Mustafa Çəmənli: "Mən müharibəyə bağlı insanam, ona görə bu mövzuya müraciət etməyi özümə borc bilirəm"

Müsahibimiz tanınmış yazıçı, publisist Mustafa Çəmənlidir.

Bu günə qədər müəllifin Qarabağ müharibəsi mövzusunda “Fred Asif”, “Mübariz”, “Ruhların üsyanı”, “Üçyaşlı əsir” adlı sənədli və bədii nəsr əsərləri nəşr olunub.

Dəfələrlə nəşr olunan “Xallı gürzə” tarixi romanı, Qarabağ xanlığına, onun yaradıcısı Pənah xan Cavanşirə həsr edilib.

“Ölüm mələyi” tarixi romanın, “Leyli və Məcnun” - 100 il səhnədə”, “Sənət hekayələri” kimi dəyərli kitabların müəllifidir.

- Mustafa müəllim, bu yaxınlarda Müdafiə naziri general-polkovnik Zakir Həsənov Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anarı, Birliyin katiblərini, həmçinin bir neçə tanınmış yazıçı və şairi qəbul etdi. Görüş çox maraqlı və səmərəli keçdi, cəmiyyətimiz üçün dəyərli məsələlər müzakirə olundu. Görüşdən sonra yazıçı və şairlər hərbi hissələrdəki kitabxanaları daha da zənginləşdirmək üçün avtoqrafları ilə kitablar bağışladılar. Yəqin ki, yazıçı olaraq siz də bu təşəbbüsdən geri qalmayacaqsınız.

- Əlbəttə, mən bu təşəbbüsü ürəkdən alqışlayıram. Çox məmnuniyyətlə bu xeyirxah işə qoşuluram. Təkcə bu gün deyil, hələ qanlı döyüşlər gedən illərdə də həmkarlarımla hərbi hissələrə, torpaqlarımızın müdafiəsində dayanan əsgərlərlə görüşə gedirdim. O ağır günlərdə hərbçilərimizə mənəvi dayaq durmaq lazım idi. 1992 və 1993-cü illərdə rəhmətlik Söhrab Tahirlə, Ağacavad Əlizadə və başqa ziyalılarımızla Qubadlı, Zəngilan, Füzuli, Cəbrayıl və Ağdam, Tərtər bölgələrindəki döyüşçülərlə görüşlərimiz olub. Bu görüşləri tez-tez xatırlayıram. Sanki bütün bunlar dünən olub. Bir fikri də dilə gətirmək istəyirəm. Dünyanın ən böyük foto-obyektivinin çəkmədiyi şəkilləri insanın gözü çəkə bilər. O illərdə cəbhə bölgəsinə etdiyimiz səfərləri, zabit və əsgərlərlə keçirdiyimiz görüşləri gözümlə yaddaşıma çəkmişəm. Mənim üçün yaddaşıma köçmüş o şəkillər həmişə canlıdır, diridir. İstənilən vaxt yaddaşıma boylanıb o illərdəki hadisələrə baxa bilirəm. O ağır günlərdə təkcə görüşlərlə, çıxışlarla kifayətlənməyib vətənpərvərlik mövzularında məqalələrlə də mətbuatda çıxış edirdim. Bir ziyalı kimi düşmən üzərində qələbəmiz naminə əlimdən gələni əsirgəməmişəm. Yeri gəlmişkən, deyim ki, həmin günlərdə vətənpərvərlik mövzusunda yazdığım məqalələrə görə Yazıçılar Birliyinin diplomuna layiq görülmüşdüm.

- Sizin Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Asif Məhərrəmov haqqında yazdığınız “Fred Asif” adlı sənədli romanınızı oxucular maraqla qarşıladı. Bu roman necə yarandı, necə araya-ərsəyə gəldi?

