"Ləyaqətlə yaşadım" deyə bilmək xoşbəxtliyi

İkinci Ağamusa Axundov olmayacaq.

Yəni, əslində, hər insan, hər yaradıcı şəxsiyyət təkdir, təkrarsızdır. Doğrudur, nə qədər parlaq olsa belə,gedənlərdən sonra gələnlərin arasında sələflərin etdiklərini haradasa bir az yaxşı, bir az pis təkrarlayan, davam etdirənlər tapılır. Ona görə də riyakarlıqdan xali olmayan, hətta mayasında müəyyən acıqvericilik yer alan bir qəlp deyiş də yaranıb ki, əvəzedilməz adam yoxdur.

Necə yəni yoxdur?!Boş sözdür! Özünətəsəllidən başqa bir şey deyil! Axı gendən baxan daha ədalətli gözlər həmişə ağla qaranın təfavütünü dərhal sezir, bəzən ağı, ya qaranı "elə bu da yarayar" deyib bozla əvəzləyənlərdən fərqli olaraq,elin tərəzi gözləri rəngləri dəqiq seçib dəyərləndirməyi həmişə bacarır.

Söhbət akademik Ağamusa Axundovdan gedəndə isə onun müstəsnalığını şərtləndirən, varlığına, ömrünə, yoluna birbaşa aidiyyəti olan vacibdən-vacib ayrı bir amil də var ki, yüzdəyüz bir daha nə qayıdacaq, nə təkrarlanacaq: epoxa, mühit, Ağamusa Axundovun axarında yaşayıb-yaratmış olduğu zaman.

O, müharibə illərinin uşağı idi. Təxminən mənim anamla, dayımla həmyaş idi və eyni məkanda, Kürdəmirdə böyümüşdülər.

1940-cı illərin əvvəllərinin o sıxıntıları ki onların haqqında mənə anam, dayım danışardı, hamısı Ağamusa müəllimin də taleyindən keçmişdi.

Bir dəfə hər ikimizə doğma olan bir dostla Ağamusa müəllimi axşam yeməyinə dəvət etmişdik, isti yeməkləri sifariş etməzdən əvvəl adət üzrə heç təklif gözləmədən masanın üstünə soyuq qəlyanaltıları düzürdülər və tərəvəz yığılmış qaba baxan Ağamusa müəllimin qəfildən dalğınlaşdığını görəndə soruşdum ki, nə oldu?

"Heç! - dedi. - Hər dəfə süfrədə göy-göyərti görəndə yadıma dava illərində, qıtlıq vaxtı aclığımızı toxtatmaqçün çörək əvəzinə tərə, yemlik, pencər yediyimiz günlər gəlir".

Həyatın bu cür sərt üzlərini ağılları dünyanı dərk edən ilk anlardan duyduqlarından, o nəslin insanları və o sıradan Ağamusa müəllim də qədirbilən idilər, neməti yüksək tutan idilər, daxilən daha səfərbər, məqsədlərinə yetməkdə daha ardıcıl və inadkar, ömür boyu əsl yaşından daha sinli idilər (və 70-nin astanasında verdiyi bir müsahibəsində Ağamusa müəllim, əslində, mənim bu müşahidəmi təsdiqləyir: "Mənim dövrümün tələbələri daha vəfalı, daha səmimi, daha ciddi olublar. Daha dərindən seviblər, günlərin sevinc və kədəri önündə daha dözümlü idilər, həm də ruh yüksəklikləri ilə seçilirdilər" - "Bakı Universiteti" qəzeti, 25.V.1999).

Uşaqlığından kitabın, mütaliənin aludəsi olmuşdu və başqaları bir məktəbi oxuyub başa çıxmağa çətinlik çəkdiyi halda, o, eyni vaxtda həm rus, həm Azərbaycan bölmələrində təhsil almışdı, hər iki məktəbi əla qiymətlərlə bitirmiş, medala layiq görülmüşdü.

Ailəmizdə mənə ilk uşaqlıq, yeniyetməlik illərimdə Ağamusa müəllimi misal çəkərdilər ki, çalış onun kimi ol.

Və mən də çalışırdım ki, olam.

1944-cü ildə Ağamusa müəllimin "Azərbaycan pioneri" qəzetində məqaləsi çıxıbmış və o zaman dördüncü sinif şagirdi imiş.

Kürdəmir elə böyük yer deyildi ki, həmin dövrdə mərkəzi qəzetdə bir yerlinin məqaləsi dərc edilsin, ya radioda çıxışı olsun və şəhərdə hamı bundan xəbər tutaraq danışmasın.

1966-cı il idi, Ağamusa müəllimlə bağlı fəxrlə az qala Kürdəmirin hər evində söhbət gedirdi, bizim ailədə isə xüsusən. Qəzetlər, televiziya-radio xəbər verirdi ki, gənc Azərbaycan alimi Ağamusa Axundov Qahirənin Eyn-Şəms Universitetində ingilis dilində Azərbaycan dili və ədəbiyyatından mühazirələr oxuyur.

