Gülüşlərin cingildəsin saz kimi...

“Bəzi adamları güldürmək lazımdır ki, sizi boğazınızdan asmaq niyyətləri yaddan çıxsın”.

(Bernard Şou)

O gündən ki söz sənəti ruhumuza qida verib, o gündən ki komik duyğu qəlbimizi nurlandırıb, o gündən də insan mənən təzələnib, özünü rahat və ayıq hiss edib.

Ecazkar gizli bir qüvvə onun fəaliyyətini gücləndirib, onu daha böyük əməllərə səsləyib. Gülüş insanın təbiətindən doğub; o, xalqın ruhundadır, qanındadır. Qədimdən bəri şən zarafatlar, həyat həqiqətinin ümumiləşmiş bənzəri olan sərrast lətifələr, məzhəki tamaşalar, yüksək hazırcavablıq nümunəsi aforizmlər azərbaycanlı məişətinin çətin anlarının, ağır günlərinin işıqlı ümidi olmuşdur. Kiçik ifadələrdən, hikmət dolu atalar sözləri və məsəllərdən başlamış, xalq təfəkkürünün məhsulu olan dastanlara qədər bütün folklor nümunələrində xalq ruhunun ayrılmaz hissəsi olan yumordan, hazırcavablıqdan, kəskin satiradan bir pay vardır. Ustadların yaradıcılığına da xalqdan gəlib, onun folklorundan süzülüb. Usta sənətkar onu xalqdan alıb cilalayır və xalqın özünə qaytarır.

Adi gülüş yalnız anlaq təzahürüdür, adamların həyat ziddiyyətlərini başa düşmələrinin və özlərini ondan yüksəkdə dərk etmələrinin əlamətidir.... Halbuki komiklik aləminə ümumiyyətlə intəhasız şadlıq, özünün öz ziddiyyətlərinin fövqündə hökmən ucaldığına bir inam daxildir.

Azərbaycan ədəbiyyatında gülüş qammasının bir başında Füzuli “Şikayətnamə”sinin acı təbəssümü, digərində Mirzə Cəlil qəhqəhələri durur. M.F. Axundov, Q. Zakir, S.Ə. Şirvani yaradıcılığında özünü aydın, professional şəkildə təqdim edən milli satiramız mollanəsrəddinçilərin əsərləri sayəsində böyük sənət kimi tanınıb. Üzeyir Hacıbəyovun məşhur komediyaları və satirik publisistikası da bu zəmində yaranıb və əsrin dəsti-xətti kimi meydana çıxan “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi ilə əl-ələ verib. Beləliklə, satira sənəti ədəbi-mədəni tariximizdə kamil mənəvi abidə-sərvətə çevrilib. Satira Ə. Haqverdiyev, C. Cabbarlı, Simürğ, Qantəmir, Mir Cəlal, S. Rəhman, S. Dağlı, S. Qədirzadə kimi yazıçılarımızın və başqa qələm sahiblərimizin yaradıcılığında ömrünü davam etdirib.

Təbiətdə günəş, cəmiyyətdə isə gülüş və satira bir sıra mikrobların ən amansız düşmənidir. Dünya satira və yumorunun nəhəngləri Rable, Servantes, Svift, Qoqol, Salıtkov Şedrin, Çexov, Y. Qaşek, K. Çapek, Mark Tven, Ohenri, Əziz Nesin, Rıfat Ilqaz və onlarla başqaları real göstərdikləri həyatın mikroblarını öz satira günəşləri altında məhv etməmişdimi? Satiranı dünya ədəbiyyatında onlarla bərabər Aristofan, Plavt, Bokkaro, Molyer, P. Bomarşe, B. Şou, H.Mann, B. Breat, İ.A. Krılov... kimi yazarlar məşhurlaşdırmışlar.

“Satira şən və hazırcavab adamların qərəzsiz hırıltısı deyil, cəmiyyətdəki biabırçılıqdan özünü təhqir edilmiş sayan adamların alovlu, dəhşətli qəzəbidir”. İlk yadıma düşən rus mütəfəkkiri V.Q. Belinskinin bu tərifi kifayət qədər dəqiq və tutumludur. Onun müasiri N.B. Qoqol bu fikri bir qədər də inkişaf etdirir:

“Gülüş - böyük məsələdir: o, nə adamın həyatına qəsd edir, nə də adına, lakin təqsirli şəxs onun qarşısında özünü əl-qolu bağlı dovşan kimi hiss edir”.