- Hər hansı bir kitab mənbəyini, mövzusunu müəyyən hadisələrdən alır. Batalyon komandiri Asif Məhərrəmovla cəbhə bölgəsinə olan səfərlərin birində tanış olmuşdum. Onun müharibəyə şüurlu münasibəti diqqətimi cəlb etmişdi. Fred Asif qorxmaz döyüşçü və şəxsiyyət idi. O, döyüş bölgəsində şəhid olmasa da, soyuq səngərlərdə sağlamlığını itirmişdi. Bunun nəticəsi olaraq 1994-cü ildə vəfat etmişdi. Onun qəhrəmanlığını əbədiləşdirmək üçün sənədli-bədii əsər yazdım. Beləcə, “Fred Asif” romanı yarandı. Mən bu əsərdə sənədliliklə bədiiliyi qovuşdurmağa çalışmışam. Qəhrəmanı oxucuya olduğu kimi, realistcəsinə təqdim etmişəm. Heç bir uydurmaya, şişirtməyə yol verməmişəm. Əsasən şahidlərdən eşitdiklərimi qələmə almışam. Siz dediyiniz kimi, bu əsər oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. İki dəfə nəşr olundu. Bilirsinizmi, hər qəhrəmandan da kitab yazmaq olmur. Məni Asif Məhərrəmov haqqında kitab yazmağa vadar edən onun müharibəyə olan şüurlu münasibəti idi.

- Mustafa müəllim, nə idi bu şüurlu münasibət? Qəhrəmanın müharibəyə şüurlu münasibətini bilmək oxucular üçün də maraqlı olardı.

- Asif Məhərrəmov batalyon komandiri idi. Əldə silah düşmənlə vuruşurdu. Məqsədi torpaqlarımızı erməni işğalçılarından qorumaq idi. Gecəsi-gündüzü səngərlərdəydi. Təbii ki, üstümüzə mərmi yağdıran düşməni gül-çiçəklə qarşılamırlar. Asif də bir komandir kimi düşməni susdurmaq üçün atəş əmri verirdi. Amma o, hər dəfə düşmən mövqelərinə atəş açmaq əmri verdikdə deyirdi ki, ya Allah, mənim atdığım güllə nə qadına, nə də uşağa dəyməsin. Bu, çoxlarının yaxşı tanıdığı qəhrəmanın fəlsəfəsi idi. O müharibədə günahsız, dinc adamların qanının tökülməsini istəmirdi. Onun atəş hədəfi yalnız düşmənin döyüşçüsü idi. Azərbaycan zabiti, Azərbaycan əsgəri bu ürəklə, bu humanist əqidə ilə döyüşürdü. Amma görün ermənilər bizim əsirlikdə olan qadınların, uşaqların başına nə oyunlar açıblar, ağlasığmaz işgəncələr veriblər.

- Kitabınız nəşr olunandan sonra hərbi hissədə təqdimat mərasimi də keçiribsiniz.

- Bəli, kitab işıq üzü görəndən sonra Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Asif Məhərrəmovun xidmət etdiyi və komandiri olduğu hərbi hissədə təqdimat mərasimi keçirdik. Milli televiziyamızın hərb vətənpərvərlik şöbəsinin əməkdaşları da tədbirdə iştirak edirdi. Zabit və əsgərlər həmin tədbirdə fəal iştirak edirdilər. Onlar qəhrəmanın keçdiyi həyat və döyüş yolundan bəhs edən əsəri çox maraqla qarşıladılar. Təqdimat mərasimində əsgərlər qarşısında çıxış etdim. Qəhrəmanla bağlı xatirələrimdən söz açdım. Yurdumuzun müdafiəçiləri ilə görüşdən mənəvi zövq aldım. Bu təqdimat, bu görüş mənim üçün yaddaqalan oldu. Hərbçilərə olan sevgim, istəyim daha da artdı. İstənilən gün, istənilən an mən hərbçilərlə görüşə hazıram.

- Sanki sizin qələminiz qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik mövzusuna köklənib. Aradan illər keçəndən sonra Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahimov haqqında da “Mübariz” adlı sənədli povest yazdınız.

