Qorqudşünaslıqda fərqli bir kitab

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

İyunun 20-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutu AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda akademik Kamal Abdulla ilə görüş-dialoq keçirib.

Tanınmış alimlərin iştirak etdiyi görüşdə Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabı müzakirə olunub. Müzakirədə akademiklər İsa Həbibbəyli, Teymur Kərimli, Muxtar Kazımoğlu, Möhsün Nağısoylu, AMEA-nın müxbir üzvü Kamran Əliyev, professorlar Nazim İmanov, Füzuli Qurbanov, Tahirə Məmməd, fəlsəfə doktorları Rasimə Abdullayeva, Sərxan Xavəri, Hikmət Quliyev və Səfa Qarayev çıxış ediblər. Kamal Abdulla müzakirədə ortaya çıxan suallara ətraflı cavab verib. Görüş-dialoqdan hazırlanmış materialı oxuculara təqdim edirik.

Muxtar Kazımoğlu: Rəsmiyyə Abdullayevanın dediklərindən ciddi bir sual ortaya çıxdı: “Dədə Qorqud” qəhrəmanlarından Beyrək niyə faciəli şəkildə həlak olur? Ümumiyyətlə, Dastanda on ikinci boy niyə kədərli sonluqla bitir? Düzdür, Kamal Abdulla “Gizli Dədə Qorqud” kitabında bu suala cavab verib. Amma auditoriya üçün maraqlıdırsa, Kamal müəllim həmin məsələyə münasibət bildirsə, yaxşı olar.

Kamal Abdulla: Mən sözə əvvəlcə Akademiyanın rəhbərliyinə, İsa müəllimə, Teymur müəllimə, Muxtar müəllimə, Nazim müəllimə, burada əyləşən gənclərə təşəkkürümü bildirməklə başlamaq istərdim. Suala gəldikdə isə deyim ki, Rəsmiyyə xanım çox gözəl analiz verdi. Özü də bir iqtisadçı kimi deyil, ədəbiyyatçı kimi analiz verdi. Onun təhlilində iqtisadçıdan daha çox bir ədəbiyyatçı baxışı var idi. Halbuki Nazim İmanovun dəvəti ilə mən bir dəfə İqtisadiyyat İnstitutunda çıxış elədim və biz gördük ki, “Dədə Qorqud”da iqtisadçını maraqlandıran kifayət qədər nüanslar, məqamlar var. Amma Rəsmiyyə xanım maraqlı məsələ qoydu. Mənim interpretasiyama görə, sonuncu boyda qədim qarşıdurma - matriarxat-patriarxat qarşıdurmasından doğan məsələlər öz əksini tapır. Sonuncu boy faktiki olaraq ana kağanlığın son məqamına, dayı kultuna vurulan bədii bir zərbədir. Dayı kultu ana kultunun davamı kimi qədim ibtidai cəmiyyətlərdə özünü göstərir. “Dədə Qorqud”da da Aruz qocanın timsalında Salur Qazan öz dayısına qarşı çıxmaqla dərin və çox qədim bir kulta son qoymuş olur. Hətta qardaşı Qaragünə onun başını kəsməklə bu funksiyanı onunla bölüşür. Son boyda Alp Aruzun ölümünün mifoloji interpretasiyası bu ola bilər.

Başqa bir interpetasiyası da vardır. “Dədə Qorqud” dastanlarında sözə verilən önəm və sözün cismaniləşdirilməsindən doğan müxtəlif məqamlar bizdə başqa bir təsəvvür yaradır. Beyrək Bayburd hasarında olarkən kafir qızına söz vermişdi ki, qılıncıma doğranayım, oxuma sancılayım, əgər gedib halal nişanlıma varacaq olsam, gəlib səni buradan halallığa almasam. Mənim fikrimcə, qədim mətnlərdə, o cümlədən, “Dədə Qorqud”da söz mifoloji, hətta fiziki-cismani mahiyyət daşıyır. Bunu ondan görmək olar ki, Dədə Qorqud dövrünün mağaradaşları sözü fiziki cəhətdən hiss edib görmək istəyiblər. Bu, “baxım görüm nə dedi” ifadəsindən də aydın görünür. Sözə necə baxacaqsan? Sözü eşidə bilərsən. Amma deyilən sözə qədim zamanlarda həm də baxıb onu görmək istəyiblər. Sözün ehtişamının böyük olduğu məqamda, əlbəttə ki, söz də öz sözünü deməliydi. Beyrək həmin kafir qızını halallığa almaq vədinə xilaf çıxanda söz də ondan öz intiqamını alır. Bax bu cür iki interpretasiya: bir dayı kultu ilə bağlı interpretasiya, bir də sözə xüsusi önəmdən yaranan interpretasiya. Bunlardan çıxış etsək, “Dədə Qorqud”da son boyun nə üçün kədərli bir sonluqla bitməsini təsəvvür eləmək mümkündür.