Satiranın mahiyyətindən danışarkən Dostoyevski yazırdı: “Satira bizim nöqteyi-nəzərimizcə, iki əksikliyin - komik və tragik vəziyyətlərin dialektik birliyidir”. Nitsşe də təxminən elə düşünür: “İnsan o qədər acı çəkdi ki, gülməyi yaratmaq məcburiyyətində qaldı”. “Müqəddəsi başa düşmək üçün əvvəlcə şeytanın vəkilini dinləmək lazımdır”. Bu kəlam isə görkəmli ingilis yumoristi Bernard Şouya məxsusdur. “ Mən bu gülüşün arasında göz yaşlarını görmək istərdim”. Bunu da B.Şou deyib.

Mark Tven belə hesab edir ki, gülüş bəşəriyyətin ən böyük xeyir-duasıdır. Onun yumor haqqındakı mülahizələri yaradıcılığından süzülüb gəlir. “Gedliberqi yoldan çıxaran adam” belə hesab edir ki, yalnız həyat həqiqəti əsasında yaranan yumor yaşayacaqdır. Hər bir axmaq da adamı güldürə bilər, lakin əsərin kökünü insanlara məhəbbət təşkil etmirsə, bu, boş məşğuliyyətdir.

İş - güc, məktəb, imtahanlar, edilməsi lazım olan işlər, ailədaxili, iş yerindəki problemlərimiz, şəxsi həyatımızdakı eniş - yoxuşlar... Bunların hər biri pessimizmə ünvanlanan yollardır. Xoş əhval, xoş ovqat o adamlara nail olur ki, ona can atırlar. Çox kasıb, xəstə və xəstəsi olan adamla rastlaşmışam ki, özünə təlqin etdiyi xoş ovqatla həyata daha çox bağlanıb. Onunla kəsdiyim pendir-çörəyin ləzzətini heç yerdə dada bilməmişəm. Çox imkanlı, həyatda uğur dalınca uğur qazanan, lakin sir-sifətlərindən zəhər yağan adamlarla cənnət məkanda quş südü düzülmüş süfrə arxasında oturmuşam. Görmüşəm ki, belələri ilə bal da yeyəndə zəhər olur. İllah da ki, o qonaq eləyəndə... Elə bil yediyin qabırğa kababı qoyunun deyil, bunun qabırğasının ətidir, dişinə çəkdikcə ağrıdan ufuldayır.

Bir balsatan dükanını ən yaxşı ballarla doldurduğu halda, gələn müştərilərə heç bal sata bilmirmiş. Bir gün təcrübəli bir insana şikayət edir:

- Ən yaxşı ballar məndə olduğu halda, gələn müştərilər ballarımı bəyənməyərək gedirlər. Halbuki qonşularımın balları yaxşı deyildir, ancaq müştəriləri heç bir zaman əskik olmur. Bunun səbəbi nədir?

Adam bu cavabı verir:

- Sən bal satırsan, sir-sifətin isə sirkə satır!

Türk yazıçısı Sevgi Soysal, “Yenişəhərdə bir günorta vaxtı” romanında yazır: “Gülən adam əliaçıq olur. Bir gülüşü belə əsirgəyən adam pul-paranı dünəndən əsirgər. Onlar heç bir şeyi əvəzsız etməz. Gülməyi də. Ya yaxşı ət versin deyə qəssabın, ya tərfini etsin deyə müdirinin, ya seçkilərdə səs versin deyə xalqın üzünə gülər. Beləcə, qarşılıqsız gülməyi bilməz. Gülənlərdən də şübhələnər. Sifətini turşudar, məndən bir şey istəyəcək deyə...”

