Gözlənilməz görüş, yaxud misilsiz söz və düşüncə süfrəsi

XƏLİL RZA ULUTÜRK, AKADEMİK ASLAN ASLANOV, RƏFİQ ZƏKA XƏNDAN VƏ ƏHMƏD ELBRUSUN UNUDULMAZ XATİRƏSİNƏ

Asif RÜSTƏMLİ

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

(Əvvəli ötən sayımızda)

Məclis get-gedə qızışır, çıxışlarda akademik Aslan Aslanovun elmi, bədii və tərcümə yaradıcılığı geniş təhlil olunur və yüksək qiymətləndirilirdi.

Məndə elə təəssürat yaranmışdır ki, Aslan müəllimin bu xudmani "yaradıcılıq gecəsi"ndə ən yaxşı, mükəmməl məruzəni Xəlil müəllim etdi. Onu fikrindən yayındırmağa, durna qatarı kimi sıralanmış poetik düşüncələrinin səfini pozmağa cəhdlər olsa da, Xəlil Rza təmkinini sonadək qoruyub saxlaya bildi. Canlı nitqin üslubuna, intonasiyasına toxunmadan onun çıxışını olduğu kimi təqdim edirəm:

Xəlil Rza Ulutürk: "Bu il, 1993 elə gətirmişdir ki, biz Aslan müəllimlə, Aslan Alp Arslanla dönə-dönə görüşmüşük, dönə-dönə onun çöhrəsindən, əziz, doğma çöhrəsindən bizim ürəyimizə şölə düşüb. Bu gün də Asif bəy Rüstəmlinin evində elə bir bəxtiyar gündü.

Akademik Aslan Alp Arslan, şair Rafiq Zəka, dahiliyə namizəd sürücü Müğbil, dahiliyə namizəd Əhməd Elbrus, türkoloq Elşən Əbülhəsənli, qüdrətli ədəbiyyatşünas Yusif Gədikli bir süfrənin başındayıq, Asif bəyin evində. İndi burada uzun-uzadı nitqlər söyləməyə böyük ehtiyac yoxdur. Aslan həm şairdi mənim gözümdə, həm də böyük alimdir. Beynəlxalq aləmdə, respublikada və respublikanın xaricində Azərbaycanı təmsil eləyən elm əhlidir, sənət adamıdır və birinci növbədə mənim üçün şairdir. Mən tələbəliyə başladığım illərdə Aslan bəy tanınmış şair idi. O zamanın şairləri mən universitetdə tələbə ikən Bəxtiyar Vahab, Hüseyn Arif (o zaman Hüseyn Hüseynzadə adlanan), İslam Səfərli, Novruz Gəncəli gözdə olan şairlər idilər. Kimsə Nəbi Babayev söylədi. Və biz onların yaradıcılıqlarını diqqətlə izləyirdik. Aslan müəllimin poeziyası xalq ədəbiyyatı qaynaqlarından su içir, folklorun dərin çeşmələrindən gəlir, ümumən XX əsrin biz yaşayan günləri Azərbaycan xalqının millətə çevrilməsi çağlarıdır. Bu onun poeziyasında da özünü göstərir. Biri var klassik irs, şərti olaraq dediyimiz saray ədəbiyyatı. Məsələn, yuxarı dairələrdə əruz vəznli şeir, biri də var, əruz vəznli şeirə meydan oxuyan aşıq şeiri, xalq ədəbiyyatı. Onu mən Hüseyn Arifin xatirə gecəsində də söylədim. Məsələn, Məhəmməd Füzuli dahi şairdir, amma hər halda o, ədəbiyyatın bir qütbüdür, ədəbiyyatın heç də bütün qütblərini əhatə edən bir qüdrət deyil:

Mənəm ki, qafiləsalari-karivani-qəməm,

Müsafiri-rəhi-səhrayi-möhnətü ələməm.

Həqir baxma mənə, kimsədən sağınma kəməm,

Fəqiri-padişahasa, gədayi-möhtəşəməm.

Sirişk təxti-rəvandır mənə, bu ah, ələm,

Cəfavü cövr - mülazim, bəlavü dərd - həşəm.

Nə mülkü mal mənə çərx versə, məmnunəm,

Nə mülkü maldan avarə qılsa məhzunəm.

