Hacı Kərim
Sanılının Məclisi-Məbusan "deyişmə"ləri
Nizami CƏFƏROV
Hacı Kərim
Sanılının məclisi-məbusanlığından bir o
qalıb ki, maraqlı çıxışlar edib; bir də o
qalıb ki, Məclisdə iştirak (və mübahisə) edən
iki əsas partiya tərəfdarlarının
(müsavatçılarla sosialistlərin) və şəxsiyyətlərin
(Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə Səmədağa
Ağamalıoğlunun) "deyişmə"lərini
ustalıqla nəzmə çəkib...
Hacı Kərim
Sanılının Məclisdəki çoxlu
çıxışlarının hər birindən
görünür ki, o, xalq adamıdır, təmsil etdiyi
geniş xalq kütlələrinin mənafeyini bir ziyalı-maarifçi məsuliyyətilə
müdafiə edir.
Hacı Kərim
Sanılının "Yeni şərqilər"
kitabında (Bakı, 1919) iki "deyişmə" verilib:
"Müsavat lideri ilə Ağamalı oğlunun Parlamanda
deyişməsi" və "Parlamanda deyişmə (tapmaca)" - hər iki şeir 1918-ci ildə
yazılıb...
Birinci şeirdə əvvəlcə söz Məhəmməd
Əminə verilir. Və o deyir:
Ey
münsiflər, siz xəbərdar olunuz,
Bu
gördüyünüz Azərbaycan bizimdir!
Müsavatdır
onun doğma anası,
Şirin
dilli gözəl oğlan bizimdir!
Göründüyü
kimi, təbiətən hümmətçi-sosialist olan
Hacı Kərim Sanılı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
romantik millətçiliyinə rəğbət bəsləmir,
onun (və partiyasının) bütün azərbaycanlıların
yurdu (və dövləti!) olan Azərbaycanı "mənimsəmə"sini
qəbul eləmir...
Biz
doğmuşuq, köbəyini kəsmişik,
Pərvanə
tək dörd yanından əsmişik,
Bu
çocuğa kəm baxandan küsmüşük,
Laylamıza
uyub yatan bizimdir!
Şair
düşünür ki, Məhəmməd Əmin Azərbaycanı
dəyişikliklər, inqilablar dövrünün yox, hər
cür inqilablardan, dəyişikliklərdən uzaq metafizik (və
sxolastik!) bir təfəkkürün məmləkəti hesab
edir...
Əl-ayağın
doğan kimi bələdik,
Basdıq
yerə, şirin yuxu dilədik,
Görək,
necə bir mehriban bələdik,
Ninnisində
sakit dövran bizimdir!
Məhəmməd
Əminin bu metafizik (və sxolastik!) romantikasına Hacı Kərim
Sanılının zərif (ancaq kifayət qədər
prinsipial!) münasibəti də özünü açıq
göstərir:
Bu
oğlanın qurban olum gözünə,
Mən
mailəm gecə-gündüz sözünə,
Baxmasınlar
bədnəzərlər üzünə,
Haqq
saxlasın onu, bu xan bizimdir!
Və bu
istehza belə yekunlaşır:
Görün
necə rahat yatır bu çocuq,
Qoymamışam
ayaqyalın, başaçıq,
Mən
sevmərəm oğlum gəzə çıl-cırıq,
İpək
geyən, qızıl taxan bizimdir,
Uca eyvan, yumşaq divan bizimdir.
Hacı Kərim
Sanılı xalq adamı idi, öz xalqının
övladlarını da Məhəmməd Əmindən az istəmirdi,
ancaq təbii ki, onun romantik-metafizik səviyyədə olsa da, milli dövlətçilik
təsəvvürü yox idi. Ona elə gəlirdi ki,
dünyadakı bütün insanların bir ananın
övladları olması barədəki fikirdən doğru
heç nə ola bilməz. Və əlbəttə,
öz- özlüyündə tamamilə məqbul (və
humanist!) olan bu mövqe, təəssüf ki, nəinki o illərdə,
hətta dünyanın (və bəşəriyyətin) xeyli
böyük təkamül yolu keçdiyi bizim günlərdə
də mübahisəsiz qəbul edilmir...
Və
şair sözü Ağamalı oğluna verir...
Çapın
hələ, düzdür, meydan sizindir,
Fəhlə, kəndli - bu bağrı qan kimindir?
Yeyin-için,
sanki dövran sizindir,
Sonra görərik, bu ac qalan kimindir?
Səmədağa
Ağamalı oğlu davam edir...
Əkinçinin
qüdrəti var, yeri yox,
Fəhlələrin
çörəyi az, işi çox,
Burjuyların
əkəni çox, qarnı tox,
Bu
sizindir... O iki can kimindir?