Nazim İmanov: Xaos-Kosmos tənasüblüyü elmi düşüncə yaranandan müasir dövrə qədər gəlib çıxıb. Müxtəlif sahələrin adamları o nisbətin, bizim dillə desək, optimallıq nöqtəsini axtarmaqla məşğul olub. Hamı başa düşür ki, nə mütləq nizam, nə də mütləq nizamsızlıq mövcuddur. Maraqlı bir şeyi də qeyd edim, Karl Marks dissertasiyasını iqtisadiyyatdan deyil, Epikür atomizmi ilə Demokrit atomizminin fərqindən yazıb. Epikür deyirdi, dünya atomlardan ibarətdir, Demokrit də bunu deyirdi. Biri deyirdi, atomların hərəkəti xaotikdir, o biri deyirdi nizamlıdır. Marks isə deyirdi ki, atomlardan bəzilərinin hərəkəti nizamlıdır, bəzilərininki nizamsız. Bütün dünya nizamla nizamsızlığın arasında nisbəti axtarır. Kamal müəllim də bu kitabda Xaos-Kosmos münasibətindən ətraflı bəhs edir. Maraqlıdır ki, bu münasibəti Kamal müəllim dil məsələsinə, mətnin dillə necə sahmana salınması məsələsinə də aid edir. Bu nöqteyi-nəzərdən belə bir sual ortaya çıxır: Gözəl, rəvan Azərbaycan dilinin formalaşmasında “Dədə Qorqud”un poetikasının araşdırılması hansı konstruktiv əhəmiyyətə malikdir? Ümumiyyətlə, bunun bizim müasir dilimizə, geniş anlamda mədəniyyətimizə töhfəsi nədir?

Kamal Abdulla: Mən belə güman eləyirəm ki, bu kitab və bunun kimi digər kitablar elm üçün elmdir. Yəni elm xətrinə yazılıb. Amma hər kəs buradan nəsə götürə bilər.

İkinci, Nazim müəllim, burada dilçilər, ədəbiyyatçılar da əyləşib. Dil mədəniyyətimiz axsayır deyəndə bu etirazın ruhunu onlar da yaxşı başa düşürlər. Əslində, bu, düzgün ifadə deyil. Bizim dilimiz heç vaxt axsaya bilməz. Söhbət nitqdən gedə bilər. Dilçilər artıq çoxdan dillə nitqi bir-birindən ayırıblar. Dili cəmiyyətə, xalqa xas olan bir dəyər kimi, nitqi isə hər bir insanın özünün ifadə etdiyi dəyər kimi qəbul ediblər. Ona görə də biz kiminsə dilinin daha zəngin, kiminsə dilinin daha kasıb olması fikirlərini irəli sürəndə, əslində, metaforalarla danışırıq. Söhbət burada dildən yox, hər adamın öz nitq qabiliyyətindən gedə bilər. Ferdinand dö Sössür dillə nitqin fərqini bir-birindən ayırmaq üçün dili partituraya bənzədir, nitqi isə ifaya. Yəni partitura yeganədir, vahiddir, ifalar isə müxtəlif adamlar tərəfindən, müxtəlif cür səsləndirilə bilər. Bu, nitqlə dilin fərqini duymaq üçün çox gözəl bir açar ola bilər. Bu gün nitqimizi zənginləşdirməyin bir yolu var - çoxlu kitab oxumaq, ədəbiyyat oxumaq lazımdır. Ona görə də mənim tələbələrimə sualım belə olur ki, axırıncı dəfə hansı kitabı oxumusan? Çox vaxt insanlarımızın axırıncı dəfə əvvəldən axıra qədər oxuduğu kitab əlifba kitabı olur... Nitqimizdə yerini tapan elə ifadələr var ki, biz heç vaxt onun fərqinə varmamışıq. Məsələn, denən görüm nə deyirsən? İndiyəcən dilimizdə işlənən ifadədir. Mənə desələr ki, bu kitabda sən nəyi öz uğurun sayırsan? Deyərəm ki, həmən ifadənin üstünə işıq sala bilməyimi. Bu ifadə təfəkkürümüzdə, müxtəlif yazılarda, araşdırmalarda biletsiz sərnişin kimi gizlənə-gizlənə qədimdən bu günə gəlib çıxıb.

