Cümhuriyyətə aparan yollar: Türk dünyasının sözçülüyü missiyası

Müstəqillik elə nemətdir ki, onun uğrunda hər yola baş vurmaq olar.

Bənzər düşüncədən çıxış edən Qafqaz xalqları nümayəndələri (təbii ki, ermənilər istisna olunmaqla ilə) Rusiya imperiyasının Birinci Dünya savaşında uğradığı məğlubiyyətləri görüb ürəklərində yaşatdıqları azadlıq və milli dövlətçilik arzusunu gerçəkləşdirmək niyyətinə düşmüşdülər. Əgər hakimiyyətə gəlməyə can atan bolşeviklər Rusiyanın müharibədə məğlubiyyəti ideyasını təbliğ edirdilərsə, imperiya zülmü altındakı “ögey övladlar” - Rusiya türkləri vəziyyətdən nə üçün yararlanmamalı idilər? Belə bir şəraitdə siyasi təşkilatlanma və aparıcı Avropa hökumətləri ilə danışıqlar yolunda ilk təşəbbüslər göstərilmişdi.

Bu məqsədlə 1915-ci ilin payızında ilk “Qafqaz Komitəsi” yaradılmışdı. Onun tərkibinə knyaz Arçil Maçabeli, Kamil bəy Toqiridze (gürcü və acar), İssa Paşa, Əziz Meker (Qafqaz dağlıları) və azərbaycanlı Səlim bəy Behbudov (Paris Siyasi Elmlər Məktəbinin məzunu Səlim bəy 1935-ci ildə İsmayıl Qutqaşınlının məşhur “Rəşid bəy və Səadət xanım” romanını Azərbaycan dilinə tərcümə etməklə milli mədəniyyət tarixində özünə yer tutmuşdu-V.Q.) daxil idilər. Komitəyə Osmanlı imperiyasında yüksək məqam sahibi olan çərkəz əsilli Fuad Paşa rəhbərlik edirdi. Komitə 1916-cı ilin yanvarında Vyana və Berlində olmuş, yanvarın 16-da Antanta dövlətlərinə memorandum göndərmişdi. Sənəddə Qafqaz xalqlarının acınacaqlı vəziyyəti təsvir olunur, azadlıq uğrunda mübarizənin təmini, habelə gələcəkdə 4 müstəqil dövlətdən ibarət Qafqaz Konfederasiyasının qurulması üçün maddi və mənəvi yardım göstərilməsi xahiş edilirdi.

Qafqaz Komitəsi ilə eyni vaxtda İstanbulda Yusif Akçuranın rəhbərliyi altında “Rusiya zülmü altındakı türk-tatar müsəlmanlarının hüquqlarını müdafiə komitəsi” adlı başqa bir qurum da yaradılmışdı. Komitənin üzvləri sırasına Əli bəy Hüseynzadə (Azərbaycan), Mehmet Əsəd bəy Çələbizadə (Krım), Mükiməddin Beycan bəy (Buxara) daxil idilər. Həmin dövrdə Osmanlı Məclisi-Məbusanının (Parlament) üzvü olan Əhməd Ağaoğlu qurumun rəsmi üzvləri sırasına daxil olmasa da, onun bütün tədbirlərində yaxından iştirak edirdi. İstanbulda yaranan təşkilat dövrün elmi ədəbiyyatında daha çox “Akçura-Hüseynzadə Komitəsi” kimi tanınırdı. Komitə Osmanlı imperiyasında, Bolqarıstanda, Almaniyada, Avstriya-Macarıstanda, İsveçrədə və b. ölkələrdə Rusiya türklərinin,ilk növbədə isə azərbaycanlıların üzləşdikləri problemlərlə bağlı konfranslar, mühazirələr təşkil edir, çap materialları və sənədlər yayırdı.

Akçura-Hüseynzadə Komitəsi hələ 1915-ci ilin dekabrında Budapeştdə alman dilli “Pester Lloyd” qəzeti vasitəsi ilə yaydığı memorandumda Avropa ölkələrinin diqqətini Rusiya türklərinin faciəli vəziyyətinə və müstəqillik arzusuna cəlb etmişdi. Memorandum aşağıdakı təsirli sözlərlə bitirdi: “Əllərimizi göyə qaldıraraq yalvarırıq - bizi Rusiyanın əsarət zəncirindən xilas edin!”

Alman tarixçisi G.Yaşke 1937-ci ildə “Şimali Kafkasiya - Severniy Kavkaz” adlı mühacir nəşrdə çap etdirdiyi “Rusiyanın müstəmləkə əsatəri altındakı xalqları 1916-cı il Lozanna konfransında” adlı məqaləsində Komitənin fəaliyyəti üzərinə işıq salaraq yazırdı: “Həmin dövrdə həlli o qədər də asan olmayan Rusiya türklərinin azadlığı ideyasını irəli sürən Akçura-Hüseynzadə Komitəsi bu işin praktiki həlli üçün siyasi konsepsiya hazırlamaq iddiasından uzaq idi. Lakin bununla belə, Rusiya türklərinin milli müstəqillik niyyətlərini beynəlxalq miqyasda yaymaq baxımından Akçura-Hüseynzadə Komitəsinin fəaliyyətinin, heç şübhəsiz, son dərəcə böyük əhəmiyyəti vardı”.

Göründüyü kimi, 1915-ci ilin sonlarından etibarən Türkiyə və Avropada Rusiya türklərinin müstəqilliyi uğrunda ideoloji mübarizə başlanmışdı. Bu mübarizənin öncülləri sırasında M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Topçubaşov, F.Xan-Xoyski kimi görkəmli ictimai-siyasi xadimlərimizlə birlikdə Azərbaycandan kənarda yaşasalar da mənsub olduqları xalqın müstəqilliyi məsələsində dönməz mövqe tutan Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd Ağaoğlu kimi geniş əlaqələrə və böyük intellektual potensiala malik soydaşlarımız da vardı.

Əli bəy Hüseynzadənin mətnini aşağıda təqdim etdiyim nitqi 1916-cı il yanvarın 12-də “Rusiya zülmü altındakı türk-tütür müsəlmanlarının hüquqlarını müdafiə komitəsinin” Berlində keçirdiyi Türk Xalqları Konqresində söylənmişdir. Yuxarıda adı çəkilən professor G.Yaşkenin məlumatına görə həmin konqresin materialları Berlində çıxan “Das Grössere Deutschland” jurnalının 17-ci sayında (1916-cı il) çap edilmişdir.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2017.- 25 fevral.- S. 14.