Amma bütün bunların əvəzində bir təbəssüm bəxş etmək bu qədər çətindirmi? Bəs niyə bəzi insanların içindən təbəssüm etmək gəlmir, bilirsiniz? Çünki daxili dünyaları qap-qaradır. Biz otağın pərdəsini kənara çəkməsək, içəri o gözəl günəşin şüaları düşməyəcək. Azacıq bir təbəssüm. Nə itirər ki, insan təbəssümlə? Əlbəttə, heç nə. Lakin cəmiyyətdə qaşqabaqlı, hər an dava-dalaşa hazır olan, bir-birinə azacıq təbəssümü belə qıymayan insanlar da yox deyildir. Təbəssümə xəsislik edən insan başa düşə bilmir ki, xoş münasibət göstərməklə heç nə itirməyəcək, əksinə, qarşısındakı şəxs onun bu hərəkətindən mənəvi güc, xoşbəxtlik qazanacaqdır. İnsan nə qədər gülərüz olarsa, özünə bir o qədər dost qazanar. Düzdür, hər kəsin problemi, qayğıları var. Lakin qaşqabaqlı gəzmək heç kimin problemini həll etmir, əksinə, dərdinin üstünə dərd gətirir. Çünki sən qarşındakına necə münasibət göstərirsənsə, qarşılığında da onu alırsan. Əgər birinə acıqlı baxsan, cavabında acıqlı baxış alacaqsan. Bu sənin əhval-ruhiyyəni daha da pisləşdirəcək. Əksinə, kiməsə gülər üz göstərsən, eyni cavabı alacaqsan və bununla əhvalın yaxşılaşacaqdır.

Təbəssüm sevginin və insanpərvərliyin açarıdır. Evdə səadət, işdə müvəffəqiyyət deməkdir. Gülər üz ona ehtiyacı olana dərman kimidir. Bəzən bir həyatı xilas edə bilər. O, həmçinin simamızın gözəlliklərini də ortaya çıxarır. Deyirlər ki, insanın üzü onun daxili aləmini əks etdirir. Ancaq ona da əmin olun ki, insan öz çöhrəsini həmişə təbəssümlə bəzəsə, bu, onun daxilinə də əks edər, hisslərinə də, düşüncələrinə də. Özünü inandıra bilmək, həmişə gülərüz olmaq sağlamlıq, eləcə də ətrafdakıların ovqatını yaxşılaşdırmaq üçün çox vacibdir. Bu cür insanlar cəmiyyətdə ümid müjdəsi kimi dolaşırlar.

Hələ ailədə sizin körpəniz xəstələnibsə, əmin olun ki, üzünüzdəki təbəssümə, ümid dolu sözlərinizə onun çox böyük ehtiyacı var. Ümumiyyətlə, özünü inandıra bilənlər başqalarını da inandırırlar. İnanmalı və inandırmalıdır ki, hər şey qaydasındadır, ailənin xoşbəxtliyi üçün hər hansı ciddi maneə yoxdur.

Robin Şarma “Ferrarisini satan müdrik” əsərində gülüşü belə dəyərləndirir: “Gülmək ruhun dərmanıdır. İçindən gəlməsə belə bir aynaya bax və bir neçə dəqiqə gül. Özünü bəxtəvər hiss edəcəksən”. Gülsəniz dünya da gülər; ağlasanız təkbaşına ağlarsınız. Kədəri təklikdə keçirmək olar, amma sevinci tamamilə duymaq üçün onu başqa adamla bölüşmək lazımdır:

Gülməyən insanın qarnı tox olsa

belə, ruhu acdır

Gülmək çörək, su,

hava kimi vacib bir ehtiyacdır.

Gülüş xoş ovqatın rəhnidir. Ovqat yaxşı olanda işləmək də asan olur, çünki gülüş mənfi emosiyaları beyindən sıxıb çıxarır, müsbət yüklü beyin bədəndə yeni güc axını yaradır. Ovqatı xoş insan istənilən problemin həllinə daha yaxındır, nəinki ovqatı təlx biri.

Qəzəb - içində saxlandığı qabı aşındıran turşu kimidir. O, saxlandığı qaba töküldüyü qabdan daha çox zərər yetirir.

Sadəcə bir günümüzdə bizi xoşbəxt edəcək o qədər çox detallar var ki, bir azca bunlara fikrimizi cəmləşdirməyimiz, bir azca kiçik nələrdənsə özümüzü xoşbəxt etməyimiz lazımdır. Xoş ovqat, gülüş həm də insanın sağlamlığına kifayət qədər müsbət təsir edəcək amillərdən biridir.