Nazim İmanov: İcazə verin, mən fikrinizin davamı kimi bir-iki şey deyim. Mən buradan gələcəkdə üzərində tədqiqat aparmaq üçün bəzi mövzular tapmışam.

Kamal Abdulla: O mənim məqsədim olmayıb, amma təşəkkür.

Nazim İmanov: Onun biri şəkilçinin kökdən ayrılmasıdır. Bizim dilimizdə belə şey yoxdur. Amma müasir Türkiyə türkcəsində şəkilçidən əvvəl apastrof qoyulur. Kamal müəllim də bir sözün şəkilçisini defislə ayırıb. Yazıb “bədiipoetik-lik”. Bir qisim hallarda mən də yazı yazanda şəkilçini kökdən ayırmağa ehtiyac hiss edirəm ki, şəkilçi kökə çevrilməsin. Mənə elə gəlir ki, bizim dilçilərin düşünə biləcəyi məsələlərdən biri budur.

Kamal Abdulla: Nazim müəllim, siz çox maraqlı bir məsələyə toxundunuz. İcazənizlə, ona da aydınlıq gətirmək istərdim. Var bədiilik, var poetiklik. Burada isə “bədii”, “poetik” sözləri bir yerdə yazılıb, -lik şəkilçisi isə ayrı. Nəyə görə? Qədim mifoloji mətnlərdə mətnin hansı janra aid olmasını, onun poeziya və ya proza nümunəsi olmasını müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Yəni iki çay bir yerdə axır. Araz və Kür çaylarını görənlər bilir. Onlar birləşəndə biri bir müddət qırmızı rəngdə axır, biri isə öz rəngində. Onlar yanaşı gedirlər, sonra birləşirlər. Bax bu diffuzluğun mahiyyətini üzə çıxarmaq üçün “bədii” və “poetik” sözlərini bir yerdə verməyə ehtiyac duydum. Bu, alman filosoflarında da tez-tez rast gəlinən bir haldır. Həm Rasselin, həm də Haydeggerin əsərlərində bu var. Yəni müəyyən anlayışı vermək üçün hazır söz olmadığı bir məqamda iki sözü yan-yana qoyub, şəkilçini ayırmaqla bu ikisinin birgəliyinə işarə vurmaq istəmişəm. Ayırmasaydım, -lik şəkilçisi ancaq axırıncıya aid olardı, “bədii və poetiklik” kimi başa düşülərdi. Ayırmaqla -lik şəkilçisinin həm “bədii”, həm də “poetikliy”ə aid olduğunu vermək istəmişəm.

Nazim İmanov: Bir maraqlı məqam da var. Bu həm Folklor İnstitutuna, həm də digər institutlara aid ola bilər. Kitabda vurğulanan “sözlər əvvəlcə yalnız müstəqim məna daşıyıblar, məcazlaşma sonra baş verib” fikri istiqamətində də müxtəlif tədqiqatlar aparıla bilər. Məsələn, dilimizə, beynimizə, hətta ruhumuza işləmiş bəzi məcazlar var ki, bizim üçün tamamilə adiləşiblər. Amma bu nəzəriyyəni onlara tətbiq edəndə mənə elə gəlir ki, maraqlı nəticələr alınacaq.