Göründüyü
kimi, Məhəmməd Əmin "bizimdir!" deyir,
Ağamalı oğlu isə "kimindir?" deyə
soruşur... Və insaf naminə demək lazımdır ki,
sualları tamamilə haqlıdır...
Pristavın,
qubernatın əlindən,
Yüzbaşının,
fəndəfirin əlindən,
Sanı
gödək Müsavatın əlindən
Fəryad çəkib qan ağlaşan kimindir?
Məsələyə
obyektiv yanaşsaq, hər iki tərəfdə absurdluq var:
birinci tərəf öz milli romantikasından, ikinci tərəf
isə öz prozaik humanizmindən başqa yerdə qalan hər
şeydə anlaşılmazdır. Və bu qarşılıqlı
absurdluğun (anlaşılmazlığın) nəticəsidir
ki, şair deyir:
Xan
növbədə qırmanc ilə döyülən,
Qoyun kimi
qurd dişində yeyilən,
Öz
evində haqsız yerə söyülən,
Həm irzinə əl atılan kimindir?
Biz bilirik
alan-satan sizindir,
Müftə
yeyib rahat yatan sizindir,
İndi hələ
Azərbaycan sizindir,
Soyan sizin, bəs soyulan kimindir?
Yersiz
qalan, qapazlanan kimindir,
Fabrikadan
qovalanan,
Həbsə alınan kimindir?
Hacı Kərim Sanılı xalq arasından
çıxmışdı, varlı- kasıb münasibətlərinin
nə demək olduğunu yaxşı bilirdi və sosializmə
inanırdı. Ona görə də "deyişmə"ni öz məsləkinə uyğun
yekunlaşdırır... Və son sözü Məclisdə həmişə
son söz sahibi olan (çoxluq təşkil edən
) müsavatçılara verir...
Səməd
ağa, kiri, Allahı sorsan,
Bu uşağı sən çağırıb
ayıltma.
Belə
demə, çörəyimizi kəsirsən,
Dadlıca
aşımıza zəhrimar qatma!
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində Müsavatın tutduğu
mövqeyə bu cür açıq münasibət
(xatırladaq ki, bu, eyni zamanda bir Məclis üzvünün
münasibəti idi) Hacı Kərim Sanılının həm
mərd bir millət vəkili, həm də mərdanə bir
şair olmasının göstəricisi idi... Nə fikirləşirdisə,
onu da deyirdi...
Fikrimizcə,
ikinci "deyişmə" həm ideya-məzmun, həm də
sənətkarlıq etibarilə daha mükəmməldir...Və
bu dəfə "qıfılbənd"i Məhəmməd
Əmin deyir, Ağamalı oğlu "açır",
"sağ"dan-"sol"dan münasibət bildirilir...Və
kimin haqlı, kimin haqsız olduğu axırda "səs"ə
qoyulur...
Məhəmməd
Əmin:
Hansı
ovdur, dəstə-dəstə tutarlar,
Tutulduqca ölüm gölünə atarlar?
O nədir
ki, bütün-bütün udarlar,
Udanlar səlamət olur həmişə?
Ağamalı
oğlu:
O fəhlədir,
dəstə-dəstə tutarlar,
Tutulduqda Petrovska atarlar.
O milyondur
bütün-bütün udarlar,
Udanlar səlamət olur həmişə.
"Qıfılbənd"in
açması soldan, təbii ki, alqışlanır;
sağdan isə qışqırıqlar gəlir:
"Eylə deyil, eylə deyil! Tutulan balıqdır
ki, qazana tullanır. Udulan "həb"
olan şeydir!"
Nə
yaxşı ki, Azərbaycan xalqının öz milli müstəqilliyini
elan etdiyi (və bu müstəqilliyin təsdiqi uğrunda həm
daxili, həm də xarici qüvvələrlə
"hesablaşdığı") dövrün
"anatomiya"sını obyektiv dərk etməyin təcrübələrini
xalqımızın ziyalıları elə həmin illərdə
vermişlər... Özü də necə...
Məhəmməd
Əmin:
O nədir
ki, adı vardır, özü yox?
O nədir
ki, ağzı vardır, sözü yox?
O kimdir
ki, işləməyə özü yox,
Allahdan qisməti gəlir həmişə?
Ağamalı
oğlu:
Hürriyyətimizdir
adı vardır, özü yox,
Kəndçi-fəhlə, ağzı vardır,
sözü yox.
Xan-xandır,
işləməyə özü yox,
Kəndçidən qisməti gəlir həmişə.
Yenə də
soldan alqış gəlir... Sağdan isə gurultu:
"Adı
var, özü yox erməni padşahlığıdır,
sözü olmayan balıqdır, qisməti gələn zəlidir"...
Və hər
iki tərəf yenə də haqlıdır...
Ancaq məsələ
bununla da bitmir...
