Qorqudşünaslıqda fərqli bir kitab
İyunun
20-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutu
AMEA Məhəmməd Füzuli adına
Əlyazmalar İnstitutunda akademik Kamal Abdulla ilə
görüş-dialoq keçirib.
Tanınmış alimlərin iştirak etdiyi
görüşdə Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə
Qorqud” poetikasına giriş” kitabı müzakirə olunub. Müzakirədə akademiklər
İsa Həbibbəyli, Teymur Kərimli, Muxtar Kazımoğlu,
Möhsün Nağısoylu, AMEA-nın müxbir üzvü
Kamran Əliyev, professorlar Nazim İmanov, Füzuli Qurbanov, Tahirə
Məmməd, fəlsəfə doktorları Rasimə
Abdullayeva, Sərxan Xavəri, Hikmət Quliyev və Səfa
Qarayev çıxış ediblər. Kamal
Abdulla müzakirədə ortaya çıxan suallara ətraflı
cavab verib. Görüş-dialoqdan
hazırlanmış materialı oxuculara təqdim edirik.
Muxtar
Kazımoğlu: Hörmətli tədbir
iştirakçıları! Görüşümüzün
məqsəd və məramı hamınıza bəllidir -
tanınmış alim və tanınmış
yazıçı Kamal Abdullanın yenicə çapdan
çıxmış “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına
giriş. Dansökülən variant”
kitabını müzakirə edəcəyik. Müzakirəmiz dialoq şəklində nəzərdə
tutulub. Yəni biz mümkün qədər
yığcam formada öz fikrimizi bildirib, suallarımızı
verəcəyik. Kamal Abdulla da dərhal həmin suallara cavab
verəcək, oxucularla öz fikirlərini bölüşəcək.
Mən özüm kitab haqda bir-iki kəlmə
danışıb, hər şeydən qabaq, onu diqqətə
çatdırmaq istəyirəm ki, müzakirə etdiyimiz
kitab qorqudşünaslıq tarixində bu vaxta qədər
yazılan başqa kitablardan, o cümlədən, Kamal
Abdullanın “Gizli Dədə Qorqud”larından fərqli bir əsərdir.
Başlıca fərq - araşdırma müstəvisini
dəyişməkdə, dastana tam yeni baxış
bucağından yanaşmaqdadır. Yenilik
ondadır ki, Kamal Abdulla “Dədə Qorqud”u tarixəqədərki
dövr, yəni dillərin, irqlərin, mifoloji şüurun
formalaşdığı dövr müstəvisində
araşdırır.
Mifoloji
şüurun, ilkin mədəniyyətin, “Gilqameş”,
“Bievulf”, “Nibelunqlar” kimi dünya dastanlarının yaranma
tarixinə dərindən bələd olan Kamal Abdulla kifayət
qədər cəsarətli addım atır - “Dədə
Qorqud”da Mağara mədəniyyətinin ruhunu axtarır;
anaxronik bir mətn olan “Dədə Qorqud”da Kahin (Müəllim)
Dədə Qorqudu məhz Mağara mədəniyyətinin,
Mağara ruhunun daşıyıcısı sayır və onu
Ozan Dədə Qorquddan fərqli bir obraz kimi səciyyələndirir.
Nəticədə Kamal Abdulla “Dədə Qorqud”la bağlı
iki sfera müəyyənləşdirmiş olur, həmin
sferaları özünün yaratdığı terminlərlə
belə adlandırır: Dəşti-Müstəqimiyyə və
Dəşti-Məcaziyyə. Kamal Abdulla Kahin Dədə Qorqudu
Dəşti-Müstəqimiyyənin, Ozan Dədə Qorqudu isə
Dəşti-Məcaziyyənin təmsilçisi sayır və
araşdırmada əsas diqqəti birinci sferaya, yəni Dəşti-Müstəqimiyyəyə
yönəldir. Sözlərin müstəqim məna
daşıdığı, tutalım, “adamı
sındırmaq” ifadəsinin “adamı ağac kimi
sındırmaq” mənasında başa
düşüldüyü ibtidai mifoloji dövrə aid
elementləri “Dədə Qorqud”da tapmaq və
tapdığına oxucunu inandırmaq çox çətindir.