Hələ sərhədlərin qapalı çağları idi, SSRİ-dən kənarda istənilən azərbaycanlının uğuru az qala ümummilli iftixara çevrilirdi. Anam, dayım uşaqlıq dostları Ağamusanın bu müvəffəqiyyətinə həm bir həmyerli, həm də doğma qardaşın yüksəlişinə sevinən kimi qanadlanırdılar. Elə o zaman mənə söyləmişdilər ki, Ağamusa hələ dördüncü sinifdə oxuyanda Bakıda qəzetdə məqaləsi çıxıbmış və o cür ki başlamışdı, gec-tez belə zirvəyə də gəlib çatmalıydı.

Bütün bu söylənilənlərin havası məni necə riqqətə gətirmişdisə, sakit dayana bilməmişdim. Neçə gün dalbadal şəhər kitabxanasına getmişdim, rayonda həftədə üç dəfə nəşr edilən "İrəli" qəzetinin il-il cildlənmiş köhnə buraxılışlarını vərəqləmişdim, baxmışdım ki, nəyi necə yazırlar və qəzet köşkündə işləyən qadın haqda məqalə düzəldərək aparmışdım redaksiyaya. 1966-cı ilin 2 oktyabrında həmin məqaləm dərc edilmişdi və o vaxt mən də dördüncü sinif şagirdi idim.

Anam o qəzeti görəndə kövrəlmişdi ki, balam böyüyəndə gedib Ağamusa kimi Qahirədə dərs deyəcək.

Mənə illər sonra Qahirədə dərs demək nəsib olmadı. Ancaq daim səy etdim ki, Ağamusa müəllim və onun kimi örnək insanların yolundan, həyat dərslərindən öyrənim, bu qəbil şəxsiyyətlərə və məxsusən də hər addımımda şəxsən onun özünə bənzəyim.

(Ağamusa Axundova Kürdəmirdə Azərbaycan dili və ədəbiyyat dərsi demiş unudulmaz Əli İbrahimov mənim də müəllimim oldu. Sənətinin aşiqi olan bu əziz ustad ömrünün axırlarında, məktəbdən ayrılandan, təqaüdə çıxandan sonra Bakıya, uşaqlarının yanına köçmüşdü və bir dəfə onunla Azərbaycan Televiziya və Radiosunun həyətində rastlaşdım. 1980-ci ilin əvvəlləri idi. Yaşı çox olsa da, Əli müəllim xeyli gümrah görünürdü və bunu dərhal dilə gətirdim də. Gülümsündü. Yenicə dissertasiya müdafiə edib təsdiqimi almışdım. Verdiyim bu xəbərə də çox sevindi.

Qayıtdı ki, bilirsən niyə qocalmıram? Və cavanlığında dərs dediyi sevimli şagirdi Ağamusa Axundovun özünün ona söylədiyi bir əhvalatı mənə danışdı. Dedi ki, hələ dördüncü kursda oxuyanda Ağamusa "Kür" sözünün mənşəyinə aid tələbə elmi cəmiyyətində bir məruzə edibmiş. Çox bəyənildiyinə görə həmin araşdırmanın universitetin elmi əsərlərində, müəllimlərin məqalələri ilə bir sırada çapını məsləhət biliblərmiş. Gürcüstanlı məşhur şərqşünas alim akademik Sergi Cikiya bu 5 səhifəlik məqaləni oxuyandan sonra necə təsirlənibmişsə, onun qətiyyən bir tələbəyə məxsus olduğunu ağlına belə gətirmədən Tbilisi Universitetinin "Elmi əsərlər"ində həmin yazı barədə 6 səhifəlik ayrıca təqdiredici məqalə yazıbmış.

Mən xoşbəxt adamam ki, belə yetirmələrim var! Məni yaşadan belə fərəhlərdir!).

Ağamusa Axundov canlı klassik olan böyük müəllimlərdən dərs almışdı. Onun universitet müəllimləri Əli Sultanlı, Mikayıl Rəfili, Həmid Araslı, Mirfeyzulla Qasımzadə, Məmməd Arif, Məmməd Cəfər, Cəfər Cəfərov, Cəfər Xəndan, Mir Cəlal, Məhəmmədhüseyn Təhmasib, Mirzağa Quluzadə, Muxtar Hüseynzadə, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmmədağa Şirəliyev, Hadi Mirzəzadə...olmuşdu.

Fitri vergisi, sonsuz əməksevərliyi, kitaba vurğunluğu, bir yandan da hərəsi misilsiz və qızıl bir kitab timsallı belə ustadlarla nəfəs-nəfəsə olması Ağamusaya elə güc vermişdi ki, o, gənc yaşlarından zirvəyə dikəlməyi bacarmışdı.