Həkimlərin qənaətinə görə, gülüşün insan sağlamlığında xüsusi rolu vardır. Bu amillər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Gülmək insanı stressdən, depressiyaya düşmək təhlükəsindən xilas edir.

2. İnsan gülüşü zamanı orqanizmdə artıq kalorilər sərf olunur ki, bu da kökəlmənin, xüsusilə də piylənmənin qarşısını alır.

3. Dərinin tez qocalmaması üçün gülüş ən gözəl vasitədir. Belə ki, insan gülən zaman üz dərisində və qarın nahiyəsində əzələlər daima hərəkətdə olur. Daha dəqiq desək, əzələlərin gimnastikasına səbəb olur.

4. Beş dəqiqəlk sağlam gülüş 30-40 dəqiqə tam istirahəti əvəz edir.

5. İnsan güldüyü zaman dərindən nəfəs alır ki, bu da ağciyərlərimizin fəaliyyətinə rahatlıq gətirir.

6. İnsan gülən zaman qanda şəkərin səviyyəsi aşağı düşür. Odur ki, şəkərli diabetdən əziyyət çəkənlərə daha çox gülmək məsləhətdir.

7.Gülmək orqanizmin immun sistemini gücləndirir.

8. Qan təzyiqi olan insanlar on dəqiqə güləndən sonra təzyiqlərini ölçsələr, gülüşün xeyrini hiss edəcəklər.

9. Gülmək insan beyninin gərginliyini azaldır və zehni fəaliyyəti gücləndirir.

10. Ən başlıcası olaraq insan gülüşü ətrafdakı insanlara da xoş əhval bağışlayır.

Təbii ki, düşünəcəksiniz - səbəb olmadan necə gülmək olar? Hər şeyə gülmək dəlilikdir; heç bir şeyə gülməmək isə səfehlik. İnsan güldüyü qədər insandır. Radi Fişə görə “Ağlamaq köləliyin, gülmək özgürlüyün ifadəsidir”.

Uzun illərdir ki, insanlar özlərini, yaxınlarını, psixoloqlar öz xəstələrini, sosioloqlar isə işlədikləri lokal insan birliyini optimist etməyə məcbur edirlər. “Gülümsəyin!” sözü Amerikada həyatın şüarı idi. Son zamana kimi. “Keep smiiling” cümləsi elə amerikan psixoloqlar və sosioloqlar tərəfindən şübhə altına alınıb. Onların da özünəməxsus məntiqləri olduğundan indi qərbdə “Adekvat pessimizm” optimizm tiraniyasına güc gəlməyə başlayır. Bir çox psixoloq həmişə qalib düşüncəsinin insanların ağlında kök atmasına görə çox narahat olduqlarını bildirirlər.

“Bəsdi gülümsədin, deyinməyə başla” şüarının müəllifləri deyir ki, öz həyatının üz qabığını bahalı jurnallar kimi bəzəmək, uzunmüddətli kədər vəziyyətindən qat-qat daha çox ziyan vurur. Sadəcə olaraq həddi aşmaq lazım deyil. Orta yolu tapmaq, yerli-yerində pessimizmdən və optimizmdən istifadə etməyi bacarmaq lazımdır. Psixologiya individual təsir sahəsidir və bir qayda hər kəsə uyğun ola bilməz.

Saxta gülüş lakmus kağızı kimi bir

şeydir, yalanı üzə çıxarmaqda əvəzsizdir. Qarşınızdakı insanın gülüşünə diqqət edin. Süni gülüşlər sadə olur. Yəni, gözlərində və üzünün digər əzələlərində gülüşə dair bir işarə tapa bilməzsiniz. Həmçinin yalandan gülən insanların dişləri görünmür. Həqiqi gülüşdə isə gözətrafı dəri dartılır və dişlər görünür.

