Məhəmmədhüseyn Şəhriyar - şeirimizin ədəbi şöhrət zirvəsi

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının qüdrətli şəxsiyyətlərindən biri də Seyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyardır.

“Şəhriyar” təxəllüsü ilə çağdaş dünyanın fars və türk dilli regionlarında məşhurlaşan, yaradıcılığı xalq kütləsinin müxtəlif təbəqələri arasında geniş miqyasda yayılan və kütləvi sürətdə oxunan Seyid Məhəmmədhüseyn Mirağa oğlu Xoşginabi həm də XX əsr Şərq şeirinin nadir simalarındandır.

Ədəbiyyatşünas alimlər, xüsusilə şərq poeziyasının biliciləri və araşdırıcıları belə ümumi bir rəydədirlər ki, “son altı yüz ildə Şəhriyar lirikası Hafizdən sonra bütün sələflərindən üstün mövqe tutmaqdadır”. (Q.Beqdeli) Əlbəttə, sitatda Hafizlə əlaqədar müəyyən mübahisə çalarları olsa da, Hafizin fars dilli şeirin inkişafı tarixində tamamilə yeni və orijinal bir mərhələ təşkil etdiyini nəzərə alsaq, ədəbi inqilabı ona bərabər və üstün tutulan Şəhriyarın poetik qüdrəti haqqında aydın təsəvvür hasil etmək olar.

Bu mənada Şəhriyar lirikası yaradıcılığı ilə Şərq xalqlarının poetik təfəkkürünü zənginləşdirən və yeni - yeni çeşnilərlə onu rövnəqləndirən Nizami, Xaqani, Sədi, Hafiz, Xəyyam, Cami, Füzuli, Seyid Əzim, Sabir, Bahar kimi şairlər silsiləsində yeni ədəbi zirvə təşkil edir.

Şəhriyar şeirinin qüdrəti bütün klassiklərdə olduğu kimi məzmun və formanın vəhdətdə olub, insan şüuruna və hissinə sərrast təsir göstərməklə məhdudlaşmır. Onun zəngin yaradıcılığı çox çalarlı və müxtəlif istiqamətlidir. Bu sənətdə ümumbəşəriliklə yanaşı, mənsub olduğu cəmiyyətin, yaşadığı mühitin hadisə və əhvalatlarının həyati, fəlsəfi və tarixi anlamda dərki və qiymətləndirilməsi əsas yerlərdən birini tutur.

Şəhriyar bütün mütərəqqi sələfləri kimi hər şeydən əvvəl öz əsrinin oğludur. Onun yaradıcılığında İran siyasi - ictimai mühitinin əlli ildən artıq bir mərhələsi, sosial mühitin doğurduğu duyğular poetik ifadəsini tapmışdır. Şəhriyar yaradıcılığı İran sosial mühitinin mürəkkəb inkişaf mənzərəsini öyrənmək baxımından aktualdır.

M.Şəhriyar 1906 - cı ildə (1285 şəmsi - şəhrivər ayında) Təbriz şəhərində, Mirzə Nəsrullah bazarçasında Hacı Mirağa Xoşginabi adı ilə məşhur olan Seyid İsmayıl Müsəvinin ailəsində dünyaya göz açmışdır.

Şairin atası Nəcəfdə təhsil almış hüquqşünas alim idi. Nəcəfdə Hacı Mirağa Xoşginabi ilə eyni vaxtda Hacı Molla Qədir adlı birisi də təhsil almışdır. Onlar yüksək elmi bilikləri mənimsədikləri üçün nəinki Təbrizdə, həmçinin bütün İranda məşhurlaşmışdılar. Onlar İranın görkəmli vəkilləri kimi Təbrizin şöhrətini hər yana yaymışdılar. Hacı Mirağa elpərvərliyi, qonaqpərvərliyi ilə bütün İranda məşhur idi.

Şair “Heydərbabaya salam” poemasında atasını belə təqdim edir:

Mənim atam süfrəli bir kişiydi,

El əlindən tutmaq onun işiydi,

Gözəllərin axıra qalmışıydı,

Ondan sonra dönərgələr dönüblər,

Məhəbbətin çıraqları sönüblər.

Şəhriyar atasını həmişə hörmətlə yad etmiş və “Heydərbabaya salam” poemasında yazdığı izahatda onun haqqında geniş məlumat vermişdir.

Şair yazıb - oxumağı evdə atasından öyrənsə də, ibtidai təhsilini Molla İbrahim axundun Qayışqurşaqda açdığı məktəbdə almışdır. Ustadın kənd xatirələrinin bir qismi unudulmaz müəllimi ilə bağlıdır:

Heydərbaba, Molla İbrahim var, ya yox?

Məktəb açar, oxur uşaqlar, ya yox?

Xırman üstü məktəbi bağlar, ya yox?

Məndən axunda yetirərsən salam,

Ədəbli bir salami-malakəlam.