Doktorluq dissertasiyasını 32 yaşında müdafiə etmişdi. Bunun özü də nadir hadisələrdən idi, o çağlarda adətən belə cavan doktorlar, professorlar olmurdu. Bütün Sovet İttifaqı boyu belələri barmaqla sayılacaq qədər az idi və o qəbil vunderkindləri adətən əksəriyyət tanıyırdı. Çünki efir, mətbuat məhz belə dəyərləri, belə üstünləri təbliğ və təqdir edirdi. Camaat da gördüyünə, eşitdiyinə iman gətirirdi, belə keyfiyyətlərə, bu cür ülgülərə köklənirdi (indi olmasın!..).

Və Ağamusa müəllim təfəkkürüylə, bilik dairəsinin genişliyi, zəkasının miqyasları ilə - həqiqəti adı ilə deyək - öz məşhur ustadlarını da çox-çox qabaqlamış, ötüb keçmişdi.

O, yeni günün balası idi və yeni zamanın nələri tələb etdiyini, sabahın sifarişlərini də həssaslıqla tez tutmağa qadir idi.

1959-cu ildə onun 27 yaşı vardı, 1 il əvvəl namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək alimlik dərəcəsi almışdı, o zamanlar tək və ən nüfuzlu ali məktəb hesab edilən Azərbaycan Dövlət Universitetinin baş müəllimi idi. Hamı ondan danışırdı, şöhrət, uğur onun yanında idi. Lakin həyatı boyu onu tərk etməyən təvazö və zəhmətkeşlik nə o vaxt, nə sonralar bircə an belə imkan vermədi ki, arxayınlaşsın, qürrələnsin, guya hansısa ali mərtəbəyə yetişdiyi gümanına düşsün.

Həmişə elə zənn etdi ki, az bilir, hələ çox oxumalıdır, lazımınca yetkinləşməkçün hələ çox çalışmalı, çox öyrənməlidir.

Həmin 1959-cu ildə də cavan, parlayan alim Ağamusa Axundov təzədən tələbə olmağı özünə əskiklik saymadı. Xarici Dillər İnstitutuna daxil oldu və ingiliscəni mükəmməl şəkildə öyrənməyə başladı. Çünki anlayırdı ki, dünyanın etiraf edəcəyi böyük alim olmaqçün, Azərbaycan dilini dünya səviyyəli alimlər kimi araşdırıb ana dilinin hörmətini elm aləmində bir qədər də qaldırmaqçün yeni üfüqlərə qalxmaq lazımdır. Bununçünsə hansısa Avropa dillərini kamil bilmək gərəkdir (rəhmət sənə, Seyid Əzim: "Bilməsək dil, əlacımız yoxdur!").

Ağamusa Axundov məhz belə yanaşmalarının, bu cür can yandırmağın sayəsində (təbii ki, iti fəhm, fitri-istedad öz yerində) dilçilik elmimizdə ona qədər heç kimin etmədiyi yenilikləri elmimizə gətirdi. Dilşünaslığımızı birdən-birə sıçrayışla onillərlə irəli aparmağa nail oldu.

O, Azərbaycan dilçiliyini ənənəvi sakit axarından çıxararaq dünya dilçiliyinin gur nəhrinə qoşan ilklərdən oldu, çünki birinci dilçimiz oldu ki, linqvistikanın ayrı-ayrı mühüm suallarına məhəlli səviyyədən deyil, Avropa ucalıqlarından baxa bildi. İngiliscəni müstəqil şəkildə yox, bir tələbə kimi ali məktəb proqramı çərçivəsində öyrənməsi sanki onun gözlərini ayrı bir cazibəli tədqiqat aləminə açdı. Yenə öz etirafı idi: "Xarici Dillər İnstitutunda tələbə ikən ingilis dilinin fonetikasından dinlədiyim mühazirələrdən mənə aydın oldu ki, xeyli kitab, məqalə yazılmasına baxmayaraq, dilimizin fonetik quruluşu hələ tamamilə öyrənilməmiş qalır. Deyə bilərsiniz ingilis dilinin Azərbaycan dilinə nə dəxli? Məsələ burasındadır ki, xarici dillərin, xüsusən Qərbi Avropa dillərinin fonetik quruluşu çox dərindən tədqiq edilib. Görkəmli dilçi alim akademik L.V.Şerbanın əsərlərinin ən güclüsü fransız dilinin fonetikasına həsr edilib. Həmin səviyyədən baxanda hər şey aydın görünür" ("Azərbaycan gəncləri" qəzetinə müsahibəsindən, 30.XII.1990).