Gülmək yaraya məlhəm qoymaq kimi bir şeydir, məlhəm qoymasan, yara daha dərinə işləyəcək, onda sağalması müşkül məsələyə çevriləcək. İlk əvvəl öz dərdinə gül ki, davası olsun. Sənin kədərin kiminsə gülüşünə səbəb ola bilər.Amma sənin gülüşün heç kəsin kədərinə səbəb olmamalıdır. “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilk nömrəsində oxuculara belə xitab edirdi: “Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Zəmani ki, məndən bir gülməli söz eşidib, ağzınızı göyə açıb və gözlərinizi yumub, o qədər “ xa - xa ! edib güldünüz ki, az qaldı bağırsaqlarınız yırtılsın və dəsmal əvəzinə ətəklərinizlə üz - gözünüzü silib, “lənət şeytana” dediniz, o vaxt elə güman etməyin ki, Molla Nəsrəddinə gülürsünüz.

Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Əgər bilmək istəsəniz ki,kimin üstünə gülürsünüz, o vaxt qoyunuz qabağınıza aynanı və diqqətlə baxın camalınıza”.

Hər bir sənətkar bədii əsərdə ilk növbədə özünü ifadə edir, yaşadığı dövr, mühit, cəmiyyət haqqında düşüncələrini oxucu ilə bölüşür. Satirik sənətkarın da fərdi üslubu cəmiyyətdə müşahidə etdiyi kataklizmlərdən, siyasi, mənəvi aşınmalara münasibətdən, təsirlənmələrdən formalaşır. Vaxtilə Bomarşe öz əsərlərindəki satira və gülüşün mahiyyətini açıqlayaraq yazırdı: “Mən ona görə gülürəm ki, ağlamayım”.

Atilla Dorsa isə deyirdi : “Gülmək... Zəkamıza səslənən, ağlımızı işlədən, insanla təbiət arasına bəlli bir məsafə qoyan, insana ətrafındakı hər şeyə qarşı bir tənqidi baxış istedadını hədiyyə edən, qısacası, insanı insan edən şeylərin arasında bəlkə də başda gələni gülmək bacarığıdır”.

Təbəssüm insanın dağ boyda dərdini bir saniyədə qaldırıb atmasına səbəb ola bilər. Onu sakitləşdirər, hüzur verə bilər. Yetər ki, bu, içdən gələn, səmimi, təmənnasız bir təbəssüm olsun. Danışarkən və dinləyərkən təbəssüm etməyi unutmayın. Amma əlbəttə ki, bunu yerinə görə etmək lazımdır. Biri çox ciddi mövzuda nə isə danışırsa, yaxud dərdini sizinlə bölüşürsə, bu təbəssüm kinayə və saymazlıqdan başqa heç bir şey olmaz. Təbəssüm süni olanda uzaqbaşı istehza etmiş olursan. Amma içdən gələndə həm sən xoşbəxt olursan, həm də başqaları.

Yaşadığımız dünyanın ən populyar sənət əsəri, italyan rəssam Leonardo Da Vinçinin üzərində yeddi il işlədiyi “Mona Liza” tablosu 1911 - ci il avqustun 21 - də Parisdəki Luvr muzeyindən oğurlandı və 27 ay sonra Vincenzo Perugia adlı bir italyan, rəsmi Florensiyada Uffizi Galerisinə 100 min dollara satmağa çalışarkən yaxalandı. Yaxalanarkən oğruya elə gəldi ki, Mona Lizanın hüzn dolu çöhrəsinə acı təbəssüm çöküb. Bəlkə fərasətli oğrunun fərasətsiz alverinəmi, rəsmi dəyərindən qat - qat aşağı satmasınamı gülürdü o? Xeyr, Perugia onu oğurlamadan 400 il öncə gülümsəməyə başlamışdı Mona Liza...Rəsm tapılsa da Leonardonun 1503 və ya 1504 - cü ildə Florensiyada yağlı boya ilə yaratdığı portretdə kimliyi hələ də mübahisə mövzusu olan kirpiksiz, qaşsız qadının təbəssümündəki həqiqəti, Da Vinçi kodunu axtarırıq. Əsrarəngiz gülümsəməsinin sirri nədir? İnsanlığın haradasa bütün duyğularını bir təbəssümün bir anına sığdıra bilməsindəmi? Bu təbəssüm gözlərdənmi qaynaqlanır, ya dodaqlardanmı? Tədqiqatçılar hələ də bu ofsunlayıcı təbəssümün, bir arada olan hüzn və nəşənin sirrini açmaqda çətinlik çəkirlər.

