Azərbaycançılıq
ideologiyasının "Açıq kitab"ı - Mir Cəlal yaradıcılığı
Azərbaycan ədəbiyyatının ideya-məzmun və bədii-estetik cəhətdən
inkişaf edib zənginləşməsində görkəmli söz ustadı Mir Cəlal
(1908-1978) yaradıcılığının
istisnasız və özünəməxsus yeri
var. XX əsrin 30-cu illərindən
sonra Azərbaycan nəsrinin bədii istiqamətini təyin etməkdə Mir Cəlal yaradıcılığı çox
mühüm rol oynayıb.
Onun qələmindən
çıxan zəngin
yaradıcılıq nümunələri
Azərbaycan xalqının
müxtəlif ictimai-tarixi
mərhələlərdə psixoloji-mənəvi yaşantılarını,
üzləşdiyi tarixi
hadisə və prosesləri öyrənmək
üçün qiymətli
bədii məxəz rolunu oynayır.
Görkəmli yazıçı "Dirilən adam"
(1934-1935), "Bir gəncin
manifesti" (1939), "Açıq
kitab" (1941), "Yaşıdlarım"
(1946-1952), "Təzə şəhər"
(1948-1950), "Yolumuz hayanadır"
(1952-1957) kimi sanballı
romanların müəllifi
olduğu kimi, "Badam ağacı",
"Vətən yaraları"
kimi ciddi üslubda yazılmış
hekayələrin, "Həkim
Cinayətov", "Anket
Anketov", "İclas
qurusu" kimi satirik-yumoristik əsərlərin
müəllifi kimi də böyük şöhrət qazanıb.
Onun çoxsaylı əsərləri
həmişəyaşar sənət
nümunələri olaraq
ədəbiyyat tariximizi
və bədii söz xəzinəmizi zənginləşdirib.
(Əvvəli ötən sayımızda)
Görkəmli yazıçı Mir Cəlalın dövrün
aktual ictimai problemlərinin qaldırılması
baxımından "Açıq
kitab" (1941) romanı
ədəbi tənqiddə
"həqiqətin üzünə
dik baxan əsər" kimi yüksək qiymətləndirilirdi.
Akademik Məmməd Cəfər roman haqqında
yazırdı: "Xalqımızın
öz doğma milli mədəniyyətini
sürətlə inkişaf
etdirməyə başladığı
bir zaman, onun xoşbəxt həyatını öz dar, şəxsi mənfəətləri xatirinə
içəridən zəhərləməyə
çalışan adamların
iç üzünü
bütün çılpaqlığı
ilə açıb meydana qoyur". Müəllif tərəfindən
çox uğurla yaradılmış "Əzməsən,
əziləcəksən, ayaqlamasan,
ayaqlanacaqsan... Güzəran,
mənsəb cəhənnəmin
təkində də olsa enməyi bacar" kimi həyat fəlsəfəsi
ilə yaşayan Gəldiyev obrazı və onun kimi
insanların varlığı
işığında əslində,
"ali insan" yaratmaq vəzifəsini həyata keçirərkən
"naqis insan" yaratmış konkret ideologiyanın ortaya çıxardığı ictimai
naqisliyi, şikəstliyi
və ictimai-mənəvi
problemləri təqdim
edirdi. İctimai mühitdə Gəldiyevlərin
var olması nəhəng yazıçı
tərəfindən həm
də ən qorxulu hal olan
mövcud ictimai tərbiyə qanunlarına
münasibəti ifadə
edirdi. Çünki
Kəmtərovlar ailəsini,
Anket Anketov, Qədir, Kərim Gəldiyev kimi "ideorobotları", dayaz adamları və ailələri mövcud cəmiyyətin özü,
onun tərbiyə və təlim dəyərləri, ideoloji
tələbləri yaradırdı.