Dilin səs quruluşunu öyrənən fonologiya elmi linqvistikanın bel sütunu, şah damarı, ali riyaziyyatıdır və Ağamusa Axundov bu sahədəki tacın sahibi, özül qoyan, üfüqlər açan oldu.Azərbaycan fonologiyası Ağamusa Axundovun axtarışları və ideyaları ilə büsbütün yeni və ona qədər tayı-bərabəri olmamış bir ali peşəkarlıq pikinə qalxdı.

O, elmimizə yeni anlayışlar, təzə tədqiqat metodları gətirdi. Azərbaycan elmi onun şəxsində dünyanın ən sakit, dinc, hay-küysüz bir inqilabçısını tapmış oldu və bu gerçəyin bütöv mənzərəsini biz ötən illərin nəticələrini dərindən təhlil etdikcə gələcəkdə bəlkə daha dolğun seyr edə biləcəyik.

Hələ 1960-cı illərin əvvəllərində tətbiqi və riyazi dilçilik metodlarından bəhs edən Ağamusa Axundov linqvistikamızda bu səmtdə araşdırmaların əhəmiyyətini önə çəkəndə bu, çoxlarına qeyri-adi gəlirdi. Amma hələ o vaxtlarda Ağamusa Axundov bu və bu qəbil cəsarətli, günündənirəli mülahizələri ilə dilçiliyimizin yeni günündən xəbər gətirən kimi yüksəlir, elmimizi dünya araşdırıcılığının yeyin templəri ilə ayaqlaşmağa dəvət edirdi.

Və hələ 1979-cu ildə bu istiqamət məktəbə çevrilsin deyə "Riyazi dilçilik" adlı dərslik də yazmışdı.

Qurucu, bani necə olur?!

1973-cü ildə Ağamusa Axundovun şah əsəri "Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi (fizioloji, akustik, statistik, fonoloji tədqiqat təcrübəsi)" monoqrafiyası işıq üzü görəndə mən tələbə idim və xatirimdədir ki, bu əsər Azərbaycanın elm mühitində bir şimşək kimi parlamışdı. O əsər açıqca söyləyirdi ki, Ağamusa Axundov Azərbaycan dilçilik elminin indiyəcən misli olmamış fenomeni, şəriksiz lideridir.

Onillər sovuşub, XXI əsrdəyik, artıq Ağamusa müəllim də yoxdur, dilçilik elmimiz də o zamanlara nisbətən çox irəli gedib. Amma hanı dilçiliyimizdə o siqlətdə bir əsər? Və ən mühümü - qətiyyən köhnəlməyib, yenə yüksək dəyərini, hər an açılıb oxunmağa, öyrənilməyə layiqliyini hifz edib.

Dilçiliyimizi dünya arenasına çıxaran, beynəlxalq aləmdə tanınıb qəbul edilən, dünya dilşünaslığının elitası arasında sözü keçən birinci böyük linqvistimiz də Ağamusa Axundov oldu.

Ağamusa müəllim sözün klassik mənasında filoloq idi və o, dilçiliyin bütün sahələri və istiqamətləri üzrə səriştəli söz deməyə qadir universal alim idi. Bunun sübutu qrammatikadan tutmuş onomastikaya, ümumi dilçilikdən başlamış leksikologiyayadək, dialektologiyadan ta semiotikayadək, müqayisəli dilçilikdən dilin estetikasınacan fərqli mövzulardakı bir-birindən sanballı əsərləridir.

Lakin Ağamusa Axundov həm də hazır ədəbiyyatşünas idi.

Sözü incəliklə duyduğundan (qələmindən çıxmış hekayə və şeirləri hələ bir qırağa qoyuram) onun ədəbi təhlilləri də son dərəcə sərrast, kəsərli, mahiyyəti dürüst ifadə edən idi. Açın onun "Dil və üslub", "Dilin estetikası", "Dil və mədəniyyət", "Şeir sənəti və dil" kitablarını və möhtəşəm bir dilşünasla ədəbiyyatşünasın heyrətli vəhdətini görün.

1987-ci ildə mənim ilk böyük kitabım, Azərbaycan cəmiyyətində yetərincə geniş əks-səda oyadan "Vaxtdan uca" nəşr edildi.

Haqqında çox danışıldı, çox yazıldı və ilk nüsxələrdən birini də Ağamusa müəllimə aparmışdım. Ömrü boyu hər uğuruma sevinirdi və o kitabı da hələ heç oxumamışdan sevinclə qarşıladı. Çox tez oxudu və əsərdə az qala təhlilçilərin hamısının nəzərindən yayınmış xeyli incə məqamları da görə bildi.

Həmin kitaba iki əsər daxil idi. Hüseyn Cavid və ailəsinin keşməkeşli qismətindən bəhs edən "Cavidlər" və Müslüm Maqomayev haqqındakı "Yaşıl yarpaq". Oxuyanların hamısı diqqəti "Cavidlər"ə yönəldirdi, istər-istəməz bu nəsli qarabaqara izləmiş müdhiş faciələr silsiləsinin təfərrüatları barədə ilk dəfə ifadə edilən qəmli əhvalatların təsirinə qapılırdı. Bəziləri hətta mənə deyirdi ki, nahaq Müslüm Maqomayev haqda yazını bura daxil etmisən.

