Qorqudşünaslıqda fərqli bir kitab

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

İyunun 20-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutu AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda akademik Kamal Abdulla ilə görüş-dialoq keçirib.

Tanınmış alimlərin iştirak etdiyi görüşdə Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabı müzakirə olunub.

Müzakirədə akademiklər İsa Həbibbəyli, Teymur Kərimli, Muxtar Kazımoğlu, Möhsün Nağısoylu, AMEA-nın müxbir üzvü Kamran Əliyev, professorlar Nazim İmanov, Füzuli Qurbanov, Tahirə Məmməd, fəlsəfə doktorları Rasimə Abdullayeva, Sərxan Xavəri, Hikmət Quliyev və Səfa Qarayev çıxış ediblər.

Kamal Abdulla müzakirədə ortaya çıxan suallara ətraflı cavab verib.

Görüş-dialoqdan hazırlanmış materialı oxuculara təqdim edirik.

Kamal Abdulla: Biz alınma sözləri hökmən öz sözlərimizlə əvəz etməyə çalışmamalıyıq. Bu cür süni əvəzetmə dilin inkişafına zidd bir prosesdir. Yadınıza gəlirsə, bir dəfə millət vəkillərindən birinin belə bir müsahibəsi getmişdi ki, mən bulvarda gəzirdim, yanımda iki nəfər rusca danışırdı. Ay camaat, qoymayın, dilimiz əldən getdi. Jurnalistlər çox gəzdilər, axırda məni tapdılar. Mən də buna şərh verməkdən qaçırdım. Dedilər, buna münasibətin? Dedim, bir dil ki, iki nəfərin rusca danışmağı ilə əldən gedəcək, o dünəndən əldən getsin. Dilə nə qədər yeni söz gəlsə, o qədər xeyirdir. “Plyaj” bəyəm rus sözüdür? Biz çox zaman Sovet ideologiyasına olan mənfi münasibətimizi gətiririk dilə, mədəniyyətə, başqa müstəvilərə. Bu, düzgün deyil. Əgər “plyaj” sözü Azərbaycan dilində işlənibsə, qoy, işlənsin, yanında “çimərlik” sözü də işlənsin. Dilin inkişafının ən səmərəli yolu elə budur. Siz təsəvvür edin, dilimizdən bütün xarici sözləri çıxardaq, yerinə də Orxon-Yeniseydən sözlər gətirməyə çalışaq. Orxon-Yeniseyin dili bəyəm çox zəngin dildir? Yaxud “Dədə Qorqud”un dili bəyəm çox zəngin dildir? “Dədə Qorqud”un dili zəngin deyil, amma aydın, konkret, nərmə-nazik bir dildir. Öz dövrünün dilidir. Bugünkü dilimizdəki zənginlik bir tərəfdən də “Dədə Qorqud”dakı sinonimlərin hesabına yaranan zənginlikdir.

“Dədə Qorqud”la bağlı bizim işləməli olduğumuz nə qədər vacib mövzular var. Məsələn, kişi dili, qadın dili. Primitiv cəmiyyətlərdə kişi və qadın dillərini bir-birindən ayırırlar. Bunu Viko da qeyd edir: Homerin dilində allahların dili və adamların dili şəklində. “Dədə Qorqud”da bunun elementləri, rüşeymləri varmı? Mənə elə gəlir ki, var.

Yaxud başqa bir mövzu: dil xəstəliyi. Bu, Millerin məşhur fikridir. Dilin imkanı çatmayanda, bir sözlə müxtəlif fikirləri bildirməyə məcbur olur. Bəziləri elə bilir ki, zəngin dil dedik, qurtardı. Əslində, belə deyildir. Zənginliyin kriteriyaları var. Həmin kriteriyaları nəzərə almaq lazımdır.

Yaxud belə bir mövzu: potensial bədii enerji. Mən bu məsələdə Ekonun əsərindən çıxış eləmişəm. Bədiilik varsa, Təzahür varsa, Büruzə prosesi varsa, - mən bunları bir-birindən ayırmağa çalışmışam, - onun sonda Təzahürü olmalıdır. Bunlar varsa, deməli, bədiilik var. Amma bu necə olur? Bir müstəvi təsəvvür edin. Bu müstəvinin hər nöqtəsində elə bil minalar qoyulub. Hansısa partlayır, hansısa partlamır. Hansısa bədiilik qazanır, hansısa qazanmır.