Kamal Abdulla: Əksi də var. Məcazla başlayıb müstəqimliyə keçən sözlər də var.

Nazim İmanov: Məsələn, “qız qızıldır” ifadəsinin arxasında nə dayanır? Mənə elə gəlir ki, atalar sözlərinə müraciət etməklə maraqlı nəticələr əldə oluna bilər.

Kamal Abdulla: Çox maraqlıdır. Nazim müəllimin dediklərindən biz bir iqtisadçının ədəbiyyata baxışını hiss elədik. “Dədə Qorqud”da ekonomik lay Dəli Domrulun körpüdən keçəndən otuz üç axça, keçməyəndən döyə-döyə qırx axça almasıyla bitmir. Bu, ən üzdə olan şeydir. Dərində çox maraqlı məqamlar var. Mən istərdim ki, “Dədə Qorqud”da iqtisadi məqamlar bir mövzu kimi işlənsin, o zaman çox gözəl nəticələrə gəlmək olar.

Muxtar Kazımoğlu: Nazim müəllimlə məsləhətləşib İqtisadiyyat İnstitutunun doktorantlarından birinə “Dastanlarımızda iqtisadi düşüncə” mövzusunu dissertasiya mövzusu kimi vermişik.

Kamal Abdulla: Çox gözəl.

Nazim İmanov: Məcazlaşma ilə bağlı bir fikri də diqqətə çatdırmaq istəyirəm. Azərbaycanda kompüter dili mövcud deyil. Biz sözün birini ingilisdən götürürük, birini türkdən götürürük, amma öz kompüter dilimiz yoxdur. Bu, təəssüf doğurucu bir haldır. Çünki gələcəkdə sözlərin böyük bir qismi virtual aləmdən gələcək. Dil bu istiqamətdə çox sürətlə inkişaf edir. İngilislər müstəqim mənalı sözləri götürürlər, onlardan məcaz olaraq istifadə edirlər. Bir müddətdən sonra müstəqim məna unudulur, məcazi məna aktuallıq qazanır. Məsələn, “mouse” sözü. Siçana oxşadığına görə adını oradan alır. Amma adamın heç ağlına gəlməz ki, bu, siçan sözündən yaranıb. Məcazlaşma texnologiyasından kompüter dilinin yaranmasında istifadə etmək olar. Mənə elə gəlir ki, bu ideya istiqamətində də tədqiqat aparmaq mümkündür.

Muxtar Kazımoğlu: Möhsün müəllim, Nazim müəllim maraqlı ideya irəli sürür. Dilçilik İnstitutu digər institutlarla bir yerdə müasir dilin, nitqin vəziyyəti ətrafında geniş müzakirə aça bilər.

Nazim İmanov: Çox təəssüf ki, bizim işlədiyimiz mətnlərin böyük bir qismi ingilisdillidir. Onları Azərbaycan dilinə çevirmək istəyəndə bəzən söz tapmırıq. Azərbaycanca qarşılığını tapmaqda çətinlik çəkdiyimiz sözlərin siyahısını tuturuq. Bir gün o siyahını dilçilərə verəcəyik ki, onlar həmin sözlərin qarşılığını tapsınlar.

Muxtar Kazımoğlu: Nazim müəllim, deyirəm bəlkə dillə bağlı məsələləri saxlayaq, Dilçilik İnstitutunda ətraflı müzakirə edərik. Fəlsəfə İnstitutundan bizim dostumuz, həmkarımız Füzuli Qurbanov danışmaq istəyir, buyursun.

Füzuli Qurbanov: Akademik Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabı oxunub kənara qoyulanlardan deyil. Müəllifin mövzuya yanaşması və kitabın məzmunu onu tədqiqat obyektinə çevirir. “Kitabi-Dədə Qorqud”u həm təhtəlşüurun manifesti, həm də milli mədəniyyətin qədim nümunəsi kimi iki aspektdə dərk etmək üçün Kamal Abdullanın bu əsərinə dəfələrlə müraciət etmək lazım gəlir.