Kamal Abdulla bu çətinliyin öhdəsindən
gəlib və oxucunu öz tapıntılarına inandıra
bilib. Kamal Abdulla proza ilə poeziyanın ayrılmadığı,
bədiiliklə poetikliyin bir yerdə olduğu “Dədə
Qorqud” mətnində ibtidai bədiipoetikliyi aşkar edə
bilib. Məlum olub ki, milyard illər bundan əvvəl
kainatda baş vermiş Möhtəşəm
Partlayışın əks-sədası indinin özündə
bizə gəlib çatdığı kimi, “Dədə
Qorqud” mətnində də Mağara ruhundan gələn
işartılar, əlamətlər var. “Çıxan can geri
qayıdarmı, ölən adam dirilərmi?” “Düşmən
nə deməkdir, onu öldürmək olarmı?” Bu kimi
sadəlövh suallar; “babanı ağlatmagil”, “ananı
bozlatmagil” deyib kişi dilini qadın dilindən fərqləndirmək;
“görəlim nə soylamış” deyib sözü gözlə
görünən cisim kimi təsəvvür etmək, adı,
məzmun-mahiyyəti gizlətmək üçün
yasaqlardan istifadə etmək; mətnin sürətini azaltmaq
üçün sinonimlər işlətmək; sinonimlərdən
doğacaq partlayışın qarşısını almaq məqsədilə
təkrarlar işlətmək; mətni xaosdan qurtarmaqdan
ötrü sahmanlayıcı ünsürlərdən (məgər,
bu mahalda, bu yana) yararlanmaq və s. Kamal Abdullanın müəyyən
etdiyi ilkin bədiipoetiklik əlamətləridir. Bütün bu əlamətlər əsasında
Kamal Abdulla “Dədə Qorqud” dastanının ibtidai mifoloji
dövrə xas arxitektonik sistemini üzə çıxara
bilib.
Kitab haqqında akademik İsa Həbibbəylinin fikirlərini
bilmək maraqlı olardı. Buyurun, İsa müəllim.
İsa Həbibbəyli:
Eposşünaslıqda dastan poetikasının öyrənilməsi
mühüm yerlərdən birini tutur. Bizim ədəbiyyatşünaslıq
elmi XX əsrdə bu məsələ ilə, kifayət qədər
olmasa da, xeyli dərəcədə məşğul olub.
Burada görkəmli folklorşünas alim Məmmədhüseyn
Təhmasibin adını çəkmək və onun “Azərbaycan xalq
dastanları. Orta əsrlər” əsərindən
danışmaq istəyirəm. Həmin əsərində
professor Məmmədhüseyn Təhmasib bizim ədəbiyyatşünaslıqda
ilk dəfə olaraq dastan poetikasını sistemli şəkildə
dövriyyəyə gətirib, bu sahədə öz konsepsiyasını
yaradıb. Təhmasib müəllimin
yaratdığı konsepsiya daha çox dastanların janr
baxımından təsnifatına aiddir. Azərbaycan
dastanlarının elmi təsnifatını birinci dəfə
məhz Təhmasib müəllim aparıb. Dastanda milli simvolika, məsələn, buta kimi məsələlərdən
də əsaslı şəkildə ilk dəfə Təhmasib
müəllim yazıb. Azərbaycan
dastanlarının Təhmasib müəllim tərəfindən
əsası qoyulan təsnifatı olmasaydı, məncə,
dastanşünaslıqda ikinci yeni mərhələ
yaranmazdı. Birinci böyük mərhələnin
qüdrətli yaradıcısı professor Məmmədhüseyn
Təhmasibdir.
Sonralar dastan poetikası, o cümlədən, “Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanlarının poetikası ilə bağlı müəyyən
tədqiqatlar aparılmışdır. Xüsusən, ulu öndərimiz,
görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin fərmanı
ilə Azərbaycanda “Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanlarının 1300 illik yubileyinin keçirildiyi illərdə
dastanın tədqiqi, nəşri, toponimikası ilə
bağlı müxtəlif və yeni tədqiqatlar meydana
çıxdı. Azərbaycan
qorqudşünaslığı o vaxt ən yüksək səviyyəyə
qalxdı və o zaman dastanın poetikası haqqında da
müxtəlif fikirlər irəli sürüldü. Həmin dövrdə dastan poetikası haqqında
deyilən fikirlərin Təhmasib müəllimin
yazdıqlarından fərqi ondan ibarət idi ki, burada məsələyə
daha çox dilçilik aspektindən
yanaşılırdı və ən yaxşı halda
dastandakı orijinal bədii təsvir və ifadə vasitələrindən
bəhs edilirdi. Beləliklə, Azərbaycan dastan
poetikası, eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud”un poetikası ilə bağlı
araşdırmalar iki mərhələni - Təhmasib mərhələsini,
bir də “Kitabi-Dədə Qorqud” yubileyi dövrünün tədqiqatları
mərhələsini yaşayıb.