Hə, bu ədəbiyyat əruz ədəbiyyatıdır və fars şeirinin əsarəti altındadır. Bu şeir göstərir ki, hələ Azərbaycan xalqı tam azadlığa çıxmayıb, milli müstəqilliyə qovuşmayıb, ona hələ millət demək olmaz. Amma həmin dövrdə başqa bir poeziya da yeraltı axar kimi yaranır.

Getmə-getmə görüm kimin yarısan,

Hansı bəxtəvərin vəfadarısan,

Kölgədə bəslənmiş quzey qarısan,

Sabahın yelləri tez dəyər sənə.

Və ikinci bir qüdrət yetişir. Xalq ədəbiyyatı, folklor üstü aşıq ədəbiyyatı, saz ədəbiyyatı. Aslan bəyin qüvvəti ondadır ki, o, Füzuliyə idrak elmində sədaqətli qaldı. İdrakda, genişlikdə, fəlsəfi qüdrətdə, məhəbbətin böyük tərənnümündə. Amma dildə, sədada o, saza sədaqət göstərdi, Tufarqanlı Abbasa sədaqət göstərdi. Və onun, Aslan bəyin şeirlərini biz oxumuşuq, hətta divar qəzetindən oxuyub öyrənmişik.

Sədəfdəndir köynəyinin düyməsi,

Min aləmdi dodağının gülməsi,

Oxu gülüm, qoy ucalsın xoş səsin.

Lay-lay dedim, bal yuxuya bat, balam,

Noğul balam, şəkər balam, qənd balam.

Bu Tufarqanlı Abbasın birbaşa davamıdır. Ələsgər sədaları gəlir, Vaqif sədaları gəlir, doğma şeirin gözəllikləri, rayihəsi duyulur bu şeirdə və bu yola və özünə daim sədaqətli qalır Aslan müəllim. Aslan müəllim gözəl şairimizdir, böyük mahnılar müəllifidir. Elə Rafiq Zəka onun "Lalələr" mahnısını hər yerdə car çəkir. Yusif Gədikli o misraları əzbər bilir və bütün Azərbaycan dünyası əzbər bilir. Bu əzbərlənməyinin səbəbi bundan ibarətdir ki, Aslan müəllim həqiqi poeziya xiridarıdır, həqiqi poeziya yaradıcısıdır. Aslan müəllim yalnız gözəl şair deyil, eyni zamanda tərcüməçidir və rus ədəbiyyatından və bizim klassik irsimizdən və ərəbcə-farsca poeziyamızdan ən yaxşı tərcümələr onun qələmindən çıxmışdır. Məsələn, "Vasili Tyorkin"in tərcüməsi misilsiz bir hadisədir, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində. Çünki "Vasili Tyorkin" tərcüməyə çətin yatan bir əsərdir. Spesifik, milli xüsusiyyətlərə malik şairdir A.Tvardovski. Amma Aslan müəllim onun öhdəsindən gələ bilmiş, rus şeirinin ən mürəkkəb, ən incə məqamlarını Azərbaycan türkcəsində səsləndirə bilmişdir. Bu əsər sanballı bir əsər kimi rus həyatının, II Dünya savaşının zəngin lövhələrini nəzərdə canlandıran, rus xarakterinin dərinliklərini göstərən bir əsər kimi oxucuların yaddaşındadır. Elə bilirəm yaşarı əsərdir. Həm rus ədəbiyyatında, həm də cahan ədəbiyyatında qalası bir nümunədir.

Rafiq Zəka: Orada bir yer var. Bomba əhvalatı...

Əhməd Elbrus: Şeir demək o qədər də zəruri deyil.

Xəlil Rza: Nolar, demək də olar. Əsgərlər dincəldikləri yerə bomba atırlar. Hamı qaçır. Hələ bomba açılmayıb, fışıldayır, tüstülənir. Əsərin qəhrəmanı Vasili Tyorkin qaçmır. Bombanın o yan-bu yanına baxır.

Tərcümə belədir:

Axı İvan nə bilir,

Alov nədir, tüstü nə.

Çıxardıb şalvarından,

Tutuzdurdu üstünə.

Bu, əsl rus dünyagörüşü, rus xarakteridir...