Müəllifin bu əhəmiyyətli mədəniyyət hadisəsinə yanaşması özlüyündə şüurun dialojiliyi məsələsini konkret elmi tədqiqat sahəsi üçün aktuallaşdırır. “Kitabi-Dədə Qorqud”u olduğu kimi dərk etmək üçün Dədə Qorqudu “danışdırmaq” gərəkdir, düşüncəsinə inanıram. Dədə Qorqudun anaxronizmini nəzərə alsaq, onu danışdırmaq faktiki olaraq türk təhtəlşüuru ilə dialoq təşkil etməyə bərabərdir. Bunun üçün xüsusi metodoloji yanaşma və mətnin orijinal təhlili lazımdır. Kamal Abdulla əsərdə bu əhəmiyyətli elmi uğura imza atıb.

Kitabda müəllif sanki Dədə Qorqudla dansöküləndə dialoqa girir, bu müdrik qocanı dinləyir, danışdırır, sual verir və cavab alır. Burada müasir fransız yazıçısı Q.Müssonun “Kağız qadın” əsərində istifadə etdiyi təsvir üsuluna oxşar bir yanaşma görürük. Q.Müsso öz əsərinin qəhrəmanını “dirildərək, kitabın səhifələrindən süzdürüb real obraz verərək” müəllif ilə dialoqunu təşkil edir. Bu üsulla müəllifin öz həyatını yenidən təşkil etməsinə imkan yaradır. K.Abdulla da “Kitabi-Dədə Qorqud”da əsərin qəhrəmanı ilə Azərbaycan mənəvi-əxlaqi və inetellektual dünyasının reallıqları müstəvisində dialoq yaradır. Onun zamanı bəlli olmayan qədim dövrdə söylədikləri prizmasında indiki mənəvi həyatımızın aktual məqamlarına işıq salmağa çalışır və buna nail olur.

Kamal Abdulla əsərə zaman və məkan bölgüsündə deyil, zaman-məkan kontinuumunda məzmun verib. Bu, mühüm məqamdır. Çünki şüurun M.Baxtin mənasında dialojiliyi məhz həmin halda real məzmun ala bilər. Şüur mahiyyətcə və məzmunca dialojidir. İnsan empatiya (daxili dialoq, daxilə müraciət, qiymətvermə) və simpatiyanı (xarici dialoq, özgəsinə münasibət, sosial mühitdə özünütəsdiq) vəhdətdə reallaşdırır. Deməli, Dədə Qorquda müraciət həm öz daxili dünyana müraciətdir, özünüqiymətləndirmədir, həm də müasir sosial-mədəni reallıqlar kontekstində özgəsi ilə dialoq imkanlarının axtarışıdır. Məsələnin bu tərəfi iki baxımdan çox əhəmiyyətlidir. Birincisi, Dədə Qorqud eposunun sonuncu boyu oğuzlar arasında intriqalara həsr olunub və dastan bununla yekunlaşır. İkincisi, müasir dövrdə türklər arasında həmrəyliyin olması üçün qədim mədəni abidələrin hansı rolu oynaya bilməsi aktuallaşır. Əgər “Dədə Qorqud” eyni kökə sahib boyların ixtilafı ilə bitirsə, bu, ümumiyyətlə, dialoq yolunun bağlanması deməkdirmi?

Kamal Abdullanın əsəri bunun maraqlı cavabını tapmağa imkan yaradır. Yəni əslində belə sonuc dialoqun vacibliyini bir daha təsdiqləyən məqamla bağlıdır. Məsələ ondan ibarətdir ki, ixtilaf reallıqda şifahi mədəniyyətin sonunun gəlməsi anlamı verir. Müdrik qoca bizə gələcəyi fərqli şərtlər daxilində qurmalı olduğumuzu və bunun əsas şərtinin də məhz qarşılıqlı anlaşmadan, dialoqdan ibarət olduğunu çatdırır. Keçmişdə olan ixtilaflardan nəticə çıxararaq dialoq əsasında birliyi təmin etmək zərurətini ifadə edir. Kamal Abdulla da bu prosesi Günortac və Qürubda davam etdirəcək. Yəni “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikası” davam edir... Bu çox dəyərli əsərə, yaradıcılıq nümunəsinə görə, hörmətli akademikə dərin təşəkkür edirəm.