Ağamusa müəllim mənə Müslüm Maqomayev haqqında hissəni daha çox bəyəndiyini söyləyən yeganə adam oldu. Qayıtdı ki, bizdə şairlər, yazıçılar haqqında yazanlar çox olub. Amma ilk dəfədir ki, bir Azərbaycan bəstəkarının belə dolğun, real portreti yaradılır. Həm də sən onu Avropanın böyük bəstəkarlarının həyatından bəhs edən əsərlər tipində yazdığından, yıpranmış qəlibləri də sındırmağı bacarmısan.

Sonra başladı paralellər gətirməyə, eyni illərdə yaşamış Cavidin və Maqomayevin taleyində zahirən bənzəməyən, amma mahiyyətcə eyni olan məqamları sadalamağa: "Cavidi və onun kimi neçələrini həbs ediblər, sürgünə yollayıblar, bu üsulla məhv ediblər. Müslümü və onun kimi neçələrini həbs etməyiblər, sürgün etməyiblər, güllələməyiblər. Amma o da 1937-ci ildə ölüb. Vərəmdən ölüb. Qəddar dövr birini çərlədib öldürürdü, bir başqasını cəza maşınından keçirib öldürürdü. Sən bunu göstərə bilmisən. Hər bir əsərdə isə vacib olan sənin birbaşa demədiyin, ancaq oxucunun sətirlər ardında aydın görə bildiyi belə cəhətləri çatdıra bilmək ustalığıdır!"

(İllər sonra Hüseyn Cavidlə bağlı araşdırmalarımın daha mükəmməl bəhrəsi sayılası "Əbədi Cavid" kitabımın, eləcə də ondan sonrakı daha bir neçə monoqrafiyamın elmi redaktoru Ağamusa müəllim oldu).

Elə gətirdi ki, biz Ağamusa müəllimlə birgə işlədik də. O, Azərbaycan Elmlər Akademiyası İctimai elmlər bölməsinin akademik katibi, mən isə onun nəzarət etdiyi qurumlardan biri olan Nizami muzeyinin direktoru.Hər yaxşı tədbirimdə onu ən başda əyləşən qonaq kimi dəvət edirdim. Çünki onun gəlişiylə, dediyi lap iki-üç kəlmə sözlə istənilən fikir məclisinin çəkisi artırdı, hüsnü başqalaşırdı.

Onu da hiss edirdim ki, öz səlahiyyətləri, imkanları daxilində ən müxtəlif xəbis sancmalardan, əlaltdan edilən riyakar həmlələrdən, paxılbadalaqlardan çox zaman heç özümə bildirmədən məni necə qoruyur.

Son dərəcə saf, əxlaqlı, mənəviyyatca zəngin olduğundan, daxili çürüklərin belə tərpənişlərindən, bu cür insan naqisliklərindən necə narahatlıq keçirdiyini, hər belə cılızlığı necə ağrıyla qarşıladığını hiss edirdim.

Və o anlarda daim Ağamusa müəllimə çox minnətdar idim.

Məni müdafiə etməsindən, havadarım, xeyirxahım olmasından daha əvvəl məhz belə olduğuna, köksündə belə nəcib ürək daşıdığına görə!

(O öz məktəbini də yaratdı, 40-a yaxın gənc alim onun birbaşa rəhbərliyi ilə yetişmişdi və Ağamusa müəllim bütün tələbələrinə, xüsusən qabiliyyətinə inandıqlarına doğmaca balası kimi qayğıkeş münasibət bəsləyirdi.

2 nəfərə isə onun məhəbbəti və nəvazişi tam başqa idi. Kamal Abdullaya və mənə. Bizə ən doğma adamları kimi həm güvənirdi, həm hər uğurumuza qəlbən sevinir və öyünürdü, həm də elmdəki bir çox arzularını gerçəkləşdirəcəyimizə inanırdı).

Ömrünün lap bitəcəyində qulağı nisbətən ağır eşitməyə başlamışdı.

Bir dəfə dedim ki, xaricdən yaxşı həkim gəlib, tanışımdır, gedək sizi müayinə eləsin.

İstəmədi, "Mənim ağır eşitməyim vaxtdandır", - dedi.

Bəlkə də başqası yaşdandır, qocalıqdandır deyərdi.

Əslində, filosofcasına düz deyirdi.

Koroğlu kimi, daha onun da zəmanəsi deyildi.Əsrlər, minillər ayrıcında zəmanə zəlzələsi qopmuşdu, çox dəyərlər, çox münasibətlər, baxışlar, zövqlər dəyişmişdi.