Aslan müəllimin ən gözəl tərcümələri sırasında Mirzə Şəfidən edilən tərcümələr mənim yadımdadır. Mirzə Şəfi irsi ilk dəfə Aslan müəllimin qələmi ilə Azərbaycan oxucusuna çatdırılıb. Bunların bir hissəsi orijinaldan çevrilib, bir hissəsi almancadan. Bodenştedt (Fridrix fon Bodenştedt-A.R) vasitəsilə gələn tərcümələrdir.

Yeri gəlmişkən deyim ki, biz Bodenştedtə minnətdar olmayıq ki, o asarı qoruyub saxlayıb. Əlbəttə, o nümunələrin hamısı Mirzə Şəfinin deyil. Ola bilsin ki, orada Sədi Şirazi, Hafiz, Azərbaycanın başqa klassikləri, fars ədəbiyyatının başqa dühalarının əsərləri də var. Onların hamısını özününküləşdirib və Mirzə Şəfi irsi altında toplayıb. Əgər arxivi açılsa, onun arxivinin açılması yaxın günlərin işidir. Bəlkə də artıq açılıb, bu həqiqətlər bizə məlum olacaq. Aslan müəllim böyük Azərbaycan alimidir, estetikanı təmsil edən qüdrətdir, beynəlxalq simpoziumlarda, fəlsəfəni gözəl bilən fəlsəfə yaradıcısıdır. Spinozadan (Benedikt Spinoza (1632- 1677) yəhudi əsilli niderland filosofu - A.R.) tutmuş, Helvetsidən (Klod Adrian Helvetsi (1715-1771) - Fransa filosofu -A.R.) tutmuş, Hegeldən (Georq Vilhelm Fridrix Hegel (1770-1831) alman filosofu - A,R.) tutmuş, Dekartdan (Rene Dekart (1596 - 1650) fransız filosofu - A.R.) tutmuş nə qədər dühalar öz varidatını bəxş edib onun zəkasına. Aristoteldən tərcüməsi "Poetika" kitabı böyük bir nailiyyətdir. Çünki şərhlərlə bərabər təqdim olunub. Və o şərhlər özü ən ağır, ən sanballı elmi işdir. Bütün bunlardan əlavə Aslan müəllim gözəl insandır, gözəl həmdəmdir, bir çocuq qədər pak qüdrətdir, onunla bir süfrə başında çörək kəsmək, duz yemək özü səadətdir. Biz onun oğluna, bizim vətən müharibəsində rəşadət göstərmiş oğlu Zahid bəyə, düşmən əlinə əsir düşmüş oğluna həyat arzulayaq, sağlamlıq arzulayaq. Arabir sədalar gəlir ondan ki, Şuşa zindanında saxlanılır, sağdır. O gün olsun ki, Zahid bəyin gəlişi bayramını qeyd edək. Vətənimiz yad əsatirindən qurtulsun. Aslan müəllim sağlığını elə bir məqamda qeyd edirik ki, telegüzgüdən Azərbaycanın dahi oğlu Heydər Əlirza oğlu boy göstərir, jurnalist Telli Pənahqızının suallarına cavab verir. Azərbaycanın poetik dühaları çoxdur, sənət dühaları çoxdur, amma siyasi dühası XX əsrdə nadir hadisədir. Mən Heydər Əlirza oğlunun zəkası işığında, rəhbərliyi işığında, dahiyanə çıxışları işığında bu badəni, bu müqəddəs badəni Azərbaycanın müdrik oğlu Aslan bəyin, Aslan Alp Arslanın sağlığına qaldırıram". Bir neçə saat davam edən poeziya, söz, düşüncə məclisini şair, filosof Aslan Aslanov özü yekunlaşdırdı. O, sözə "Dağlar" qoşması ilə başladı:

Yenə gördüm apardınız ağlımı,

Min-bir çiçəklərlə bəzəli dağlar.

Axşam-səhər göy sinəniz günəşdən,

Görünər narıncı, qızılı dağlar.

Ətəyindən bulaqları çağlayan,

Zirvələri buludları haqlayan,

Əsirlərlə qıvırını saxlayan,

Nizamlı, cərgəli, düzülü dağlar.

Aslan gəldi, baş çəkməyə sizlərə,

Meşələrə, cığırlara, izlərə,

Məcnun kimi nə düşmüsüz düzlərə,

Taleyi çöllərə yazılı dağlar.