Hesab edirəm
ki, Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud”a münasibəti
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının poetikası ilə
bağlı bu iki mərhələnin hər ikisi ilə
bağlıdır. Amma heç biri deyildir,
tamamilə yenidir və Kamal Abdullanın özünə məxsusdur.
Diqqətlə fikir versək, görərik ki,
“Dədə Qorqud” dastanlarının poetikası məsələsi
Kamal Abdullanın elmi fəaliyyətinin bütün dövrlərində
onu müşayiət edən məsələ olub. Kamal
Abdulla 1973-1975-ci illərdə SSRİ Elmlər
Akademiyasının Dilçilik İnstitutunda “Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanlarının əsasında “Sintaktik paralelizm”
mövzusunda dissertasiya yazarkən
dastanlardakı mifoloji qat haqqında sözünü ilk dəfə
o vaxt deyib. Sonra 1987-ci ildə “Ulduz” jurnalında
Kamal müəllimin “Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanlarının dili və mifoloji təfəkkür”
adlı məqaləsi çap olunub. Türkoloqların
Bişkekdəki konfransında Kamal Abdulla bu məsələyə
bir də qayıdıb və dastanın mifoloji qatı
haqqında bir qədər geniş auditoriyada söz deyib.
Mən belə hesab edirəm ki, Kamal Abdulla “Kitabi-Dədə
Qorqud”un mifoloji qatının öyrənilməsiylə
yarım əsrdən çoxdur ki, məşğuldur. Bu sahədə
apardığı tədqiqatlar
əsasında onun “Gizli Dədə Qorqud”, “Sirr
içində dastan”, sonra isə “Mifdən yazıya, yaxud
gizli Dədə Qorqud” kitabları çap olunub. Bu gün
müzakirə etdiyimiz kitab Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə
Qorqud”a həsr etdiyi dördüncü
monoqrafiyadır. Kamal Abdullanın bu kitabına
qiymət vermək üçün mütləq əvvəlki
üç kitabı nəzərə almaq lazımdır.
Kamal Abdullanın yarım əsrdə izlədiyi
konturların bir piramida şəklində inkişafı bu
kitabda qabarıq görünür. Kamal Abdulla bu
kitabında “Kitabi-Dədə Qorqud”un
poetika tərəfini sistemləşdirib və konseptual səviyyəyə
gətirə bilib. O, dastanın mifoloji qatını indiki halda
daha dərin və daha aydın görür. Kamal
Abdullanın Dəşti-Müstəqimiyyə və Dəşti-Məcaziyyə
bölgüsü onun özünə məxsus olan elmi təsnifatdır.
Bu bölgü ədəbiyyatşünaslıq
terminlərindən, ədəbiyyat nəzəriyyəsi
anlayışlarından gəlmir. Dastan
poetikasında indiyə qədər belə bir bölgü
olmayıb.
Etiraf edək ki, dastan poetikasından yazanlar Kamal müəllimin
müəyyən etdiyi Dəşti-Məcaziyyə tərəfindən
xeyli yazıblar. Amma Dəşti-Müstəqimiyyədən, mifoloji
qatın poetikasından birinci dəfədir ki, akademik Kamal
Abdulla yazır. Kitab ona görə
“Dansökülən”dir ki, müəllif qaranlıqlar
içindən mifdən gələn işığı
tapıb, onu müəyyən bir sistemə gətirə bilib.