“Əgər köləlik pis deyilsə onda heç bir şey pis deyil” aforizminin müəllifi, Amerika Birləşmiş Ştatlarının 16 - cı prezidenti Avraam Linkoln oğlunun müəlliminə göndərdiyi məktubda yazırdı: “Əgər bacara bilsən, səmimi bir gülüşün sirrini öyrət ona”.

Düşünün ki, gülməyimizə mane olan nədir? İlk növbədə uzun-uzadı ürək üzən seriallardan, xoşagəlməz söhbətlərdən, sosial problemlər haqqında dərindən düşünməkdən uzaq olun. Gün ərzində sizə mənfi təsir göstərən tıxacların, növbələrin və s. bu kimi halların gərginliyini canınızdan çıxarmaq üçün komediya janrında filmlərə baxın, lətifələr oxuyun, əyləncəli jurnalları mütaliə edin, ən başlıcası isə doğmalarınızla zarafatlaşın. Bir də ən əsası odur ki, gülən zaman güzgüyə baxın. Onda əmin olacaqsınız ki, gülüş sizi nə qədər gözəl və nə qədər cazibədar göstərir. Odur ki, gülüş üzünüzdən əskik olmasın. Amma bir şərtlə. Özünüzü şit-şit gülməkdən və üzünüzə şit-şit gülənlərdən qoruyun. Çin filosofu Çen Qao-Mo gülüşün aşağıdakı qadağanlarını müəyyən edib:

-rişxənd, yaxud istehza edərək, ələ salaraq gülmək,

-məsxərə, kim nəyisə başa düşməyəndə ona gülmək,

-başqasını axmaq yerinə qoymaq,

-gülməli olmadığı halda özünü gülməyə məcbur etmək,

-hamıdan əvvəl gülmək,

-yersiz zarafat etmək,

-gülüşünlə zavallının qəlbinə dəymək,

-uzun-uzadı zarafat edib gülmək və s.

Mentalitetimizdə şit gülüş qadın üçün arzuolunmaz sayılıb. Lakin üzügülər qadını kim arzulamaz ki? İşdən evə yorğun dönən kişi üçün onu astanada qarşılayan qadınının təbəssümündən dadlı nə ola bilər? Xalqın yaddaşında qorunub saxlanılan, bizim günlərimizdə də öz aktuallığını itirməyən, Azərbaycan xalqının musiqi-poetik yaradıcılığının ən qədim və önəmli janrlarından olan mahnılarda deyildiyi kimi:

Gülüşlərin cingildəsin saz kimi,

Hər tərəfə yayılsın avaz kimi,

Sən güləndə könül gülür yaz kimi,

Gülə-gülə, gülə-gülə, ay xanım,

Gülə-gülə, gülə-gülə al canım!

Yasəmənlər açıb çiçəklənəndə,

Bənövşələr küsüb boynun əyəndə,

Şeh düşübən çəmənlər şehlənəndə,

Gülə-gülə, gülə-gülə, ay xanım,

Gülə-gülə, gülə-gülə al canım!

Sən güləndə açır gül, yasəmənlər

Heyran olur avazın eşidənlər,

Görən varmı, sənin kimi bəxtəvər,

Gülə-gülə, gülə-gülə, ay xanım,

Gülə-gülə, gülə-gülə al canım!

Sezen Aksunun ən möhtəşəm mahnısının da adı beləcədir:

“Gülümse”:

Gülümse, hadi gülümse!

Bulutlar gitsin.

Yoksa ben nasıl yenilenirim,

Hadi, gülümsə!

Belki şehre bir film gelir,

Bir güzel orman olur yazılarda.

İklim değişir akdeniz olur,

Gülümse!

Tut ki karnım acıktı,

Anneme küstüm.

Tüm şehir bana küstü.

Bir kedim bile yok,

Anlıyor musun?

Hadi gülümse!

Qızının təbəssüm dolu istəyinə hansı ata “yox” deyə bilər ki?

- Dükan sənin, qızım!