Şəhriyar ibtidai və orta təhsilini “Müttəhidə” və “Füyuzat” məktəblərində başa çatdırır. “Talibiyyə”də ərəb ədəbiyyatı üzrə təhsil alır. Bu illərdə o, fransız dilini öyrənmək üçün fransalı bir ailəyə tapşırılır.

M.Şəhriyar 1920 - ci ildə Təbrizdən Tehrana gedir. Doğma şəhərində natamam orta təhsil alan gənc ölkənin baş şəhərində tam orta təhsil verən “Darülfünun” adlı xüsusi məktəbə daxil olur. O burada üç il oxuyur. Orta təhsil haqqında sənəd əldə edən Məhəmmədhüseyn 1924 - cü ildə Tehran universitetinin Tibb fakültəsinə daxil olur. O, 1924 - 1928 - ci illərdə universitetin mülki Tibb fakültəsində oxuyur. 1928 - ci ildə hərbi həkimlər hazırlayan qrupa köçürülür. Bəlalı sevgi əhvalatı onun universitetdən uzaqlaşmasına səbəb olur. Şəhriyar Tehranı tərk edib Nişabura gedir. Bir müddət orada yaşadıqdan sonra atasının ölüm xəbərini eşidib Təbrizə qayıdır. Daha sonra Tehrana köçür...

Şəhriyar həyatının ən maraqlı dövrü onun Təbrizə dönüşündən sonra başlayır. Keçən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində Təbrizə dönən Şəhriyar ömrünün sonuna qədər (1988) burada yaşayır.

M.Şəhriyar həm fars, həm də Azərbaycan dillərində yazıb-yaratmışdır. Düzdür, o yaradıcılığının ilk dövrlərində əsasən fars dilində, sonrakı mərhələdə isə həm də Azərbaycan dilində yazmışdır.

Lakin hansı dildə yazmasından asılı olmayaraq, Şəhriyar xalqına, elinə bağlı olmuş, yaradıcılığında əksəriyyət təşkil edən farsdilli nümunələrdə belə doğma torpağına, doğma xalqına sədaqətli olduğunu nümayiş etdirmişdir:

Dedin: Azər elinin

bir yaralı nisgiliyəm mən,

Nisgil olsam da gülüm,

bir əbədi sevgiliyəm mən,

Yad məni atsa da,

öz gülşənimin bülbülüyəm mən,

Elimin farsıca da

dərdini söylər diliyəm mən.

Həqqə doğru nə qaranlıq isə,

el məşəliyəm mən.

Əbədiyyət gülüyəm mən!

Şəhriyarın zəngin yaradıcılıq irsi özünün mövzu dairəsinə, əhatə imkanlarına görə olduqca genişdir. Şəhriyar poeziyasını mövzu dairəsinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq məqsədəmüvafiqdir.

1. İctimai-siyasi şeirlər

2. Məhəbbət lirikası

3. Təbiət təsvirli şeirlər

4. Tərcümeyi-hal xarakterli şeirlər

5. Dini mövzulu şeirlər

Qeyd etməliyik ki, mövzu baxımından geniş, forma baxımından rəngarəng olan Şəhriyar yaradıcılığının zirvəsi “Heydərbabaya salam” poemasıdır. Heydərbaba dağ adıdır. “Heydərbabaya salam” isə möhtəşəm bir sənət dağıdır. Şəhriyar “Heydərbabaya salam” əsəri ilə “Azərbaycan türkünün milli həyatını bütün cəhətləri ilə göstərməyə müvəffəq ola bilmişdir” (Əhməd Cəfəroğlu). Bu əsər illərdən bəri Vətəndən ayrı düşmüş, Vətən həsrəti, Vətənə qovuşmaq arzusu ilə yaşayan, Vətən üçün qəlbi yanan Şəhriyarın ürəyində dönə-dönə təkrarlanmış və yalnız anasının Tehrana gəlişindən sonra qələmə alınmışdır.

Sadə bir formada yazılan poema hələ əlyazma şəklində yayılaraq şöhrət tapmış və dövrün ziyalılarının diqqətini özünə cəlb etmişdir. Poema iki hissədən ibarətdir. Şəhriyar poemanın birinci hissəsini Tehranda, ikinci hissəsini isə Təbrizdə yazmışdır. Əsərin birinci hissəsi 1952-ci ildə tamamlanmışdır.

Şəhriyarın poemada toxunduğu, həllinə çalışdığı problemlər say etibarı ilə olduqca çoxdur, rəngarəngdir.

Poemada çoxsaylı problemlər içərisində birinci növbədə Şəhriyarın doğulduğu, ayaq tutub yeridiyi, boya-başa çatdığı Vətən torpağı, Vətən gözəlliklərinin və s. təsvir və tərənnümünə geniş yer verilir.