Bu bölgü də, bu sistem və yanaşma da
akademik Kamal Abdullanın modelidir. Kamal
Abdulla öz poetikasını bir neçə açar söz
üzərində qurub. Kamal Abdulla “kimi”
qoşmasının dastandakı özünəməxsusluqlarını,
fərqliliklərini, poetika baxımından səciyyəvi əlamətlərini
tapıb üzə çıxarıb. “Kimi”ni bəlkə biz hamımız da görə
bilirik. Daha maraqlısı dastandakı “məgər”in
funksiyalarını görməkdir. Çünki
“məgər”i heç də hamı bədii ifadə vasitəsi
kimi görə bilmir. Kamal Abdulla “məgər”in
ətrafında elə təhlil aparır ki, bu təhlil
“Kitab-Dədə Qorqud”da dastan poetikasının mühüm
bir tərəfinin açılmasına yönəlmiş
olur. Yaxud təkrarları götürək.
Bədii təkrarlar bizim ədəbiyyat nəzəriyyəsində
məlum məsələdir və mövcuddur. Amma Kamal
Abdulla təkrarlar sistemini ortaya qoymaqla, təkrarların
müxtəlif növlərini tədqiqata cəlb etməklə “Kitabi-Dədə
Qorqud”u mifoloji düşüncəyə bağlayan
mühüm xətlərdən birini diqqətə
çatdırıb. Bundan başqa, bizim ədəbiyyat
nəzəriyyəsində, dastan poetikasında yasaqlar məsələsinə
toxunulmayıb. İlk dəfə Kamal Abdullanın tədqiqatından
görürük ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”un
mətnində yasaqlar özünəməxsus bədii təqdimatı
olan məqamdır. Yasaqlar və bədiilik məsələsinin, yasaqlarla
bağlı poetik sistemin təqdimatı da Kamal Abdullaya məxsus
işdir. Beləliklə, akademik Kamal Abdulla bu
dastanı öz baxış bucağından görüb.
Buradakı dastan poetikası yalnız onun
özünə məxsus olan poetik təlimdir. Bəlkə bu cəhətdən folklorçular,
yaxud da biz hər birimiz Kamal Abdulla ilə mübahisə də
edə bilərik. Amma inkar etmək olmaz ki,
bu, Kamal Abdullanın irəli sürdüyü sistem yeni elmi
yanaşmadır. Bu yanaşma, bu sistem “Kitabi-Dədə
Qorqud”un tədqiqat tarixində Kamal Abdulla mərhələsinin
çox aydın və bütöv ifadəsidir.
Kamal Abdulla sual verir ki, mif nədir? Cavabında
bildirir ki, mif kollektivdir. Mif bir cəmiyyətdir və Dədə
Qorqud elmi, Dədə Qorqud nəslini, Qorqud Ata arealını birləşdirən
bir düşüncə sistemidir. Akademik Kamal
Abdulla bu qənaətdədir ki, mifin ifadə vasitəsi
sözdür. Kamal Abdullanın fikrincə,
dastanda mifin daşıyıcısı və rəmzi Dədə
Qorquddur. Kamal Abdulla Dədə
Qorquddakı mifoloji qatı ön mövqeyə çəkməklə
onu bağlı olduğu daha qədim dövrlərə aparmaq
niyyətindədir. Kamal Abdullanın
araşdırmaları Dədə Qorqudun müqəddəsliyini,
ucalığını göstərməyə də xidmət
edir ki, bu istiqamət Azərbaycançılıq
ideologiyası ilə tamamilə üst-üstə düşən
əhəmiyyətli bir yanaşmadır.
Mən
Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud”un poetikasına həsr
olunmuş tədqiqatlarını poetika haqqında yeni elmi-nəzəri
baxışların ifadəsi hesab edirəm. Mən
hesab edirəm ki, Kamal Abdullanın bu kitabı, içərisində
gizli heç nə, heç bir elmi məsələ qalmayan
mükəmməl sistemli bir tədqiqatdır. Bu
kitabdakı “Dədə Qorqud” Kamal Abdullanın 50 il ərzində gizlindən
aşkara çıxardığı “Dədə Qorqud”dur.
Mövcud tədqiqat isə bundan sonra Kamal Abdullanı “Kitabi-Dədə Qorqud”u yeni
gizlinlərə və dərinliklərə doğru
araşdırmaq zərurəti qarşısında qoyur.