Məhəmməd
Əmin:
O kimdir
ki, hər nə desək, allanır?
O nədir
ki, çox basdıqca azalır?
O kimdir
ki, gəlib bizdən borc alır,
Aldığına sahib olur həmişə?
Ağamalı
oğlu:
Fəhlə,
kəndli nə desəniz allanır,
Bizim puldur, çox basdıqca azalır.
İngilisdir,
gəlib bizdən borc alır,
Aldığın qarnına salır həmişə.
Bu məqamda
sağdan - Müsavat tərəfdən yalnız bircə səs
gəlir:
"Eylə deyil! Borc alan İran
şahıdır"...
Tarixi həqiqət
isə bundan ibarət olmuşdur ki, Azərbaycandakı ingilis
komandanlıq-missiyası gənc dövlətdən borc pul
almış, ancaq
qaytarmamışdır. Və istər
bu, istərsə də yenidən pul kəsilməsi barədəki
məsələ parlamentdə qızğın müzakirə,
mübahisə mövzusuna çevrilmişdir.
"Deyişmə"
davam edir...
Məhəmməd
Əmin:
Hansı çaydır, axır-axır yox olur?
O kimdir
ki, ayda bir yol tox olur?
Hansı
şeydir bizim yerdə çox olur,
Vətənmizdə
bir az qalır həmişə?
Ağamalı
oğlu:
Qaçqınlara
axan puldur, yox olur,
Biçarələr ayda bir yol tox olur.
O,
buğdadır, bizim yerdə çox olur,
Xalqımız çörəksiz qalır həmişə.
Və bu
dəfə də sağdan etirazlar gəlir ki, "tapmadın!.. Axıb yox olan qumsal
çayıdır, çox olub az qalan qarpızdır".
Göründüyü
kimi, Ağamalı oğlu bir sosialist sərtliyilə
"acı həqiqət"i deyir, Müsavatçılar isə
mətləbi yayındırmağa cəhd edirlər...
Məhəmməd
Əmin:
Nə
vaxt bizim hürriyyətimiz birləşər,
Millətimiz
azad olub kef çəkər,
Yatanlar
oyanar, ağlayan gülər?..
Bu fikir
başımı dəlir həmişə!
Ağamalı
oğlu:
Hər
biriniz bir nəzarət alsanız,
Hər
evizdə bir qubernat salsanız,
Əhalinin
kəndlərini yolsanız,
Onlar əsiriniz olur həmişə.
Və
"deyişmə" maraqlı sonluqla bitir:
"Buraya söz çatanda qeylü-qal qalxdı, təklif olundu ki, deyişmə kəsilsin. Səsə qoyuldu: əleyhinə 42 səs, lehinə 9 səs.
Deyişmə qət oldu".
Nə qədər reallıqdan çıxış etsələr də, məlum məsələdir ki, sosialistlərin Cümhuriyyət Məclisində heç vaxt müsavatçılar qədər nüfuzu olmamış, sözləri keçməmişdir... Bunun da əsas səbəbi o idi ki, sosialistlər həm müsavatçılar qədər qaynar (və dövrün sosial psixologiyasına, ovqatına uyğun!) milli (və müstəqil) dövlətçilik təbliğatı aparmır, həm də get-gedə daha çox Sovet Rusiyasının tərəfdarları kimi tanınırdılar...
Ancaq o da aydın idi ki, Müsavat hökumətinin iddiaları ilə imkanları ən müxtəlif səbəblər üzündən çox zaman üst-üstə düşmürdü.
Hacı Kərim Sanılı, demək olar ki, bütün nazirlərin, qubernatorların müsavatçılardan təyin olunduğu bir dövrdə sosialistlərin fikrinə məhəl qoyulmamasına satirik bir şeir də həsr etmişdi:
Bu bütlər, ay bu çılpaqlar,
Sosialistlər... sarımsaqlar
Bizə deyir "bədəxlaqlar"...
Üçcə milyon qazanmışam?..
Sosialis ağzı biçənlər,
Qoy
çığırsın baş-beyinlər,
Parlamanda
hey desinlər!..
Üçcə
milyon qazanmışam!
Yazılmışam
"vinamota",
İnanma
diş mənə bata.
Bir il də oynaya yata,
Üçcə
milyon qazanmışam!..
Hacı Kərim
Sanılı hələ Cümhuriyyət illərində
sosialist olsa da, sovet dövründə elə bir yüksək
vəzifələr daşımadı, ömrünün
sonuna, yəni 1937-ci ildə "xalq düşməni"
kimi güllələnə qədər Ana dilinə, ədəbiyyata,
ölkədə təhsilin, maarifin, mədəniyyətin
inkişafına vətəndaş məsuliyyəti ilə
qulluq elədi...
525-ci qəzet 2017.-
20 iyul .- S.7.