Möhtəşəm partlayış. Bunu fiziklər deyirlər. Neçə milyard il bundan əvvəl baş vermiş Möhtəşəm Partlayışın kainatda əks-sədalarını tapıblar. Bu əks-sədaları tapan adamlar Nobel mükafatı alıblar. Bu, boşuna söhbət deyil. Bu Möhtəşəm Partlayışı “Dədə Qorqud”a tətbiq edəndə çox maraqlı şeylərlə qarşılaşırıq. Görürsünüz, buradan neçə namizədlik, neçə doktorluq işinin mövzusu doğur. Bir dəfə mən mövzu tapa bilməyən gəncin birindən soruşdum ki, sən niyə mövzunu “Dədə Qorqud”dan götürmürsən? Dedi ki, “Dədə Qorqud”dan hər şeyi yazıblar da. Mən nəyi yazım? Bu söz mənə elə təsir elədi ki, mənim nitqim qurudu. Necə yəni hər şeyi yazıblar? “Dədə Qorqud” türkoloqların, dilçilərin, ədəbiyyatçıların inhisarından çıxarılmalıdır. Mən bunun cəhdini elədim, “Nibelunqlar”la “Dədə Qorqud”un müştərək öyrənilməsi proyektini ortalığa atdım, alman germanistləri bundan dördəlli yapışdılar. Onlar elə maraqlı ideyalarla çıxış etdilər ki, sadəcə bunu görmək lazım idi. “Nibelunqlar”, sonrakı mərhələdə “Beovulf”, “Roland haqqında nəğmələr”, “İqor polku haqqında dastan”, çin nağılları, şumer, yunan mifləri. Görürsünüz, “Dədə Qorqud” bir mayak kimi bütün bu istiqamətlərə işıq sala bilir. Heç bir dəlili olmayan yalançı qədimlikdən qaçmaq lazımdır. Qədimlik “Dədə Qorqud”un hər cümləsində var. Məsələn, “Dədə Qorqud”un müqəddiməsində deyilir: Çıxan can geri gəlməz. Bu nə deməkdir? Mən burada Dədə Qorqudun amiranə intonasiyasını görürəm. Mağaradaşına deyir ki, inanma. Deməli, xatırlatdığım cümlə hər şeyə sadəlövhcəsinə inanma vaxtının məhsuludur. Həmin dövr hansı dövrdür? Həmin dövr tarixəqədərki dövrdür. Mağara dövrüdür. Mənə elə gəlir ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı qədimlilik bunun üstündə qurulmalıdır.

Kamran Əliyev: Klassik abidələrin və əsərlərin yenidən təhlili çox vacib və zəruri məsələlərdəndir. Burada başlıca şərtlərdən biri yeni metodik yanaşmalara əsaslanmaqdır. Çünki mövcud ədəbi irsə ənənəvi metodiki yanaşmalar mövcud elmi nəticələri də təkrar etmək deməkdir. Akademik Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud poetikasına giriş” monoqrafiyası bu baxımdan diqqəti daha çox cəlb edir.

Monoqrafiyada abidəyə əsaslanaraq bədii dilin necə yaranması məsələləri təmkin və səbrlə araşdırılmışdır. Bədii dilin yaranması, təşəkkülü, inkişafı və formalaşmasını bir və ya bir neçə misra üzərində aşkarlamaq çətindir və eyni zamanda, qeyri-təbii görünə bilər. Ona görə də Kamal Abdulla bu işi mətn üzərində həyata keçirir. “Kitabi-Dədə Qorqud” mətni buna daha çox stimul verən abidələrdəndir.

