, Çeçenistan və İraqda baş verən qanlı tarixi olaylar, qaçqın-köçkün həyatı, sosial ədalət, elm xadimlərin fədakar əməyi, məhəbbətin tərənnümü, təbiət gözəlliklərinin təsviri.

Horovlunun şeir və poemaları onun “Çinar həsrəti”, “Mən Araz qızıyam”, “Dünya, səndən nigaranam”, “Sözün işığı”, “Heykəlləşən qatar”, “Ürəyim dan yeridir” kimi poetik toplularında yer alıb. Bütün mövzu-mündəricə zənginliyi ilə birlikdə onun milli bədii vəzndə düzüb qoşduğu poeziyasının ana mövzusu, başlıca poetik ünvanı Vətəndir. O, sözün həqiqi və tam mənasında milli şairdir. Şövkət xanım Vətənin təbii gözəlliyindən də, qədim tarixindən də, bu günündən də yazır. Amma Vətən onun poetik dünyasına ilk növbədə iki ünvanla daxil olur - Qarabağ dərdi və Güney Azərbaycan. Nə vaxtsa bu iki məkanı birləşdirən Xudafərin körpüsü şair qələmində ümummilli dərdlərimizin qovuşmasının bədii-simvolik işarəsinə çevrilir:

Bütün dərdlərimdən uludu bu dərd,

Tökülən qanımla doludur bu dərd.

Gülüstan-Qarabağ yoludur bu dərd,

Yetirin siz məni Xudafərinə!

Qarabağ savaşı Şövkət xanımın poetik yaddaşında Vətənin tarixi ilə bağlı məqamlardan ancaq biri, yəqin ki, birincisidir, amma sonuncusu deyil. O tarixi məqamların sonuncusu isə təkcə Azərbaycan türkləri yox, ümumən insanlığın beşiyi olan Azıx mağarasıdır və şair bunu qəzəb qarışıq qürurla bəyan edir. Amma nə bu qəzəb, nə də bu qürurda zərrə qədər patetika yoxdur:

Elə ağlayaram, elə ucadan,

Qalxar ürəyimdən Babək, Cavidan.

Əcdadım hay verər mənə Azıxdan,

Yadıma yenə də o yerlər düşüb.

Şövkət xanım gündoğanından ta günbatanınacan dünyanı gəzib, istər Avropada, istərsə də Şərq ölkələrində illərlə yaşayıb. Bu amil onun dünyagörüşünə miqyas verir, yanaşmalarına müasir rəng qatır, onu dar, məhdud, lokal çərçivədən çıxarır. Bütün milliliyi ilə yanaşı biz onun şeirlərini dünyanın gəliş-gedişindən yaxşı baş çıxaran, ayıq-sayıq düşüncəyə, çevik siyasi təfəkkürə malik bir insanın duyğu və düşüncələrinin bədii ifadəsi kimi qavrayırıq. O, Vətənə dünyadan, çağdaşlığa tarixdən baxır. Təsadüfi deyil ki, şairin Vətən anlayışı özünün məkan genişliyi, zaman dərinliyi ilə diqqəti çəkir, çağdaş Azərbaycanın coğrafi hüdudlarını aşıb keçir:

Kəm baxmam Oğuz ilkimə,

Qayıdcam türk kökümə.

Bir ovuc torpağam sənə,

Mənim əbədi cahanım-

Azərbaycanım!

Vətən sevgisi də daxil olmaqla Horovlu şeirinin ilk beşiyi məhəbbətdir. Bu geniş məzmunlu, çoxçalarlı məhəbbət anlayışının kökü insana sevgidən doğur:

Dedin göz yaşına dəyməz bu dünya,

Hamını bir gözdə görməz bu dünya.

Onu sevməyəni sevməz bu dünya,

Dünyanı sevməyi səndən öyrəndim.

Şövkət xanımın bədii yaradıcılığını iki əsas qola ayırmaq olar: lirik növ - şeirlər və epik növ - romanlar, povestlər, hekayələr. Onun sənət və həqiqət, sənətkar və zaman kimi estetik problemlərdən bəhs edən “İlham pərisi”, Milli Ordumuzun cəsur zabiti Ramil Səfərova həsr olunan “Haqqın harayı”, düşmən əlinə keçən yurd yerlərinə dair kədərli xatirələrdən, vaqonlarda məskunlaşan qaçqınların üzücü güzəran problemlərindən söz açan “Yaddaş ağrıları” və digər poemaları isə lirik və epik növ arasında körpü rolu oyanıyır. Yurd yerinə məhəbbət, onu itirməkdən doğan ağrı-acı, sənətə sevgi, ədalətə inam, zəfərə çağırış pafosu ilə aşılanmış bu poemaların forma-məzmun xüsusiyyətləri Ş.Z.Horovlunu Azərbaycan epik şeiri ənənələrinin, xüsusən də S.Vurğun və Şəhriyar dastançılıq məktəbinin çağdaş davamçılarından biri kimi dəyərləndirməyə əsas verir. Təsadüfi deyil ki, sənədli-bədii materiallar və xatirələr toplusundan ibarət “Mənim dünyam” adlı kitabında Şövkət xanım özü də bunu qeyd edir: “Etiraf etməliyəm ki, Şəhriyar, xüsusən də S.Vurğun şeiriyyətinin vurğunuyam, lap elə mümkünsə, fanatikiyəm”.