Həmin hissələrdə uşaqlıq dövrünün təəssüratları, Şəhriyarın uşaq vaxtı gördüyü, seyr etdiyi təbiət lövhələri canlandırılır, şerin Şəhriyara məxsus imkanları daxilində poetik lövhələrə çevrilir. Bir çox məqamlarda bunlar həmin parçaların üst qatının məna anlamlarını ifadə edir. Sonrakı qat çalarlarında müxtəlif vətən gözəlliklərinin fonunda doğma xalq və qohum-qardaşa bağlılıq ideyası ortaya çıxır. Çünki özünün dediyi kimi, “anasının nəvazişləri, mahnıları, zümzüməsi və şirin-şirin söylədiyi xatirələr şairə ilham və qüvvət vermişdir ki, bu əsəri öz ana dilində nəzmə çəkib, dünyalar qədər sevdiyi doğma xalqına və qohum-qardaşlarına ithaf etsin”. Poemanın ilk bəndləri haradasa əsərin bədii müqəddiməsidir. Əsər boyu bir-iki bəndi çıxmaq şərti ilə digər bəndlərin də yuxarıdakı funksiyanı yerinə yetirmək xüsusiyyəti vardır. Demək, poema ideya-məna tutum və baxımından ardıcıl səciyyə daşımır. Bu, poemanın heç bir məziyyətini aşağı salmır. Əksinə, dolğun məna yaradır, sadə don içində altunların olduğunu üzə çıxarır.

Heydərbaba, Qərə kölün dərəsi,

Xoşginabın yolu, bəndi, bərəsi,

Orda düşər çil kəhliyin fərəsi,

Ordan keçər yurdumuzun özünə,

Biz də keçək yurdumuzun sözünə.

Şəhriyar maraqlı, həm də orijinal üslublu sənətkardır. Bu üslub sadə, səmimi və təbiidir. “Heydərbabaya salam” poeması məhz bu üslubda yazılmışdır. Əsəri oxuyanda oxucu özünü poemadakı hadisə və əhvalatların mərkəzində hiss edir. Bir növ sənətkarın “yol yoldaşına” çevrilir. Poemada oxucu ən güclü müşahidəçidir. O, müşahidələrində sənətkar təsvirinin real, təbii və həqiqiliyinə şübhə ilə yanaşmır. Poemada adı çəkilən şəxslər də, yerlər də sanki oxucunun şəxsən tanıdığı, həmsöhbət olduğu adamdır, səyahət etdiyi məkandır. Şübhəsiz, bu təsvirlərdə tipik Azərbaycan həyatı öz əksini tapır:

Bu xırmanda “aradanxır” oynardux,

Comalaşıb qarışqatək qaynardux,

Yavaş-yavaş baxçalarda ağnardux,

Ağaclardan çilingağac kəsərdux,

Qoruqçunun qorxusundan əsərdux.

“Heydərbabaya salam” poeması şairin həm öz keçmişinə, həm də yaşamış olduğu həyatın özünə səyahət etmək, hadisələri nağıl etmək yolu ilə qələmə alınmışdır. Poemada şair özü əsas obrazdır. Poema bir şəxsin dilindən danışılır. Təhkiyəçi Şəhriyarın özüdür. O, türkcənin sadə və saflığından istifadə edərək xüsusi bir yol seçir. Şair bu yolu özü üçün asan hesab edir. Ona görə yox ki, Şəhriyar öz istedadına və şairlik məharətinə sığınıb yeni yol kəşf edir, həm də bu yolla hadisələrin ardıcıllıq və vəhdətinin özünəməxsus nizamını yaradır. Bu yolla Şəhriyar eyni zamanda əsərdə bütün məsuliyyəti öz üzərinə götürmüşdür. Elə bu səbəbdəndir ki, poemada oxucu şairin özü ilə bərabər, təsvir olunan hadisələrlə sıx bağlana bilir. Oxucu üçün təsvir olunan hadisə və əhvalatların bütün daxili aləmi açılır, nəticədə mahiyyət üzə çıxır.

Mənim yolum məhəbbət caddəsiydi,

Son sözlərim haqqın iradəsiydi,

Məhəbbətin risalət vədəsiydi,

Yoxsa məndə bir kəs ilə qərəz yox,

Siyasət adlı məndə bir mərəz yox.

Bütün poema boyu “siyasət mərəzi” olmayan sənətkar heç bir şeyə ideoloji don geyindirmədən obyektiv təsvirə əsaslanır. Ona görə də poemada ən kəskin ictimai-siyasi səciyyə daşıyan fikirlər mövcud həyatın, şəraitin reallıqları təsiri bağışlayır.

Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poeması milliliyin yüksək şəkildə bədii tərənnümünü nümayiş etdirən şah əsərdir. Buna görə bu əsər hər bir azərbaycanlı üçün ana laylası qədər şirin və əzizdir.

Elman QULİYEV

Professor

525-ci qəzet.- 2017.- 25 fevral.- S.11, 12.