Bununla da Mir Cəlal, əslində, müasir cəmiyyətin tərbiyə maşınının
yaratdığı şil-şikəst,
inzibatçı, hissiz,
duyğusuz, altruist "sovet
insan tipi"nə qarşı tənqidi münasibəti ifadə edir, Gəldiyev kimi insanların baş alıb getməsini cəmiyyət
üçün ciddi
təhlükə hesab
edir, belə insanları yetirməkdə
olan sovet cəmiyyətinin özünü
isə "eybəcərlər
anası" kimi qiymətləndirirdi. Akademik Məmməd
Cəfər yazırdı
ki: "Açıq kitab" canlı bir insan kimi
dilə gəlib var səsilə və ən gözəl bədii əsərlərə xas olan coşğun bir ehtiras və
həyəcanla oxucularını
xəbərdar edir: Gəldiyevləri tanıyın,
bizim azad həyatımızı və
mədəniyyətimizi bu
canavarlardan qoruyun, Gəldiyevlərə hər
zaman, hər yerdə amansız olun, mərhəmətsiz olun!" Göründüyü kimi, görkəmli
yazıçının bu
şüarı əslində,
yeni cəmiyyət, ictimai quruculuq dövrü üçün
də həmişə
aparıcı olan zəruri bir şüardır və bu gün üçün
də aktualdır.
Görkəmli yazıçı sanki bu fikrilə
yaşadığı konkret
dövrün və ümumən yeni cəmiyyət quruculuğunun
hərəkət proqramı
və vəzifələrini
elan etmişdir. Çünki yazıçı yeni cəmiyyət və ictimai quruluş quruculuğuna
"gəldi-gedər" kimi
yanaşıb şəxsi
mənfəəti ilə
münasibət bəsləyən
adamları zərərli
düşmən görürdü.
Dünən olduğu kimi,
bu günümüz üçün də aktual və əhəmiyyətli olan bu ictimai fəlsəfə
düzgün yeni milli cəmiyyət qurmaq üçün ən doğru doktrina olduğu açıq ortadadır.
Milli ruhlu yazıçının əsərlərində
xalq həyatı və milli mənəviyyatı,
azərbaycanlı xarakteri
özünün dolğun
bədii əksini tapmaqla Azərbaycançılıq
mövqeyini qətiyyətlə
nümayiş etdirirdi. Totalitar
sovet rejiminin milli xarakterə zidd, assimilyator xüsusiyyətləri nəhəng
söz ustadının
böyük ustalıqla
yaratdığı Sona
ana ("Bir gəncin manifesti"), Qədir ("Dirilən adam"), Vahid ("Açıq kitab"), Qocaman müəllim ("Xoşbəxtlik barəsində")
və başqa milli xarakterləri işığında təkzib
olunurdu. Dövrün tərbiyə edib ortaya çıxardığı
Kərim Gəldiyev obrazının simasında
yazıçı bu cür insanları yaradan və hər yerdə onların dayaz fikirlərini, duzsuz çıxışlarını, mülahizələrini təqdir
edən, Kərim Gəldiyev, Verdiyev və Qədir Qurd oğlu kimi sırtıq, dayaz ictimai "qurdlar"ı rəhbərliyə
gətirən və onların əlilə baş kəsən, taleləri həll edən tipləri göstərməklə qorxunc
ictimai-siyasi qüvvəni
təqdim etmişdir. Mir Cəlal öz
sənətkar ustalığı
ilə bu mənfi tendensiyanı, zərərli tərbiyəni,
"37-ci il patalogiyasını"
ortaya çıxaran tendensiya olaraq təqdim edərək cəmiyyətə ciddi xəbərdarlıq ünvanlamışdır.
Böyük yazıçı, fikrimizcə, yaradıcılığında
zahiri planda sovetizmin tələblərinə
xoş gələn ideoloji məsələləri
qaldırsa da, alt planda daha çox
özünəməxsus millilik
amilini irəli çəkmişdir. Bu mənada da milli hissiyyatlı yazıçımız kosmopolit
sovet xarakterini darmadağın edərək
milli insan xarakterini təqdir etdiyini öz əsərlərinin mətnaltı
anlamında ifadə etmişdir. Akademik İ.Həbibbəli haqlı
olaraq yazırdı ki: "Mir Cəlal Paşayev sovet rejiminə dəyib toxunmadan təbii olaraq gerçək həyatı və sadə, sıravi, adi insanların mənəvi aləminin incəliklərini ifadə
etməyə üstünlük
verirdilər. Bu isə onların yaradıcılığında həyatın, millilik amilinin... qüvvətlənməsinə
şərait yaradırdı".
