Britaniya muzeylərindəki türk və müsəlman əsərləri

Bilmədiklərimiz və öyrənməli olduqlarımız haqqında qeydlər

Böyük Britaniya muzeylərində türk və islam əsərlərinin araşdırılması, öyrənilməsi, bir çox maraqlı və əhəmiyyətli məsələlərin ortaya çıxarılmasında Türkiyədən tanınmış yazar, tədqiqatçı alim və türkçü ideoloq Muhsin Kadıoğlunun böyük rolu vardır.

Dünya muzeylərində sərgilənən əsərlərimizi sadəcə yalnız milli mədəniyyətin Qərbə inteqrasiyasında bir vasitə kimi qiymətləndirmək doğru olmaz. Bu əsərlər həm də öz milli-mənəvi dəyərlərimizi öyrənmək, təmsil olunduğumuz sənət nümunələrinin dünya tarixindəki yerini anlayaraq qiymətləndirmək yoludur.

Muhsin Kadıoğlu təkcə Böyük Britaniyada deyil, dünyanın bir çox ölkələrinin məşhur muzeylərində qorunub saxlanılan türk və islam əsərlərinin tədqiqi sahəsində mühüm işlər görmüş və görməkdə davam edir.

Məlum olduğu kimi, Qərbin zəngin və möhtəşəm muzeylərindəki eksponatlar, eləcə də Şərqə, xüsusilə də islam Şərqinə aid nümunələr çox fərqli yollarla aparılmışdır. Bunların arasında qaçırılmış əsərlərə də təsadüf etmək mümkündür. Bütün bunları diqqətə alan Muhsin Kadıoğlu Qərb muzeylərini və o cümlədən, Böyük Britaniya sənət məbədlərini araşdırarkən beş əsas məsələyə diqqət yetirmişdir:

1. Türk və islam əsərlərinin Qərb muzeylərinə hansı yollarla aparılmasını araşdırmaq.

2. Türk və islam əsərlərini araşdıraraq müəyyən bir tədqiqat əsərində toplamaq və təqdim etmək.

3. Türk və islam dünyasına məxsus əsərlərin muzeylərdə hansı formada təqdim olunmasını, onlar haqqındakı məlumat və izahatların həqiqətlərlə nə dərəcədə səslənməsini müəyyən etmək.

4. Qərb müəlliflərinin əsərlərində türk və islam izlərini araşdırıb ortaya çıxarmaq, həmin Şərq motivlərinin gerçəklərə uyğun olması, yaxud qərbçilik tendensiyasının hakim olmasını nəzərə çatdırmaq.

5. Ayrılıda türk əsərlərinin öyrənmək, bəzən yalnış olaraq türk əsərlərinin digər ölkə və millətlərin eksponatları kimi təqdim olunmasına münasibət göstərmək.

6. İslam ölkələri əsərlərinin siyahısını tərtib etmək.

Sözügedən əhəmiyyətli məsələlər Muhsin Kadıoğlunun türk və islam tarixinə, mədəniyyətinə yaxından bələd olması, rəssamlıq, memarlıq, dənizçilik, duluzçuluk, metal işləmə, keramika, xalçaçılıq, silah və döyüş sursatları, medalçılıq, ədəbiyyat və digər sahələri əhatə edən muzey nümunələrində türk və islam izlərini müəyyən edə bilməsi nəticəsində ərsəyə gəlmişdir. "Avrupa Müzelerinde Türk, Islam Bilim Aygitlari" adlı e-pub kitabı Muhsin Kadıoğlunun gəzdiyi 17 Avropa ölkəsindəki muzeylərdə çəkdiyi rəsmləri və onlar haqqındakı şərhləri əhatə edən əhəmiyyətli əsərdir. Dünyanın 152 ölkəsində satılacaq həmin kitabın mədəniyyətimizn təbliği və dünyaya çatdırılmasındakı rolu əvəzsiz olacaqdır. Oxucular çox yaxın zamanda bu əsərlə tanış olmaq imkanı əldə edəcəklər.

Muhsin Kadıoğlu'nun "İskoçya'da Türk İslam Eserleri" (2015), "Edinburgh Gezi Rehberi" (2015), "Glasgow Gezi rehberi" (2015), "Stirling Gezi Rehberi" (2015) "Aberdeen Gezi Rehberi" (2015) kimi kitablarında da Böyük Britaniyanın muzey və tarixi məkənlarındakı türk və islam əsərləri geniş şəkildə təqdim olunmuş, onlar haqqında ətraflı məlumatlar verilmiş və yazarın fikirləri öz əksini tapmışdır. Bu kitablarda toplanılmış şəkillər, heç bir ayrı-seçkilik etmədən bütün türk mədəniyyəti və islam Şərqini əhatə edir.