Sanki müdrik Vaxt istəmirdi günün çox-çox köntöy, yöndəmsiz, nahamvar və Ağamusa müəllim kimi pak elm pirinin dinləməsinə layiq olmayan kəlmələr, səslər ona eşidilsin.

Təpədən dırnağa kübarlığın, əsilzadəliyin, təmiz ruhun, böyük alimliyin rəmzi olan akademik Ağamusa Axundov bu seçkin keyfiyyətləri ilə il üstünə il gəldikcə, səksənə çatıb doxsana doğru irəlilədikcə elə bil daha artıq tənhalaşırdı, qəribləşirdi.

Və 2015-ci il sentyabrın 5-də getdi.

"Çıxmaq olmaz əmrdən!.."Neyləyəsən ki, bu da bir ayrı qaçılmaz həqiqətdir.Canlı klassiklərimizdən olan daha bir böyük insanı və əvəzsiz alimi itirdik. Akademik Ağamusa Axundovla əbədi ayrılıq anı gəldi.

O, hamımız üçün ən qiymətli sərvət olan ana dilimizin alimi idi.O, alim olduğunu əlavə dəfə elan etməyə ehtiyac olmayan zəka sahiblərindən idi.Bu ikicə kəlmə - "Ağamusa Axundov" elə "qüdrətli alim" demək idi.

Onillər boyu Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində dekan oldu, kafedra müdiri işlədi, akademiyanın Dilçilik İnstitutuna, İctimai və humanitar elmlər bölməsinə rəhbərlik etdi.

Bütün bu vəzifələr onunla bir az da şərafətləndi.

Neyləməli ki, özü ilə titullarının və zəbt etdiyi kürsülərin uyğunsuzluğu rişxənd oyadanlar da az olmur.

Ağamusa müəllim o azlardan idi ki, şəxsiyyətinin ağır çəkisi, alim bəsirətliyi, əskik olmayan ziyalı nuru ilə daşıdığı vəzifələrin də sanbalı və hörməti artırdı.

Alimlikdə əvəzsiz olduğu kimi, insanlıqda da ən yüksək təriflər və sevgilər ona yaraşırdı.

Sadəliyin, saflığın, təmizliyin, gözütoxluğun, düzlüyün örnəyi idi.

Hamımız gedəcəyik. Yandıran odur ki, Ağamusa müəllim kimi nadirlərin gedişi ilə nəhənglər, parlaqlar, şəxsiyyətlər epoxasının bitdiyini növbəti dəfə bütün kədəri ilə duyuruq.

Bu yaş nəslinə mənsub seçkinlərin daxili tükənməzliyi, mənəvi büllurluğu, təkrarsız koloriti, hətta onların indikilərin nitqinə bənzəməyəcək qədər sadə, şirin, çoxrəngli, cəlbedici, məzmunlu danışığı, özünəməxsus düşüncə və təhkiyə tərzi gedişləri ilə sanki keçmişləşir.

Bir dəfə unudulmaz Əkrəm Cəfər mənə dedi ki, Ağamusa tələbəm olub, elə ilk gəncliyindən onda bir işıq görmüşəm və sonra illər ötdükcə həmin işıq durmadan artıb. Azərbaycandan kənarlarda da illərcə yaşayıb-işləmişəm. Saysız elm adamı ilə oturub-durmuşam. O müdriklik nurunu, o siqləti isə yalnız başqa bir alimdə müşahidə etmişəm. Müəllimim, dahi dilçi alim Nikolay Yakovleviç Marr da belə idi!..

Ağamusa Axundov həm də müəllim idi. 40 ilə yaxın bu yolun yolçusu oldu.

Kim ki Ağamusa müəllimin tələbəsi olub, onun mühazirələrini dinləyib, həmin dərs saatlarını məmnunluqla, minnətdarlıqla xatırlayır. Əlbəttə ki, onun müəllimliyinin, universitet illərinin faydaları çox olub və Ağamusa enerjisindən az, ya çox dərəcədə hər tələbəsinə pay düşüb. Onların arasında elələri də olub ki, elə əziz müəllimləri kimi, dilçiliyi elmi məslək seçib, bu səmtdə irəliləyib, bir qisminin elmi rəhbəri də Ağamusa müəllim özü olub.

Nədirsə, mən bütün akademik məziyyətləri ilə Ağamusa müəllimi universitetdən daha əvvəl akademiyada görürdüm. Düzdür, 1990-cı ildən birbaşa akademiya ilə bağlanaraq Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna rəhbərlik etməyə başladı.Lakin hər halda yaradıcı ömrün əsas hissəsini -1958-ci ildən 1990-a qədər universitetdə işlədi.

O dövrdə bir çoxları akademiyadan daha çox universitetə can atırdı.