Realizmin nəhəng tədqiqatçılarından olan və böyük ədəbiyyatşünas alim kimi geniş şöhrət qazanan Mir Cəlal satirik-yumoristik nəsrin inkişafında böyük xidmətlər göstərmiş, "İclas qurusu", "Həkim Cinayətov", "Anket Anketov" və b. əsərlərilə bədii nəsrdə gülüşün yeni məzmunda zənginləşməsi və ictimai mübarizə qüdrəti qazanmasına öz töhfələrini vermişdir. Adından tutmuş ideyasına, surətlərindən tutmuş dilinə qədər ən incə şəkildə ictimai-tənqidi gülüş yaradan qüdrətli sənətkar ciddi ictimai əhəmiyyət kəsb edən mətləbləri əks etdirmişdir. Özünəməxsus ciddiyyəti ilə tanınan "Bir gəncin manifesti" əsərində olduqca təsirli gülüşdən istifadə edən yazıçının məharətlə yaratdığı Misterin ceyran əvəzinə uzunqulağı bərk-bərk tutub göbəyini iyləməsi, müşk-ətir iysi əvəzinə "turş qatıq iyi" alması səhnəsi böyük ictimai-tənqidi məzmuna malik təbii gülüş-yumor nümunəsidir. Bu nümunədə Azərbaycan neftinə göz dikmiş ingilislərin işğalçılıq niyyətləri Mir Cəlal yumoru ilə sanki "neft əvəzinə zəhər alarsan" mənasında tənqid və ifşa olunmuşdur. Böyük ustadı Mirzə Cəlilin dediyi kimi, "xalqın psixologiyasını bilməyən, hər addımda bir səhvə yol verən" işğalçıları qüdrətli yazıçı xalqın ən adisinin vətənpərvərliyi və qətiyyəti qarşısında acız və xəcalətli qoyur. Misterin həm sürücü tərəfindən ələ salınması, həm də Sona arvad tərəfindən bazarda qətiyyətlə rədd edilməsi kasıbçılığa və gözüqıpıqlığa məhkum edilməsinə baxmayaraq, Azərbaycan insanının vətənpərvərliyi, oyanıqlığı, cəsarəti və yadellilərə qarşı nifrəti kimi təcəssümünü tapır. "Əli şiəsi" inancı ilə xalqın qəlbinə girməyə çalışan yadelli işğalçı və onun nökərinə Sona ana özünün qətiyyətli, vətənpərvər "itə ataram, yada satmaram", - cavabı ilə böyük vətəndaşlıq dərsi vermiş olur.
Mir Cəlalın özünəməxsus yaradıcılıq dili, bədii manerası vardır. Azərbaycan dilini mükəmməl bilən və ana dilinin zənginliyinə arxalanan sənətkarın yaradıcılıq dili də olduqca sadə, yığcam, dolğun və məzmunludur. O, hər şeydən əvvəl yaratdığı və başlıca tədqiqat obyekti olan insanın bütün varlığı, bitkin və dolğun xarakteri və malik olduğu psixoloji-mənəvi aləmi ilə təqdim etməyə diqqət yetirib. Böyük vətənpərvər yazıçı elmi yaradıcılığında da millilik və Azərbaycançılıq amilini həmişə izləmiş, xalqın milli dəyərlərinin unutdurulduğu bir zamanda böyük Azərbaycan şairi Füzulidən və onun ana dilində yaratdığı əsərlərin poetik qüdrətindən bəhs etmiş, Mirzə Cəlilin və onun davamçılarının vətənpərvər fəaliyyətindən yazmış, ana dilinə məhəbbət hisslərini sözünün başında və ayağında ifadə edərək xalqına ləyaqətlə xidmət etmişdir.
Bir sözlə, Mir Cəlal səmimi sevgi ilə sevilən, oxunan və həmişə təsiri duyulan bir sənətkardır. Onun sənətkarlığı bədii təhlilə sığmayacaq dərəcədə zəngin və peşəkar, inadla təsdiqini tapacaq qədər dəqiq və danılmazdır. Mirzə Cəlil məktəbini özünün məharətli yazıçılıq qabiliyyəti və sənətkarlığı ilə inkişaf etdirən böyük yazıçımız Mir Cəlal həm də Azərbaycançılıq ideyalarına da uğurla xidmət göstərmiş, Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərini həmişə uca tutmuşdur. Onun əsərləri Azərbaycan xalqına sevgini və Azərbaycançılığı təlqin və təbliğ etdiyinə görə Azərbaycançılığın açıq kitabı olaraq gələn hər nəsillər tərəfindən sevilərək məhəbbətlə oxunacaqdır.
Ramiz QASIMOV
AMEA
Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
525-ci qəzet 2017.- 13 iyul .- S.4.