Bildiyimiz kimi, islam Şərqi daim müxtəlif sülalərinin hakimiyyətə gəlməsi, mədəniyyətdə türk, fars və ərəb elementlərinin ön plana keçməsi ilə zəngin və keşməkeşli tarix yaşamışdır. Dünya tarixi və mədəniyyətinin ən qədim nümunələrindən biri kimi türk mədəniyyəti bütün mərhələlərdə misilsiz sənət əsərləri ilə seçilmişdir. Təbii ki, müasir Şərq ölkələrinin coğrafi ərazisi XX əsrə qədərki tarixi ərazi və dövlət coğrafiyası ilə hər zaman üst-üstə düşmür. Bu cəhət də muzeylərdəki türk eksponatlarının sərgilənməsində hansı ölkəyə mənsubiyyət məsələsində müəyyən problemlər doğurmuşdur.

Muhsin Kadıoğlunun kitablarının da ən mühüm əhəmiyyəti həmin kontekstdə meydana çıxır. Belə ki, müəllif muzey nümunələrini araşdırarkən onların yaradıldığı dövrün tarixi ərazisi və şərtlərinə diqqət yetirir, həmin tarixi mərhələdə hansı dövlətin həmin coğrafi məkanda mövcud olmasını, hansı mədəniyyətin üstünlük təşkil etdiyini, həmin əsərləri yetişdirən insanların milli mənşəyinin, ənənələrinin əsərlərdə necə təzahür olunduğunu mifoloji və kültürəl ünsürləri araşdırmaq yolu ilə oxuculara çatdırır. Bu barədə yazarla söhbətimizdə çox maraqlı şəkildə muzey gəzmək mədəniyyətini, oradakı türk əsərlərinin aşkarlanmasının yollarını açıqladı.

İstər İspaniyada islam izlərinin meydana çıxarılması, istər Avropada Osmanlı dövləti mədəniyyətinin nümunələri olaraq türk motivlərinin aşkarlanması, istərsə də İran adı ilə təqdim olunmuş incəsənət əsərlərinin türk mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsi Muhsin Kadıoğlunun Böyük Britaniya muzeyləri ilə bağlı yazdığı kitabların ana xəttidir.

Muzeylər, məlum olduğu kimi, dünya mədəniyyətinin çox müxtəlif dövrlərə və xalqlara aid çeşidli sənət nümunələrini təqdim edir. Bu baxımdan da həmin önəmli məkanlardakı türk və islam əsərlərinin öyrənilməsi eksponatlarımıza dünya mədəniyyəti kontekstində baxmağa, onların yerini daha qlobal anlamda dəyərləndirməyə imkan verir. Eyni zamanda, bu araşdırmalar bizə Qərb dünyasına öz təsirini göstərən milli və mənəvi mədəniyyət nümunələrimizin varlığını təsdiq etməyə şərait yaradır.

Bütün bu məsələlərə xüsusi diqqət yetirən Muhsin Kadıoğluya görə, Pikassonun "Kürsüdə oturan türk qadını", Mosartın "Türk marşı" (Rondo alla Turca), Bethovenin "Türk marşı" (Marcia Alla Turca), Haydnın "Hərbi simfoniyalar" ("Military Symphony"), macar bəstəkarı Jenö Huszkanın üç pərdəlik "Gül Baba" operası, Qlakın iki operasında türk musiqisindən istifadə edilməsi, Coakkino Rossini, Franz Xaver Süssmayr, Joseph Martin Kraus, Ferdinand Kauer ve Ferdinando Paer kimi məşhur musiqiçilərin türk kültürünün təsiri ilə yaratdığı əsərlər, Lullinin "Marche pour la ceremonie des Turcs" adlı əsəri, John Philip Sousanın"Nobles of the Mystic Shrine" adlı əsərində türk musiqi alətlərindən istifadə olunması dünya mədəniyyətinə türk musiqisinin, sənətinin təsirini göstərən sadəcə bir qism örnəklərdir.

Həmin təsir yalnız musiqi sahəsini əhatə etmir. Qərb muzeylərində araşdırmalar aparan Muhsin Kadıoğlu rəssamlıq əsərlərində də Qərb sənətkarlarının türk tarixi və mədəniyyətinin möhtəşəm nümunələrinə istinad etdiklərini, onları öz qəhrəmanlarına çevirdiklərini qürur hissi ilə qeyd edir.

Muhsin Kadıoğlu tarixi qaynaqlardan gələn fikirləri öz şəxsi təcrübəsində rastlaşdığı nümunələr və tədqiqatları nəticəsində bir daha təsdiq edərək o qənaətə gəlir ki, Qərbi Avropada türk sənəti və mədəniyyəti, xüsusilə, XVI əsrdən XVIII əsrə qədər böyük təsir qüvvəsinə sahib olmuş, qərbli qadın və kişilər türk məhsullarına, incəsənətinə, musiqisinə, memarlığına heyranlıqla yanaşmışlar. Bu xalqlar içərisində Muhsin Kadıoğlu fransızların xüsusi seçildiyini də diqqətə çatdırır.