Ədəbiyyatın yaranması tarixin olmasını tələb edir. Şövkət Horovlu üç müharibənin ağrısı, əzabını yaşayıb: uşaqlıq illəri İkinci Cahan savaşının yaratdığı ağlasığmaz çətinliklər içində keçib; cavanlıq illərində tale onu Əfqanıstan müharibəsinə tuş gətirib; kamillik yaşlarında isə Qarabağ olayları başlayıb. Horovlunun yaradıcılığı əslində bu üç müharibənin insan qəlbinə vurduğu yaraların bədii ifadəsindən ibarətdir. Təbiidir ki, bütün bu olaylar onu qarmaqarışıq əsrin narahat şairinə, narahat yazıçısına çevirməliydi və çevirib də. Şair özü bu barədə yazır: “...kitablarımı oxuyanlar bir qayda olaraq deyirlər ki, yazılarında qəm-kədər niyə üstünlük təşkil eidr? Bunun cavabı birmənalıdır: üç dəfə ağır xəstəlik, üç il yol gözləmək, üç il Əfqanıstanın odu-alovu içində yaşamaq, sonra da yurd, torpaq həsrəti, on beş il doğmaların məzarına əli uzanıqlı qalmaq...”

Amma rastlaşdığı çətinliklər Şövkət xanımı nəinki sındıra bilməyib, əksinə, onda polad kimi möhkəm iradə, optimist ruh, qələbəyə sarsılmaz inam, qətiyyət, əzmkarlıq, sözün yaxşı mənasında inadkarlıq hissləri formalaşdırıb. Sonralar bu xüsusiyyətlər onun povest və romanlarının qəhrəmanlarının da əsas fərqləndirici özəlliyinə çevrilib.

Ş.Horovlu nəsrinin coğrafi hüdudları genişdir - “Arazdan gələn səslər” romanı erməni hücumuna məruz qalmış azərbaycanlıların Qarabağdan qaçqın düşməsi prosesinə, xüsusən də Araz çayını keçərkən üzləşdikləri ağlasığmaz müsibətlərə həsr olunub. Müəllifin bilavasitə şahidi və iştirakçısı olduğu hadisələrin təsvirindən ibarət roman sadəcə bədii yox, həm də tarixi önəm daşıyır. Bu xüsusiyyət “Arazdan gələn səslər”i Qarabağ mövzusunda yazılmış digər əsərlərdən fərqləndirir, ona mötəbərlik, inandırıcılıq verir. Bədii kontrast üsulundan istifadə edən müəllif Qarabağın müharibədən öncəki cənnət gözəlliyi və müharibədən sonrakı cəhənnəm görüntülərini qarşılaşdırır və burdan da romanın əsas ideyası hasil olur - insan vətənsiz insan olmadığı kimi, vətən də insansız vətən deyil. Bu iki məfhum ayrılmazdır.

Müharibə mövzusunu davam etdirən “Əbədiyyətə qədər” povesti könüllü olaraq Qarabağ cəbhəsinə yola düşən nazir oğlu Nihadın vətənpərvərliyi və sevgisindən danışır. Romanın əsasında hansı sosial təbəqəyə mənsub olmasından asılı olmayaraq, Qarabağ uğrunda mübarizədə ümummilli birlik ideyası durur. Varlı, elitar təbəqənin gəncləri ədəbiyyatda ənənəvi olaraq, harın, vətən, millət sevgisindən uzaq, öz fərdi mənafeyindən başqa heç nə düşünməyən şəxslər kimi təsvir olunur və bir qayda olaraq, aşağı təbəqədən çıxan mərd, vətənpərvər gənclər onlara qarşı qoyulur. Şövkət xanımın uğuru onun bu trafareti, ştampı bir kənara qoyub, məsələyə tamam fərqli rakursdan yanaşmasındadır. Antik yunan dramaturqu Sofoklun məşhur bir fikri var: “Evripidlə mənim fərqim ondadır ki, onun əsərləri insan necədir, mənim yazdıqlarım isə necə olmalıdır sualına cavab verir”. “Arazdan gələn səslər”də Şövkət xanım həyata və insana gerçək, “Əbədiyyətə qədər”də isə ideal planda yanaşır, yəni birincidə insan necədir, ikincidə isə necə olmalıdır sualına cavab axtarır. Başqa sözlə, romanda faktın ardınca gedən bədii söz, povestdə onu öz ardınca aparmaq, onu özü yaratmaq istəyir.