Kamal Abdulla: Füzuli müəllimin çıxışında mənim üçün dəyərli məlumatlar oldu. Füzuli müəllim kitabda həm mətnin anaxronizmini, həm də Dədə Qorqudla dialoqu çox gözəl şəkildə duyub, hiss edib. Kitabda Dədə Qorqudun bir şəxsiyyət deyil, bir prinsip olması fikrini irəli atmışam. Bunu da mən özümdən qurmamışam. Şellinqin Homer haqqında dediyi məşhur ifadədən götürmüşəm. Həm Şellinq, həm Viko Homer haqqında deyirdilər ki, əslində o, bir prinsipdir. Həm “İliada”nın, həm də “Odisseya”nın müəllifi kimi Homer müxtəlif dövrlərə, hətta deyirdilər ki, bütün Yunanıstan şəhərlərinə aiddir. Bu şəxsiyyət bir şəhərin sakini ola bilməz. Bu şəkildə Dədə Qorqudun anaxronizmindən çıxış eləsək, görərik ki, Dədə Qorqudda da bir-birindən çox-çox uzaq olan dövrlərlə səsləşmələr var. Bütün bu səsləşmələr Dədə Qorqud şəxsiyyətinə differensial yanaşmağı tələb edir. Bu, mənim aləmimdə çox maraqlı məqamdır. Yaxud başqa bir məqam: Dədə Qorqudun özü özünü yaratması. Bu, Vikodan gələn bir fikirdir. Viko deyirdi ki, ilk şairlər özləri özlərini öyrədirdilər. Mən bu ifadəni bir qədər dəyişdirib dedim ki, ilk şairlər özləri özlərini yaradırdılar. Başqa yaradan yoxdur, varsa, onda gərək biz sakrallığa gedək. Sakrallıqda hər şey Allah-taalanın iradəsi ilə izah edilir. Əlbəttə, o iradə var, amma bu səviyyədə artıq insan həmin iradənin məhsulu kimi özü-özünü önə çəkir. Niyə Şir Şəmsəddin yox, Dədə Qorqud? Niyə Salur Qazan yox, Dədə Qorqud? Niyə Yegnək yox, Dədə Qorqud? Qazlıq Qoca yox, Dədə Qorqud? Çox adlar çəkmək olar. Mənəvi Başçı funksiyasını yerinə yetirən Dədə Qorqud necə olur ki, Müəllimdən Müəllifə, Müəllifdən Ozana dönmə yolunda özü-özünü yaradır? Təkrar edirəm: bu, mənim üçün çox qiymətli bir məqamdır və başqa cür izahını tapmaq mümkün deyil.

Bir məqamı gələcək tədqiqatçıların diqqətinə çatdırmaq istəyirəm. Xaosdan Kosmosa keçid o demək deyil ki, Xaos məhv olur. Xaos heç də məhv olmur, Xaos yaşayır, Xaos yaşamasa, o yenidən qayıtmaz. Biz görürük ki, xaotik mənzərələr Kosmosun bərqərar olmasından sonra başqa məqamda özünü göstərir. Xaos-Kosmos keçidini dastanın metodoloji əsaslarından biri saymaq olar. Çünki Xaos-Kosmos keçidi təkcə bədiilik müstəvisində deyil, həm də cümlə müstəvisində, sözə münasibət müstəvisində özünü göstərir. Bu kitabın səciyyəvi cəhətlərindən biri Xaos-Kosmos keçidinin bütün müstəvilərdə izlənilməsidir. Həmin o sahmanlayıcı ünsürlərdə də Xaosdan Kosmosa keçidin əlamətləri var, yasaq ünsürlərində də, digər məqamlarda da eləcə. Yəni Xaosdan Kosmosa keçidi bir metodoloji əsas kimi bütün kitabın canına hopdurmağa çalışmışam. Mənə elə gəlir ki, bu, doğru-düzgün tapılmış açardır. Kitab şkafında hər rəfin öz açarı olur, amma bir açar var ki, bütün rəfləri açır. Kitabda Xaosdan Kosmosa keçidlə bağlı fikir də “Dədə Qorqud”un elə bir açarıdır.