Uilyam Ceyms: “Bəxtəvər olduğumuz üçün gülməyək. Güldüyümüz üçün bəxtəvər olaq” deyib. Bu məqsədlə günə kefini açan bir addımla başla. Gül, şənlən və sahib olduğun hər şey üçün şükr et. Görəcəksən, hər gün gözəl ərmağanlar gətirəcək. Gülməyin gücünü həmişə xatırla. Musiqi kimi o da həyatın stress və sıxıntılarına qarşı möcüzəvi bir üsuldur. Qəhqəhə ürəyinizi açar və ruhunuza sığal çəkər.

Yumor - zarafat arxasında gizlənən ciddilikdir. Satirik əsərdə komizmi hər bir elementdə - adi sözlərdən, adlar və ləqəblərdən, ifadə və ibarələrdən, atalar sözləri və məsəllərdən, tizfəhmlik aforizmlərindən, komik təkrirlərdən, məcazın trop növlərindən başlamış, ədəbi sitatlara, ara söz və ara cümlələrə, təhsin, təqdir bildirən sözlərə, epiqraflara qədər çox rəngarəng vasitələrdə görmək mümkündür.

Bu gün Azərbaycanda satira Anarın, Elçinin, bütövlükdə tək-tük qələm sahiblərinin, yazılı və elektron mətbuatda bir sıra köşə yazarlarının çiyinlərində dayansa da, ardıcıl xarakter daşımır. Odur ki, yumor “şən və hazırcavab adamların qərəzsiz hırıltısı” ilə müşayiət olunaraq özünə böyük bir auditoriya toplayır. “Avtostoyanka” komediantı səhnədə şıllaq atan zaman telekameranın ona tuşlandığını hiss edən tamaşaçı elə bəxtəvər gülümsəyir ki... Qarnını tutub qəh-qəhə çəkənlər də az deyil. Onların arasında tanınmış ziyalıları da görəndə adam heyrətə gəlir: Yəni doğrudanmı tamaşaçı zövqü bu dərəcədə korlanıb? Doğrudanmı təbiətən yumoru qanında, canında olan xalqın gülüş payı səhnədə arvad paltarı ilə atılıb-düşən, səhnədə hərzə-hədyan, küfr-söyüş, təhqir və həqarətləri ilə alqış qazanan bu gədələr tərəfindən dozalaşdırılır? Doğrudanmı?

“Ədəbiyyat” Qəzetinin 2016-cı il 5 noyabr tarixli 41-ci nömrəsində Anarın “Bir güllə bahar olmaz” adlı satirik hekayəsi belə hallara, xüsusən Azərbaycan ədəbiyyatını bilərəkdən aşağılamaq tendensiyasına qarşı çox vacib və haqlı etiraz səsidir. Əgər stəndablarda son illərin belə uğurlu yazıları əvəzinə ana-bacı yanında danışılmayan sözlər yer alırsa, onda heyf Rəfael, Coşqun, Fərda kimi gənc aktyorların istedadına.

Əlbəttə, onların tamaşaçıları “zövqlər müxtəlifdir, zövqü mübahisə predmetinə çevirməzlər” - deyə bilərlər. Kimə hara xoşdursa, orada gülüb-əylənsinlər. Sən isə, əziz oxucu, canın sıxılanda, əsrin qovhaqovundan yorulanda, dünya satiriklərinin kitablarından birini qarşına qoy! Onları öz dillərində oxumaq nə gözəl olardı. Amma olmayan yerdə tərcümələrdən oxu! Bu əsərləri dilimizə çevirənlərin Vətən sevgisindən bəhrələn. O zaman Qarqantua və Pantaqruelin nəhənglər dünyasında onlar qədər ucalacaqsan.Kapitan Stormfildlə cənnətə səyahət edəcəksən. “Milyon funt sterlinqlik bank bileti”ni mütaliənin sonunadək cibində hiss edəcəksən. Don Kixot və Sanço Pansa, Rosinantla tobossalı gözəl Dulsineyanın sorağına düşüb ecazkar bir aləmə yollanacaqsan.

Az qala rus nəsrinin dahisi Qoqol yadımdan çıxmışdı. Əgər mən ruhani olsaydım, “Ölü canlar”ın son səhifələrinin yuxarıdan diktə olunduğunu düşünərdim. “Şinel”, “Peterburq povestləri” və “Dikanka yaxınlığında xutor axşamları” musiqi ilə müşayiət olunan acılı, şirinli gülüşdür!