“Tale yolu” romanı Azərbaycanın bütövlüyü probleminə həsr olunub. Romanın əsas qəhrəmanı güneyli gənclə ailə qurub Cənuba gedən və ərinin inqilabi fəaliyyətinə görə başı bəlalar çəkən, həbsxanalara düşən, ən amansız təhqirlərə məruz qalan şimallı qız Fatmadır. Simvollaşdırma üsulundan istifadə edən müəllif bir-birindən ayrı düşən Fatma və onun ömür-gün yoldaşı Qasımın timsalında Şimali və Cənubi Azərbaycanın qovuşmaq həsrətini, azadlıq arzusunu ifadə edir. Amma bu simvollar, Borxesin dili ilə desək, gerçək faktların özündən doğduğundan sxematik yox, canlı təsir bağışlayır.

Əfqanıstan müharibəsi iştirakçıları olan, vətənə açılması qadağan edilən tabutlarda qayıdan gənclərin faciəli taleyindən bəhs edən “Açılmamış zərf” povestində də müəllif eyni simvollaşdırma üsulundan istifadə edir. Açılmamış zərf povestdə sadəcə açılmayan tabutların yox, həm də müharibə ilə bağlı açılmayan sirlərin, naməlum ölümlərin, gizli həqiqətlərin simvolik işarəsinə çevrilir. Ümumən, işğalçı müharibələr əleyhinə kəskin etiraz, sülhə, xoşgörüyə, əmin-amanlığa çağırış ideyası Horovlunun povest və romanlarından qırmızı xətlə keçir. Lakin onun yaradıcılığında vətənin azadlığı və şərəfi uğrunda lazım gələrsə, canından keçmək çağırışları da eyni qüvvətlə səslənir.

Şövkət xanımın publisistikası onun nəsr yaradıcılığının xüsusi bir qoludur. Bu publisistikanın zirvəsi vəfalı ömür-gün yoldaşı, gözəl insan, tanınmış alim, bir neçə elmi kitab və çoxsaylı məqalələrin müəllifi, geologiya-minerologiya elmləri doktoru Hüseyn Hüseynovun həyat və yaradıcılıq yolundan bəhs edən “70 illik ömür yolu” kitabıdır.

“Babam əyri yeriyir”, “Babam iki alıb”, “Yeddinci sevinc” kitablarında toplanan uşaq şeirləri isə dünyanın müxtəlif ölkələrinin torpaqlarını ayaqlamış, üç müharibə görmüş bir nənənin öz nəvələrinə və onların timsalında bütün nəvələrə sevgisini, könül arzularını ifadə edir.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, “Məhsəti” və “Qurbani” şairlər məclisinin üzvü Şövkət Horovlunun yaradıcılığı istər ayrı-ayrı söz adamları və tənqidçilər, istər müəyyən yaradıcı qurumlar, istərsə də oxucular tərəfindən layiqincə qiymətləndirilib. Yazıçının “Arazdan gələn səslər” romanı 2011-ci ildə Mahmud Kaşğari adına Beynəlxalq Fondun “Türk Törə Ocağı” mükafatına layiq görülüb, “İlin kitabı” elan olunub. O, Qarabağ mövzusunda yazdığı əsərlərə görə Rəsul Rza mükafatına layiq görülüb, “Qızıl Qələm” mükafatı laureatıdır.

Lakin yazıçının özünün dili ilə desək, “insan...dünyaya gəldiyi ilk gündən nəyə isə can atır, harasa tələsir.

Ümid qanadlarından asılıb öz içində yaşatdığı, özündən başqa heç kəsin qapısını aça bilmədiyi öz dünyasına doğru yol gedir. Bu yolun nə vaxt qurtaracağından xəbərsiz, bu yolun hansısa döngədə qırılacağını ağlına belə gətirmədən gedir”.

Bu yolda Şövkət xanıma cansağlığı, yeni yaradıcılıq uğurları arzu edirik.

Əsəd CAHANGİR

525-ci qəzet.- 2017.- 4 fevral.- S.22.