Muxtar
Kazımoğlu: Kamal Abdulla kitabın əvvəlində
akademik İsa Həbibbəyliyə istinad edib “Dədə
Qorqud” poetikasını öyrənməyin zəruriliyini diqqətə
çatdırır. Düzdür, “Dədə Qorqud”un poetikasına həsr olunmuş bir neçə
əsərin adını çəkmək olar. Amma həmin əsərlərdə poetika klassik
poetik qat şəklində nəzərdən keçirilir.
Başqa sözlə desək, “Dədə
Qorqud”dakı poetiklik klassik Azərbaycan şeirinin poetik sistemi
əsasında, tutalım, Füzuli poeziyası ilə
müqayisələr fonunda öyrənilir. “Dədə
Qorqud”un poetikasına həsr olunan əsərlərdə
çatışmayan əsas cəhət arxaik
düşüncə tərzinin, mifoloji qatın nəzərə
alınmaması, klassik poetikliklə ibtidai “bədiilik” sistemi arasındakı
bağlılığın diqqətdən kənarda
qalmasıdır. İndicə İsa müəllim
“kimi” bənzətmə qoşmasının “Dədə
Qorqud”dakı yerindən danışdı, Kamal Abdullanın həmin
qoşma ilə bağlı bəzi mülahizələrini
xatırlatdı. İsa müəllimin sözünə
qüvvət olaraq bildirim ki, elə
bu faktın, yəni “kimi” qoşmasının əsasında
Kamal Abdulla klassik poetikliyə qədərki ədəbi mənzərəni
oxucuya təqdim edə bilir. Aydın olur ki, “Dədə
Qorqud”da “yay dayanıb durmaq”, “mənim kimi oğul bulmaq” ifadələrində
heç də iki predmet müqayisə edilmir, bir predmet o biri
predmetə bənzədilmir. Xatırlatdığımız
nümunələrin birincisində insanın gərilmiş
yaya bənzəməsindən yox, yaya dönməsindən bəhs
olunur. Nümunələrin ikincisində isə
oğulun başqa bir oğula bənzəməsindən deyil,
oğulun dirilib təzədən ata-anasına oğulluq edəcəyindən
bəhs olunur. Yəni “Dədə
Qorqud”dakı bu cür nümunələr klassik təşbehlərdən
fərqlənən və kökü etibarilə mifə,
mifoloji düşüncə tərzinə gedib çıxan
nümunələrdir.
Klassik poetik sistemin xiridarı olan akademik Teymur Kərimliyə
söz vermək istəyirəm. Buyurun, Teymur müəllim.
Teymur Kərimli:
Kamal müəllim kitabda dəfələrlə
vurğulayır ki, o mətnə hərtərəfli deyil,
immanent şəkildə yanaşır. Yəni
mətnin içərisindən gələn mətləblərdən
bəhs edir. Bu vədinə iyirmi çap
vərəqi həcmində olan üç yüz iyirmi səhifəlik
kitabda axıra qədər sadiq qalır və immanent təhlil
üsulundan bir addım da kənara çıxmır. Bu
da Kamal
müəllimin bir araşdırıcı, bir alim kimi nə qədər
kamil olduğunu, öz adı ilə desək, kamala
çatdığını göstərən bir əlamətdir.
Mən burada Kamal müəllimin təvazökarlığını
vurğulamaq istəyirəm. Onun istifadə etdiyi mənbələr
arasında D.S.Lixaçovun qədim rus ədəbiyyatının
poetikasından bəhs olunan “Poetika drevnerusskoy literaturı”,
E.M.Meletinskinin miflərin poetikasına həsr olunmuş
“Poetika mifa” əsərləri də var. Kamal müəllim isə
təvazökarlıq edərək kitabını “Dədə
Qorqud poetikasına giriş” adlandırır. Doğrudan da,
bütöv bir əsərin, bütöv bir dövrün,
bütöv bir ədəbiyyatın poetikasını işləmək
asan bir iş deyil. Məhz buna görə Kamal
müəllim burada “giriş” sözünü işlədir,
bu da yerinə düşür. Digər tərəfdən,
İsa müəllimin dediyi kimi, bu əsər Kamal müəllimin
nəzərdə tutduğu trilogiyanın birinci
kitabıdır. Yəni əvvəl Dansökülən
gəlir, sonra Günortac, axırda isə Qürub gələcək.