Muhsin Kadıoğlunun 2016-cı ildə e-pub olaraq yayınladığı "Türk Modasıyla Giyinen Batılı Meşhur Kadınlar" kitabı türk qadınlarının qürurla oxuyacaqları və Qərb dünyasındakı insanlara tövsiyə edə biləcəkləri möhtəşəm bir kitabdır. Araşdırmaçı yazar başda Böyük Biritaniya olmaqla, gəzdiyi bütün dünya ölkələri muzeylərində türk modası ilə geyinən Qərb qadınlarının portretlərinin şəklini çəkərək bir yerə toplamışdır. Bu rəsmlər geyim incəsənəti baxımından da çox əhəmiyyəlidir. Çünki burada çox qədim dövrlərə aid türk qiyafətlərini detallarına qədər araşdırmaq, onlardakı sənət incəliklərini izləmək mümkündür. Muhsin Kadıoğlu, haqlı olaraq düşünür ki, həmin nümunə və onlar haqqında yazılan məlumatlar türk kültür və mədəniyyətinə aid bir çox izləri gələcəyə ötürəcəkdir. Elə yazarın kitabının milli tariximizdə rolu da onun gələcək nəsillərə qiymətli bir kolleksiya təqdim etməsidir.

Kitabın oxunması ilə bağlı bizim üçün təəssüf doğuran məqam odur ki, əsər e-pub olaraq çap olunmuşdur və dünyada "google play books" üzərindən satılmaqdadır.

Təbii ki, bu kitab oxuculara bir tərəfdən türk kültürü və Qərb mədəniyyəti haqqında məlumat verir, Şərq və Qərb dünyasının qarşılıqlı mədəni əlaqələrinin nümunələrini təqdim edir, türk insanının öz keçmişi ilə qürur duymasını göstərir, digər tərəfdən isə Qərb muzeylərində türk izlərini toplu olaraq göstərməklə oxucuları istiqamətləndirir, onlara bələdçilik edir. Şotlandiyanın Qlazqo şəhərində olarkən bu bələdçiliyi biz də yaxından hiss etdik, Muhsin Kadıoğlunun Qlazqo şəhərində yerləşən Hunterian muzeyindən çəkdiyi və kitabına daxil etdiyi rəsmi - qərbli qadının 1759-60-cı illərdə İslambolda olarkən türk qiyafətləri geyinərək çəkdirdiyi rəsmi maraqla seyr etdik. Bu və bu kimi nümunələrdə türk geyim mədəniyyəti və qadın zövqləri ilə bağlı doğru təəssürat yaradıldığını və Muhsin Kadıoğlunun belə əsərləri toplamaqla vacib və gələcək nəsillər üçün də əhəmiyyətli işlər gördüyünü bir daha təsdiq etdik.

Muhsin Kadıoğlunun muzeylə bağlı kitablarından tarixi faktlar və onlara Qərb dünyasının münasibətinin öyrənilməsi ilə də bağlı maraqlı məlumatlar almaq mümkündür. Bəzən hətta tarixi mənbələrdə geniş şəkildə yer almayan hadisələri əks etdirən əsərlərə daha çox diqqət yetirən yazar tarixçilərin də vəzifələrini onlara xatırlatmış olur. Şotlandiya muzeyləri haqqındakı kitablarda da bu cəhətləri müşahidə edirik.

Şotlandiyanın Qlazqo şəhərində yerləşən muzeylər türk və islam əsərlərinin zənginliyi ilə seçilir. Bu tarix və mədəniyyət əhəmiyyətli məkanları geniş şəkildə araşdıran və "Glasgow Gezi Rehberi" adlı e-pub kitabında dəyərləndirən Muhsin Kadıoğlu bu türk əsərləri haqqında məlumat verərək muzeylərdə çəkdiyi şəkilləri də kitabında təqdim edir.

Qlazqo şəhərindəki Kelvinqrov muzeyində araşdırmalar aparan Muhsin Kadıoğlu Krım savaşı ilə əlaqədar burada da bir yağlı boya əsərinin olması haqqında bilgi verir, eyni zamanda, orada sadəcə ingilis əsgərlərinin rəsmlərinin verildiyini də diqqətdən qaçırmır.

Muhsin Kadıoğlu, qeyd edildiyi kimi, Qərb, eləcə də Qlazqo muzeylərində türk əsərləri ilə yanaşı, islam Şərqinə məxsus sənət nümunələrini də tədqiq edib.

(Ardı var)

Bəsirə ƏZİZƏLİYEVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2017.- 10 fevral.- S.6.