İlf və Petrov - yumor məktəbidir. “Qızıl dana”, “12 stul” əvvəllər hissə-hissə, son illər bütöv şəkildə dilimizə tərcümə edilib. Onlar sadəcə gülürlər. Hər ikisində gülüş şən intonasiya ilə müşayiət olunur. Diqqət edin, Ostap Bender necə də lirik rəhmandır. O deyir: “Mən sosializm qurmaq istəmirəm”. Bunu ötən əsrin otuzuncu illərində - kütləvi repressiyalar ərəfəsində mənfi qəhrəman deyir, amma biz ona açıq simpatiya duyuruq. Canlı, şən insana yer vermədiyi üçün o, sosializm qurmaq istəmir. Bu, fərdiyyətçiliyin üsyanıdır. Bilmirəm onlar öz aralarında bunu nə dərəcədə hiss ediblər və məqsədləmi yazıblar. Amma istedadlı yazının xüsusiyyəti budur: müəllif öz istədiyindən artığını yazmış olur.

Bulqakovun “Master və Marqarita”sını indiyədək oxuduğum ən yaxşı əsər hesab edirəm. Sehirlidir, yenidən və yenidən oxunmağa qadirdir.

Hər birimizin bəyəndiyi, sevdiyi kitablar çox olur, ancaq elə əsərlər olur ki, onu dönə-dənə oxumaq istəyir insan. Mixail Zoşşenkonun “Mavi kitab”ı da mənim üçün bu tip kitablardandır. Hətta əlimdə olsa, kitabı 9 milyon nüsxə ilə çap etdirib bütün Azərbaycan vətəndaşlarına paylayardım. Bu kitab xalqın heç zaman düzəlməyəcəyini, belə gəlib belə də gedəcəyini deyən insanlara çox gözəl cavabdır!

Amerikan yazıçısı Mark Tvenin “Ağ filin oğurlanması”, “Gedliberqi yoldan çıxaran adam”, “Tennessi ştatında jurnalistlik”, “Milyon funt sterlinqlik bank bileti...” Bu əsərlər hələ ötən əsrin ortalarında dilimizə çevrilsə də, latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərdə yer almamaları təəssüf doğurur. (Alıbsa lap yaxşı) Qəhqəhə ilə gümək istəsən o zaman bu əsərlər köməyinə gələcək, çuğlaşan xoş duyğular gürşadında yaşayacaqsan.

Gülüş mahiyyətdən gələndə hamı üçün şirin olur. Məsələn belə:

Bir dəfə artıq qocalıb əldən düşmüş Budyonnının yanında Çapayevdən növbəti lətifə danışırlar. Hamı uğunub gedir, Budyonnının isə heç dodağı da qaçmır, susur, sonra incik-incik fısıldayıb deyir: “ Mən o axmağa deyirdim axı: oxu, öyrən,Vaska, yoxsa adamlar sənə güləcək”.

Deyirlər ki, yaltaqlıq axmaqların xörəyidir. Halbuki, nə qədər ağıllı adam bu xörəkdən heç olmasa, bir qaşıq dadmaq istərdi. Yumor isə elə bir xörəkdir ki, bir-iki qaşıqla kar aşmaz, gərək axırına çıxasan. Çünki onu dadanda “könül gülür, elim gülür, gülür, aləm gülür”. Nədən sən də gülməyəsən? Gülməli o qədər şey varkən... Yevgeni Petrov belə dua edirdi: “Pərvərdigara! Mənə səbr ver, bu dəqiqə, təcili ver!” Sənsə belə dua et: “ Pərvərdigara! Mənə gülüş bəxş elə, bu dəqiqə, təcili bəxş elə”.

Qoy hamı gülsün. Çünki üzünüzdəki gözəlliyin xaricə vurmasıdır o! Və əslində siz fikir vermədən də, başqalarının ağlının qapısını döymədən daxil olan dostunuzdur o! Bir balaca gülümsəyin, həyatınız dəyişsin! “Həmin o Münhauzen” filminin məşhurlaşmış ifadəsini yadınıza salıb “gülümsəyin cənablar, gülümsəyin!”

Hüseyn ƏSGƏROV

Naxçıvan

525-ci qəzet.- 2017.- 4 fevral.- S. 18 - 19.