Universitetdə ünsiyyət çox idi, tanınmaq imkanı geniş idi, xətir-hörmət qazanmaq fürsəti artıq idi və tələbə qəbulu məsələsi vardı ki, bəziləri buna çörək ağacı kimi baxırdı.

Ağamusa müəllimsə digərləri kimi nə o qəbullardan nəsə mənfəət uman idi, nə də şan-şöhrət,xətir-hörmət acı.

Universitet, müəllimliksə, əgər bu işə ürəkdən bağlanırsansa, adətən sənin bütün gününü əlindən alan, ciddi elmlə məşğul olmağına qısqanc yanaşan bir sevgili kimidir. Bu mənada universitetdə ötən onilləri Ağamusa müəllimin bioqrafiyasında müəyyən mənada elmdən qoparılmış parça hesab edirəm. Zənnimcə, tədrislə yox, elə mütəmadi olaraq bilavasitə elmlə məşğul olsaydı, bildiyimiz potensialı, əngin təfəkkürü ilə Ağamusa Axundov bizə irs qoyub getdiyindən ikiqat-üçqat çox əsər yarada bilərdi.

Müəllimlikdə bu və ya digər səviyyədə kiminsə onu əvəz etməsi müşkül deyildi, elmdə, araşdırıcılıqda isə o,nadir, tam bənzərsiz idi.

(Özü isə həyat yolunun sonlarına yaxın bir başqa etiraf da etmişdi: "Təzədən başlamaq imkanım olsaydı, həkimliyi seçərdim".

Əminəm ki, təbabətə bağlansaydı, Ağamusa müəllim orada da ən üstünlərdən, birincilərdən olardı. Çünki öndə getmək, ən yaxşı olmaq keyfiyyəti onun mahiyyətində idi).

Ağamusa müəllim aydınlıqda və irilikdə olan hər ulduzun sönməsi ilə onsuz da tamamlanmış dəyərli bir epoxanın son parıltıları da sozalır!..

İnsan dünyaya gələn andan həm də böyük ölçüdə ölümünə hazırlaşır.Bəxtiyar o insandır ki, elə yaşayır, elə çalışır, yaddaşlara, ürəklərə elə hopur ki, dünyadan ayrılanda da hansı yaşda olmasına baxmayaraq, hər kəs onun gedişinə heyifsilənir.Və könüllərdən minnətdarlıq duyğusu keçir ki, nə yaxşı vardınız, nə yaxşı ki, məhz belə olmağınızla, belə ömür sürməyinizlə dünyanı bir qədər də gözəl etdiniz.

...Mənim hələ dünyaya təşrif gətirməyimdən əvvəl, 1950-ci illərin başlanğıcında hər ikisi - Kürdəmirdən paytaxta ali təhsil almağa gəlmiş Ağamusa müəllim və dayım Ağabala ilk tələbəlik illərində Bakıda eyni mənzildə kirayənişin yaşamışdılar. Ağamusa müəllimlə eyni vaxtda Tibb İnstitutuna qəbul edilmiş dayım nağıl eləyirdi ki, tələbəliklərinin ilk aylarında günlərdən birində Ağamusa çox dilxor halda: "İstəyirəm ərizə yazıb universitetdən çıxım. Uzaqbaşı bu ili başa çıxaq, gələn il sizin instituta imtahan verərəm", - söyləyibmiş.

Sən demə, o, dəhlizdə başıpapaqlı dayanıbmış, rektoru da üzdən tanımırmış. Rektor yanından keçəndə Ağamusanın bu hərəkətini öz aləmində saymazlıq, ədəbsizlik kimi qiymətləndirir və tələbəni şiddətli töhmətlə cəzalandırır. İşin tərsliyindən o günlərdə bir töhmət də Hərbi Komissarlıqdan gəlir.

Lakin Ağamusanın kurs işini oxuyub heyran qalan müəllimi Muxtar Hüseynzadə çılğın gəncin bu bədbin niyyətindən xəbər tutunca onu sakitləşdirir, istedad dolu tələbəsini alır qanadının altına və xeyirxah bir mələk kimi sonra illərcə bütün təsadüfi narahatlıqlardan qoruya-qoruya irəliləyişlərinə addım-addım yol açır.

Fəqət bütün bu olmuşlardan Ağamusa hər halda mühüm bir ibrət dərsi alır. Özü üçün birdəfəlik müəyyənləşdirir ki, bir an belə sayıqlığını itirməməli, həmişə tək öz gücünə, öz çalışqanlığına bel bağlamalı, nümunəvilərin nümunəvisi olmalıdır ki, təsadüfi zərbələr belə onu düz yolundan sapdıra bilməsin.

Sonacan da belə qaldı!

Bir dəfə Hüseyn Cavidin qızı Turan xanımdan soruşmuşdum ki, atanızın irsini sizdən gözəl bilən olmaz. Hansı sətirləri ən çox qəlbinizə yatır, sizinçün həyat meyarı olub?