- Qəhrəmanlar haqqında mütləq yazmaq lazımdır. Çünki onlar böyüməkdə olan nəsillər üçün örnəkdir, qəhrəmanlıq nümunəsidir. Mübariz İbrahimovun qəhrəmanlığını eşidəndə, sanki, damarımda qanım coşdu, onunla qürur duydum, fəxr etdim. Qəhrəman haqqında yazmaq üçün vaxt itirmədən onun doğulub boya-başa çatdığı Biləsuvar rayonuna yollandım. Mübarizin valideynləri və yaxınları ilə görüşüb haqqında kifayət qədər məlumat topladım. İşlər çox uğurlu alındı. Az zaman çərçivəsində sənədli povest yazıb çap etdirdim. Bu, Mübariz İbrahimov haqqında yazılan ilk kitab idi. Sevindirici haldır ki, “Mübariz” povestindən müvafiq fraqmentlər həm tarix, həm də ədəbiyyat dərsliklərinə salınıb. Bu, çox müsbət hadisədir. Şagirdlər Mübariz haqqında yazılanları böyük maraqla oxuyurlar. Məni tez-tez Mübariz İbrahimovla bağlı keçirilən tədbirlərə dəvət edirlər. Belə mərasimlərdə qəhrəman barədə danışmaqdan çox məmnun oluram. Bir neçə dəfə müəllimlər Mingəçevirdən, Gəncədən dərs prosesində mənə telefon açaraq şagirdlərlə canlı bağlantı yaradıblar. Şagirdlərin qəhrəmanla bağlı suallarına cavab vermişəm. Bu çox yaxşı bir nümunədir. Müharibə şəraitində yaşadığımız indiki günlərdə qəhrəmanlığı tərənnüm edən əsərlərin təbliği, tədrisi çox vacibdir. “Ruhların üsyanı”, “Üçyaşlı əsir”, “Xallı gürzə” və başqa kitablarım Qarabağ müharibəsinin ağrı-acılarına, tarixi keçmişinə həsr olunub. Qarabağ mövzusunda yazdığım məqalələrimi ingilis, fars, rus dilllərinə tərcümə etdirmişəm ki, qoy başqa millətlər də erməni vəhşiliyindən məlumatlı olsun.

- Sizi müharibə və qəhrəmanlıq mövzusuna bağlayan hansı hisslərdir?

- Bir var, hərdən televizorda müharibə səhnələri görəsən, yaxud Qarabağla bağlı bir tabloya baxıb təsirlənib nəyisə yazasan, bir də var ki, müharibənin içindən keçəsən, onun ağrı-acısını yaşayıb sonra yazasan. Uşaqlığım, gəncliyim Qarabağda keçib. Mən özüm müharibəyə bağlı insanam. Ona görə də bu mövzuya müraciət etməyi özümə borc bilirəm. Bunu məndən düşdüyüm mühit, yaşadığım zaman tələb edir. Ağdam rayonunun Çəmənli kəndində dünyaya göz açmışam. 1988-ci ildən bəri güllə səsləri eşidə-eşidə yaşayırıq. Torpaqlarımızın erməni qəsbkarlarının tapdağı altında qalması bir yazıçı, bir ziyalı, bir vətəndaş kimi məni çox ağrıdır. Qarabağın hər yerini qarış-qarış gəzmişəm. O yerlər mənim üçün çox doğma və əzizdir. Soruşsalar ki, mənim üçün dünyanın ən əziz yeri haradır? Fikirləşmədən deyərdim ki, mənim üçün ən doğma və fəxr elədiyim, öyündüyüm, sevdiyim yer Şuşadır, Şuşa qalasıdır. Bizim o tərəflərə yolumuz düşəndə valideynlərim demirdilər ki, Şuşaya gedirik, deyirdilər Qalaya gedirik. Mənim üçün bu qala həmişə məğlubedilməzlik rəmzi olub. Şuşa bizim qürur mənbəyimizdir. Tarix kitablarından oxumuşdum ki, neçə-neçə cahangirlər, sərkərdələr bura hücum etsələr də, qalanı fəth edə bilməmişdilər. Bu yolda məğlub olmuş, başlarından keçmişdilər. Şuşa həqiqətən alınmaz bir qala idi. O yerlərə ayağım dəyəndə özümü güclü hiss edirdim. Belə möhtəşəm qalanın nə vaxtsa ermənilərin zəbt edəcəyini heç ağlıma da gətirməzdim. Amma ağlımıza gəlməyənlər başımıza gəldi. Alınmaz qalamız, Şuşamız ermənilərin caynağına keçdi. Bu acı xəbər ürəyimizi dağladı. Qarabağı bu qədər ürəkdən sevməsəm, qəlbən bağlanmasam müharibədən bəhs edən bu əsərləri yaza bilməzdim. Məni müharibə mövzusunda yazmağa təhrik edən hiss yurd itkisi, Vətən sevgisi, doğma yerlərin həsrətidi. İnanıram ki, bir gün sevinc hissləri bu həsrəti yuyub aparacaq. Nəhayət üzümüz güləcək.