Bütün bunları Kamal müəllim işləməyi
nəzərdə tutubdur. Bu əsər,
doğrudan da, bir girişdir.
Mən bilirəm ki, Kamal müəllimin autentik mif və
immanent təhlil üsullarını bir çox
oxucularımız dərinliyinə qədər qavraya bilməyəcəklər. Amma burada
başqa bir termin işlətmək çətindir. Başqa termin işlətmək üçün gərək
bir neçə Azərbaycan sözündən istifadə edəsən.
Halbuki bir terminlə onu ifadə etmək
mümkündür və Kamal müəllim bunları
çox səmərəli şəkildə işlədibdir.
Bir məsələni də nəzərə
çatdırmaq istəyirəm. Xaosdan Kosmosa keçid
məsələsini akademik Kamal Abdulla çox səmərəli
şəkildə qoyubdur və bunu əsaslandıra bilibdir.
Xaosdan Kosmosa keçidin sərhədlərini
müəyyənləşdirmək çox çətindir.
Xaos harada qurtardı, Kosmos haradan başladı?
Təbiətdən cəmiyyətə keçid necə
baş verdi? Bunları əsaslandırmaq
çox çətin məsələdir. Akademik Kamal Abdulla bunların öhdəsindən
çox uğurla gələ bilibdir. Bu əsərdə
cisim, ruh, mif məsələsi çox yüksək şəkildə
qoyulubdur. Dəşti-Müstəqimiyyə
dövrünə görə əvvəl ruh var idi, ondan sonra
ruh cisimləşir və mif onları birləşdirir. Dəşti-Məcaziyyədə isə əvvəl
cisim gəlir, sonra cismin ruhu olur. Bütün
bu problemlər Kamal müəllimin dərin nəzəri biliklərindən
xəbər verir. O, dünya ədəbiyyatında,
dünya mifologiyasında mövcud olan fikirləri tam mənimsədikdən
sonra “Kitabi-Dədə Qorqudun poetikasına giriş” əsərini
ərsəyə gətiribdir.
O da maraq
doğurur ki, Kamal müəllim akademik D.S.Lixaçovla
polemikaya girir. D.S.Lixaçov deyir ki, qədim rus
ədəbiyyatı ilə yeni rus ədəbiyyatı
arasında sanki bir uçurum var. Kamal müəllim “Dədə
Qorqud kitab”ı və sonrakı dövr Azərbaycan ədəbiyyatı
əsasında bunu sübuta yetirir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında
belə bir uçurum yoxdur. Bu, məncə,
Kamal müəllimin kəşfidir, tapıntısıdır.
Akademik D.S.Lixaçovla mübahisəyə girmək
və rus ədəbiyyatında olan belə bir presedentin Azərbaycan
ədəbiyyatında olmadığını sübut etmək
bir ədəbiyyatşünas, mifoloq, dilçi kimi Kamal
müəllimin qələbəsi sayıla bilər.
Məncə, kitabın ən böyük uğurlarından
biri kahin-şaman-müəllim-müəllif
konsepsiyasıdır. Kamal müəllim burada Dədə Qorqud
dərslərini, mağaradaşlara verilən dərsləri nəzərdə
tutur. Bu, əslində, genetik inkişaf
kodudur, milli inkişaf kodudur, milli mentalitetin yüksələn
xətlə getməsini göstərən bir koddur. Yəni necə oldu ki, mağaradaşlar arasından
biri seçildi, üzə çıxdı və öz
yoldaşlarına, mağaradaşlarına, müasir dillə
desək, vətəndaşlarına, millətdaşlarına
dərs verməyə başladı? Bu, Dədə
Qorqud fenomenidir. Əgər biz Əlyazmalar
İnstitutunun iclas salonunu bir mağaraya bənzətsək,
Kamal müəllimi, məncə, Dədə Kamal kimi təqdim
etmək olar. O, Dədə Qorqudu burada təmsil edir və
öz mağaradaşlarına, vətəndaşlarına,
millətdaşlarına öz kitabı ilə dərs verir. Bu, əlbəttə ki, Nizamidən, Füzulidən
gələn ənənələrdir. Bunları
bu gün bizim böyük şəxsiyyətlərimiz -
İsa müəllim, Kamal müəllim kimi böyük
akademiklərimiz davam etdirir. Bu gün bizim
vətəndaşlarımıza öz əsərləri ilə
dərs deyirlər.