Bu misraları demişdi:

Kimsədən bəkləmə yardım əsla,

Yalnız kəndinə kəndin ağla!

Dayım belə bir epizodu da xatırlayırdı ki, pullarının tamam tükəndiyi gecələrdən birində neçə gündən qalmış quru çörəyi bıçaqla döyəcləyərək içərisindən nisbətən dişbatan bir-iki tikəni çıxardıqları, beləcə yavan çörək və su ilə aclıqlarını sovuşduraraq səhərədək dərs oxuduqları saatlar da olmuşdu.

Yəni naz-nemət içində böyüyərək qayğıyla, nəvazişlə əhatə olunan gənclik yaşamamışdı, həyatda hər şeyə Ağamusa müəllim kiminsə köməyinə ümid bəsləmədən, kiminsə arxa duracağına bel bağlamadan zəhməti, alın təri ilə, çətinlikləri aşa-aşa nail olmuşdu-bunu da ixtiyar çağlarında özü söyləyirdi ki, tələbəlik və gənclik illəri tam macərasız keçib. Çünki kitab-dəftərdən, oxuyub-yazmaqdan savayı marağı, məşğuliyyəti olmayıb.

Bir dəfə həmin quru çörək əhvalatını xatırlatdım ona.

Qəribsəyən kimi oldu. Gözü yol çəkdi: "Elə bil dünən olub, nə tez keçdi vaxt", - dedi.

...Vaxt keçdi. Onu saxlamaq mümkün deyil.Amma siz qalırsınız, qalacaqsınız, əziz Ağamusa müəllim!

İnsan dünyadan apardığı ilə deyil (onsuz da heç nə apara bilmir), dünyada qoyub getdikləri ilə güclüdür. Ömür boyu ölümə hazırlaşmaq, məncə,elə bu deməkdir.

Vaxt hər şeyi əskiləşdirməyə, heysizləşdirməyə, yox etməyə qadir olsa da, təkcə İşığa və Sözə bata bilmir.

Qələminizdən çıxmış, kitablara çevrilmiş Sözləriniz və ürəklərdə, düşüncələrdəki Nurunuz həmişə təzə, diri qalacaq.

Bir şərəfli ömrün bundan artıq nə qazancı ola bilər ki!

...Qaçılmaz sona yaxınlaşdıqca möhlətin bitəbitdə olduğunu duyan hər kəs içəri dünyasında vaxtaşırı öz-özüylə dərdləşir, sürülmüş ömrün hesabatını hökmən verir. Ən həssas adam da, lap ən arsız da.

Daha nəyisə dəyişməyə nə macal var, nə zaman. Olan olub, keçən keçib. Ayrılıq astanasında isə insanı daha tez-tez yanıqlı təəssüflər, ləngimiş peşmanlıqlar, ürək ovan xiffətlər çuğlayır.

Nicatsız mərəzə tutulmuş, əbədi gedişin lap yaxında olduğunu qəti anlayan Vaqif Səmədoğlu ömrün həmin nigaran günlərində insanı israrla təqib edən üzücü xatirələrdən gileylənirdi: "Axı yaxşı xatirələr də çoxdur. Amma elə ki xoş bir məqamı yada salmaq istəyirsən, dərhal iki daşın arasından acı, heç yada salmaq istəmədiyin, beynindən qovmağa çalışdığın bir xatirə ilan kimi başını qaldırıb sanki çalır səni, bütün ovqatını zəhərə döndərir..."

Səksəninin hündürlüyündən Ağamusa müəllim də geri qanrılıb yaşanmış illərə baxırdı, öz-özünə hesabatını verirdi və qəlbində dönə-dönə baş vermiş həmin vicdan məhkəməsi qarşısında yekun sözünü bir dəfə kamera qarşısında da söylədi, həmin qənaəti lentdə də qalır: "Ömür də bir tarixdir. Demirəm ki, mənim də ömrüm tarixdir. Ancaq hər halda pozulmayan bir yazıdır. Düzdür, sonrakı illərin xoşbəxtliyi heç vəchlə gəncliyi əvəz edə bilmir. Amma ötən illərə baxarkən mənim üçün vacib olan budur ki, ləyaqətlə yaşaya bilmişəm".

Doğmalarından, sevdiklərindən və sevənlərindən, uzun onillərcə yol yoldaşı olduğun dünyadan ayrılanda, səndən sonra haqqında danışacaq kəslərin qarşısına çıxıb özünə bəraət qazandırmağa daha heç vaxt imkanın olmayacağı sənsiz illərin ərəfəsində könül arxayınlığı ilə "ləyaqətlə yaşadım" deyə bilməkdən böyük səadəti mən təsəvvür etmirəm!

525-ci qəzet.- 2017.- 23 fevral.- S. 4, 7.