- “Burdan bir atlı keçdi” bədii publisistik kitabınız da tarixilik baxımından çox qiymətlidir.

- Həqiqətən də o çox dəyərli bir əsərdir. Bu kitab əsasən Qarabağın tarixinə, keçmişinə, qəhrəmanlarına və etnoqrafiyasına həsr olunub. Maraqlı və dəyərli olduğuna görə iki dəfə nəşr olunub. Bu əsərdə məni düşündürən ümdə məsələlərdən biri tarixi şəxsiyyətlərimizin xalqın yaddaşında necə hifz olunması və tarixi keçmişinə münasibətidir. Gənclərimiz bu əsərləri oxusalar tariximizi daha da yaxşı öyrənərlər.

- İnsanı qəhrəmanlıq göstərməyə sövq edən vətənpərvərlik hissləridir. Bəs bu hiss insanda necə yaranır, necə formalaşır?

- Haradasa auditoriyaya girib desən ki, hamınız Vətəni sevin, heç şübhəsiz bir tapşırıqla, əmrlə, çağırışla heç kim vətənpərvər olmayacaq. Vətən sevgisi gərək insanın içindən gəlsin. Əgər insan qəhrəmanlığı tərənnüm edən çoxlu kitablar oxuyarsa, yəqin ki, vətənpərvər böyüyəcək. “Koroğlu”, “Qaçaq Nəbi” və başqa qəhrəmanlıq dastanları, qəhrəmanlıq nağılları gənclərə vətənpərvərlik hissləri aşılayır. Bu ali və müqəddəs hisslərin formalaşmasında ailə və məktəbin də rolu əvəzsizdir. Yəni ədəbiyyat, söz sənəti insanın həm dünyagörüşünü artırır, həm də onda vətənpərvərlik hisslərini formalaşdırır desək, yəqin ki, yanılmarıq.

- Erməni əsirliyinə düşənlər geri qayıdandan sonra onlara ermənilərin verdikləri işgəncələr haqda eşitdikdə adam dəhşətə gəlir. Düşmən bizə qarşı çox amansızlıq göstərir. Amma nədənsə bizdə bu qəddarlıq yoxdu.

- Müqəddəs kitablarda da yazılıb ki, sənə zülm edənin qarşısına mütləq çıxmalısan. Əgər düşmən sənin torpağını işğal edibsə, millətinə zülm edibsə təbiidir ki, onun qarşısına silahla çıxmalısan. “Lazım gələrsə silaha sarılarıq” ifadəsini çox tez-tez eşidirik. Bu sözlər çox təkrarlandığından bir az urvatdan düşüb. Məncə, bu günlərdə biz hamımız Vətənin müsəlləh əsgəri olmalıyıq. Torpaqlarımızın azad olunmasının yolunu bunda görürəm. Ötən illər göstərdi ki, ermənilər sülh istəmir, onlar müharibə tərəfdarıdırlar. Məncə işğalçı ilə elə öz dilində danışmaq lazımdır.

Müsahibəni yazdı: Vahid MƏHƏRRƏMOV

525-ci qəzet.- 2017.- 4 fevral.- S.10.