Möhsün Nağısoylu: Akademik Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabını çox diqqətlə, həm də özüm üçün müəyyən qeydlər apara-apara oxudum. Kitab qorqudşünaslıqda yeni hadisədir, ana abidəmizə tam yeni baxışdır və olduqca yeni, cəsarətli ideyalarla zəngindir. Düşünürəm ki, dilçi-ədəbiyyatçı alim, yazıçı, publisist, ictimai xadim Kamal Abdullanın bu kitabı ilk növbədə bu sahədə gələcək araşdırmalara yol açır, gənc tədqiqatçılara istiqamət verir, onlar üçün münbit zəmin və şərait yaradır.

Müəllif “Kitabi-Dədə Qorqud”a sırf mifoloji düşüncə bucağından yanaşır, eposun qəhrəmanlarının mif dövrünün mağara insanları olduğuna inanır və möhkəm dəlil-sübutları ilə oxucuları da buna inandırmağa çalışır və buna uğurla nail olur. Bu baxımdan kitabdakı istər fəlsəfəyə, istərsə də mifologiya və qədim dövr ədəbiyyatına istinadlar, qədim yunan ədəbiyyatı nümunələri ilə aparılan paralellər, müqayisələr xüsusilə əhəmiyyətlidir və müsbət təsir bağışlayır. Kitab, həqiqətən də, zəngin fəlsəfi, mifoloji ədəbiyyat əsasında yazılıb və düz üç ilə (2014-2017) ərsəyə gətirilib. Müəllifin mif dövrü insanının “söz”lə, Ala dağın yatması ilə bağlı təsəvvürlərinə dair fikirləri, əvvəl ruhun, sonra isə cismin yaranması, xaos-kosmos qarşıdurması, möhtəşəm partlayışla bağlı düşüncələri inandırıcıdır, orijinal səslənir və bütövlükdə ədəbiyyat, dil, fəlsəfi fikir və mədəniyyət tariximiz üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Müəllifin qadın dili və kişi dili, Kahin, Müəllim və Müəllif, Dədə Qorqudlar haqqındakı fikirləri də orijinallığı ilə seçilir və istər tədqiqatçıları, istərsə də adi oxucuları bu yöndə düşünüb-daşınmağa vadar edir.

Dədə Qorqud boylarındakı “məgər”, “ol mahalda”, “bu yanadan” kimi söz və deyimlərin “sahmanlayıcı ünsür” kimi dəyərləndirilməsi də xüsusi maraq doğurur və müəllifin eposdakı hər bir detala necə incəliklə və zərgər dəqiqliyi ilə yanaşdığını sübut edir. Bu baxımdan eposun sonuncu boyunda Beyrəyin ölüm ayağında Basat haqqında dediyi sözlər (“Ağca üzlü görklümü Aruz oğlu Basat gəlib almadan...”) xüsusilə əhəmiyyətlidir. Belə ki, bu sözlər dastanın, həqiqətən də, bir çox boylarının günümüzə qədər gəlib çatmadığını açıq-aşkar bir şəkildə təsdiqləmiş olur. Kitabdakı mif dövrü, yazı dövrü, kosmos-xaos, “Dəşti-müstəqim” və “Dəşti-məcaziyyə” ilə bağlı hissələr də yeniliyi ilə seçilir və müəllifin böyük uğurundan xəbər verir. Bir sözlə, hesab edirəm ki, akademik Kamal Abdullanın bu kitabı ədəbiyyatşünaslığımızda mühüm və əhəmiyyətli bir hadisədir.

Çıxışımın sonunda professor Namiz İmanovun yeni sözlərin yaranması ilə bağlı fikrinə münasibət bildirmək istəyirəm. Nazim müəllim dedi ki, bu gün işlənməsinə ehtiyac olan ingilis mənşəli bir çox sözlərin qarşılığını tapmaqda çətinlik çəkirik. Bu işdə Nazim müəllimlə əməkdaşlıq etməyə, alınma sözlərin qarşılığının tapılmasında, bir dilçi kimi, yardımçı olmağa, geniş müzakirələr aparmağa hazırıq.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

525-ci qəzet 2017.- 15 iyul.- S.16-17.