Bir məsələni də nəzərə
çatdırmaq istəyirəm. Klassik ədəbiyyatda
- istər Füzulidə, istər Nizamidə, istər Caviddə,
başqa böyük sənətkarlarımızda həmişə
ictimai proseslər təbii proseslərlə üzləşdirilir
və əsaslandırılır. Amma Kamal müəllimin
ştil-qabarma-partlayış nəzəriyyəsini öz əsərinə,
öz tədqiqatına gətirməsi, kosmik bir prosesi Dədə
Qorqudda tapması, məncə, çox böyük bir
uğurdur, Kamal müəllimin əldə etdiyi böyük nəticələrdən
biridir.
Dansökülən artıq yazılıb, Günortac
yazılmaqdadır, Qürub da yəqin ki, yazılacaqdır. Mən elə
bilirəm ki, Kamal müəllimin növbəti əsərləri
bizim böyük klassiklərimizə, özü
yazdığı kimi Füzuliyə, Cavidə həsr
olunacaqdır. Füzuli deyir:
Lövhi-aləmdən
yudum əşkilə
Məcnun
adını,
Ey
Füzuli, mən dəxi aləmdə
bir ad
eylərəm.
Kamal müəllim bu kitabı ilə aləmdə ad eylədi.
Muxtar
Kazımoğlu: Teymur müəllimin Dmitri Lixaçovla
bağlı qeyd elədiyi məqam bu kitabın ciddi məqamlarından
biridir. Dmitri Lixaçov rus ədəbiyyatını
qədim və yeni dövrə ayırır və həmin
dövrlərin sərhədlərini göstərir. Kamal müəllimin fikrincə, bizim bu abidəmiz, yəni
“Dədə Qorqud” elə bir anaxronik mətndir ki, burada qədim
dövrlə yeni dövr, köhnə ədəbiyyatla yeni ədəbiyyat
bir yerdədir. Yəni bu abidə ən qədim
zamandan tutmuş Dəşti-Məcaziyyə dövrünə
qədər hər şeyi öz mətninə hopdura bilib.
Biz çalışmışıq ki, bu tədbirdə
yalnız filoloqlar deyil, başqa sahələrin alimləri də
iştirak eləsin. Bu məqsədlə İqtisadiyyat
İnstitutundan professor Nazim İmanovu və fəlsəfə
doktoru Rəsmiyyə Abdullayevanı, Fəlsəfə
İnstitutundan professor Füzuli Qurbanovu dəvət eləmişik
(Ola bilər nəzərimdən qaçan başqa həmkarlarımız
da var). Onları bu tədbirə dəvət
eləməkdə məqsəd ondan ibarətdir ki, digər
sahələrdə çalışan alimlərin də “Dədə
Qorqud”a, həmçinin Kamal Abdullanın kitabına münasibətini
öyrənək. Yığcam şəkildə
danışmaq şərtilə sözü Rəsmiyyə
Abdullayevaya verirəm.
Rəsmiyyə
Abdullayeva: Mənə elə gəlir ki, hər bir millətin
mənəvi dəyərlərindən olan dastanlarla
bağlı monoqrafiyalar təkcə ədəbiyyatşünasların,
folklorşünasların, dilçilərin müzakirə
mövzusu olmamalıdır. Bu, həm də,
elmin digər sahələrinin mütəxəssislərini (o
cümlədən də iqtisadçıları) da
düşündürməyə bilməz. Akademik Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına
giriş” monoqrafiyası da bu qəbildəndir.
Zaman-zaman “Kitabi-Dədə-Qorqud”la bağlı
özümə verdiyim bir sıra cavabsız suallar olub. “Kitabi-Dədə
Qorqud” poetikasına giriş” monoqrafiyasını oxuyarkən mən
bu sualların bəzilərinə cavab tapa bildim. Ümumiyyətlə, düşünürəm ki,
hər bir tədqiqat əsəri elmin qarşısında
dayanmış müxtəlif sualların cavablarının
axtarışına həsr olunur.