Asif bəy, mən bir dənə də şeir demək istəyirəm, onu elə hər yerdə, həmişə oxumuşam, Şəhidlər Xiyabanına həsr etmişəm. Sevgilisinin qəbri üstündə dayanan bir qızın dilindən yazmışam. Qəbir elə bir şeydir ki, bu dünya ilə o biri dünya arasında məqamdır, sərhəddir.

Külək telimi darayır,

Gözüm yerini arayır,

Bir sən, bir sonsuz qara yer,

Dayanmışam sahilində.

Sərvdəki civiltilər,

Nələr deyər, nələr dilər,

Ürəyimdə iniltilər,

Dayanmışam sahilində.

Arayaram yarım hanı?

İgid-vəfadarım hanı?

Unudaraq bu dünyanı,

Dayanmışam sahilində.

Xiyabanı qar bürüyər,

Qış gedər, bahar bürüyər,

Yenə ürəyim üşüyər,

Dayanmışam sahilində.

Çox sağ olun. Mən bu evin sahibinin sağlığına badə qaldırıram. Sənin o gözəl balalarının sağlığına, yoldaşının sağlığına, bu evin işığının sağlığına...

Biz çox təəssüf ki, özümüzün igid, qəhrəman, cəfakeş alim oğullarımızın adını eşidirik, amma üzdən bəzilərini tanımırıq. (Üzünü Asif Rüstəmliyə tutaraq) Mən çox fəxr edirəm ki, bu gün sizlə üzbəüz tanış oldum.

Əsərlərinizi əvvəl də oxumuşduq, eşitmişdik. Rəfiq Zəka da bu barədə bir balaca danışdı. Sizin çox böyük xidmətləriniz var ədəbiyyatımız qarşısında, xüsusən müasir ədəbiyyatımız, müasir publisistikamız qarşısında. Mən sizə can sağlığı arzu edirəm, xoşbəxtlik arzu edirəm. Bu gün də bizim ən əziz günlərimizdəndir ki, bizim dostumuz, ulu türkümüz və əziz qonağımız Yusif Gədikli bəy bizimlə bir yerdədir, Rafiq Zəka bizlə bir yerdədir. Əziz dostlarımız hamısı bir yerdədir. Sizə mən can sağlığı, xoşbəxtlik və daima evinizdə bayaqki kimi günəş olsun, işıq olsun".

Böyük ustadların, görkəmli alimlərimizin, şairlərimizin səs yazılarını təkrar-təkrar dinlədikcə xəyalən 1993-cü ilin 9 iyul gününə qayıdıram. Akademik Aslan Aslanov, filologiya elmləri doktoru, "İstiqlal" ordenli şair Xəlil Rza Ulutürk, türk dünyasına atəşin sevgisi ilə rəğbət qazanan Rəfiq Zəka Xəndan, filologiya elmləri doktoru, Şəhriyarşünas-alim Yusif Gədikli, fəlsəfə doktoru, şair Əhməd Elbrus və b. işıqlı simalar, müdrik şəxsiyyətlər, respublikamızın qənimət insanları... Maraqlıdır, indi də, bu böyük dühaların evimizin əziz qonağı olması mənə röya kimi, möcüzə kimi görünür.

Söz, fikir sıxlığından gərginlik, təzyiq altında çırpınan, həssas, duyğusal ürəyi boşaltmaq, mənəvi rahatlıq tapmaq, ədəbi-bədii əsərlərə münasibət bildirmək, qənaətləri bölüşmək üçün belə bir görüş nə qədər də zəruri imiş...

Poetik düşüncəli mütəfəkkir Aslan Aslanovun elmi, ədəbi-bədii yaradıcılığı üzərində köklənən Xəlil Rza Ulutürkün, Rəfiq Zəka Xəndanın, Əhməd Elbrusun söhbətləri, fəlsəfi mülahizələri, fərdi-psixoloji yanaşmaları, nəzəri dəyərləndirmələri, hətta səs yazıları, deyim tərzləri və intonasiyaları yalnız bugünümüz üçün deyil, bütövlükdə gələcək nəsillər üçün də, qiymətli mənəvi sərvətdir.

525-ci qəzet 2017.- 7 iyul .- S.4.