Məsələn, məni düşündürən məsələlərdən
biri - “Necə olur ki, təxminən eyni əqli və mənəvi
potensialın daşıyıcısı olan
mağaradaşların ümumi arasından bir nəfər
sıyrılıb çıxa bilir? Əvvəlcə
Müəllimə, sonra isə Ozan və ya Müəllifə
çevrilir?” sualı idi. Müəllif bu
sualın cavabını açıqlaya bilir. Mağaradaşlarının Müəllimə olan
ehtiyacı Dədə Qorqudun özü-özünü
yetişdirməsinə səbəb olur. Əvvəlcə
Müəllim, sonra isə Ozan və ya Müəllifə
çevrilir. Ozan - klassik poetik
dövrün məhsuludur. Müəllim -
mifoloji dövrün atributudur.
Digər bir sual isə “Qarşı yatan Ala dağ” ifadəsidir. Mən hər
dəfə bu ifadəni eşidəndə təəccüblənirdim.
Nə üçün Dastanda “ucalmış” ifadəsi deyil, məhz “yatmış”
ifadəsi işlədilmişdir. Müəllif “Qarşı yatan Ala Dağ”
ifadəsinin bir neçə semantik layının olduğunu
qeyd edir və izahlarını verir:
- “Dağın yatması” - semantik layın ən dərin
qatı - qədim insanın dağın yatmasına inanması
anlamındadır. Çünki qədim insanlar
inanırdılar ki, onlara aid xüsusiyyətlər təbiətə
də aiddir. Əgər o yatıb-dura
bilirsə, dağ da eyni hala düşə bilər.
- “Dağın yatması” - dağın ucalması (nisbətən
üst qat) anlamındadır. O zaman
dilin kifayət qədər inkişaf etməməsi və ya
“dil xəstəliyi” ilə əlaqəlidir. Yatan
yerinə ucalan ifadəsi işlədilə bilərdi.
- “Dağın yatması” - ən üst qatda isə, bədi-ipoetikliyin
zühurudur. “Hər hansı halda heç cür bədii-poetiklik
əlaməti saya bilməyəcəyimiz məqam ilkin
yarandığı an məhz bədii-poetikliyin işarəti
idi”.
Mənim üçün cavabsız suallardan biri də,
Banuçiçəklə Beyrəyin birləşməsinə
Mifin mane olmasıdır. Bildiyimiz kimi, onların görüş səhnəsində
aralarında bir dialoq keçir.
Banuçiçək
soruşur:
- “Ya nə məsləhətə, nəyə gəldin,
yiğit? -
dedi.
Beyrək
aydır:
- Baybecan
bəyin bir qızı varmış, onu görməyə gəldim,
-dedi.
Banuçiçək:
- Ol
qız elə adam deyildir ki, sənə
görünə - deyir”.
Bu dialoq oxucunu düşündürməyə bilmir. Necə olur ki, Banuçiçək “Ol qız elə adam deyildir ki, sənə görünə” deyir. Müəllif monoqrafiyada oxucuda yaranan bu sualı cavablayır: “Banuçiçək bu epizodda özünü Beyrək önündə, bəlkə də Mif önündə Mifin qadağalarına riyaət edən, itaətkar bir cəmiyyət üzvü kimi təqdim etmək istəyir “. “Ol qız elə adam deyildir ki, sənə görünə” deyimindəki “Adam” - Mif, onu deyib Beyrəklə yarışan qız isə - Reallqdır. Yəni burada Miflə reallığın mübarizəsindən söhbət gedir.
Ancaq mənim üçün cavabsız olan suallar hələ də qalmaqdadır. Adətən dastanlardakı boyların, nağılların sonu xoşluqla bitir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da isə Banuçiçəklə Beyrəyin birləşməsinə Mif tərəfindən real maneə törədilir. Beyrəyin ölümü Mifin reallığa qalib gəlməsidir. “Niyə? Niyə? Niyə?” Haqlı olaraq müəllif də bu sualları verir. Düşünürəm ki, bu və buna bənzər suallara cavabların tapılması istiqamətində tədqiqatlar davam etdirilməlidir. Mən bu işdə hörmətli Kamal müəllimə və onun davamçılarına uğur arzu edirəm.
(Ardı var)
525-ci qəzet.- 2017.- 8 iyul.- S.16-17.