Kamal Abdullanın “Dədə Qorqud”la bağlı tədqiqatlarında elmi üslub üçün oturuşmuş bir konfliktin - yazı və mif arasındakı çəkişmələrin çözümünə baxış, onların hər birinin eninə deyil, dərininə öyrənilməsi də vacib şərtlərdən biridir. Monoqrafiyadakı yazı ilə mif arasındakı savaş müəllifin ənənəvi baxışlarına söykənsə belə, yeni elmi taktika ilə rastlaşmış oluruq. İlkin mühüm qənaət budur ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”un poetikası yalnız “Kitabi-Dədə Qorqud” üçün deyil, həm mif, həm də yazı dövrünün araşdırılması deməkdir. Beləliklə, “Kitabi-Dədə Qorqud” mətn baxımından bütün məhdudiyyətlərdən xilas edilir.

Mif və yazı məsələsində Təbiət-Cəmiyyət münasibətləri bədii-poetik təzahürdür. Bunu Xaosun Kosmosa çevrilməsi kimi də başa düşmək olar. Amma akademik Kamal Abdullaya görə, “bu çevrilmə Xaosun məhvi demək deyil”.

Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabında bədii dil poetikasının analizi dil nəzəriyyəsi məsələləri üçün də müəyyən dayaq nöqtəsinə çevrilir. Monoqrafiyanın daha böyük əhəmiyyəti isə ondan ibarətdir ki, müəllif tarixə, ədəbiyyatşünaslığa, dilçiliyə, sənətşünaslığa, xülasə, humanitar elmlərin bütün sahələrinə dair yeni nəzəri istiqamətlərin formalaşması üçün möhtəşəmliyini hər vaxt qoruyub saxlayan “Kitabi-Dədə Qorqud”a yenidən qayıtmağı, “Kitabi-Dədə Qorqud”u yenidən və dərininə öyrənməyi də inamla və israrla təlqin edir.

Tahirə Məmməd: “De görüm nə deyirsən”ə bir formul kimi yanaşan K.Abdulla bu monoqrafiyada sözün, yazının yaratdığı görüntünü göstərməyə və özü sözlə görüntü yaratmağa çalışır. Təqdim olunan mətn plastik, canlı və görünəndir; həm antropoloji bütövlük müşahidə olunur, həm də yaşayan, hərəkətdə olan cəmiyyət təsəvvürü formalaşdırır. Ricətlər bu monoqrafiyanın qəlbidir. Cəmiyyət kimi qavrandıqda, mətnin öz qəhrəmanları var. “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” adlandırılan monoqrafiyanın baş poetika qəhrəmanları Bədiipoetiklik, Dəşti-Müstəqimiyyə və Dəşti-Məcaziyyədir. Hər üçü baş qəhrəman funksiyasını qazanaraq dastan “cəmiyyəti” ilə üz-üzə gəlir, onunla ünsiyyət qurur və dastanın poetikasının çözülmə nöqtələrini təyin edir.

Bədii-poetik enerji probleminə diqqət çəkən müəllif öz mətninin də enerjisini formalaşdıra bilir. Mətnin plastikliyi onun enerjisini təmin edir və oxucuya ötürür. Enerjinin ötürülməsi və psixoloji təsirin güclənməsi üçün aşağıdakı məqamlar nizamlandırılmış istiqamətdə xüsusi rol oynayır:

1. Ricətlər

2. Yeni sözlər

3. Sözlərin yeni çalarları

4. Sintaktik intonasiya

Monoqrafiyadakı dinamikliyi təmin edən və bəzi məqamlarda gərginlik yaradan bir cəhət isə nəzəri fikirdə qəbul edilən ifadələrlə müəllif şərhinin arasında müşahidə olunur. Məsələn, mifoloji dövrü səciyyələndirən ibtidai, primitiv epitetlərindən Kamal Abdulla da istifadə edir, lakin “...gerçəklikdə əvvəl cisim, sonra ruh olur, mifdə isə əvvəl ruh, sonra bu ruhun cismi meydana çıxır”, müddəasını irəli sürüb müdafiə edən müəllifin tədqiqatı “ibtidai” və “primitiv” epitetlərini həmin cəmiyyətin təyinedicilik funksiyasından kənara itələyir.

Kamal Abdulla bu monoqrafiyada daha çox strukturalist kimi davranır, struktur-semantik araşdırma ilə “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına sistemli yanaşma modelinin formalaşmasının istiqamətini müəyyənləşdirir.

Sərxan Xavəri: Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş. “Dansökülən variant” kitabı yalnız Azərbaycan folklorşünaslığının və filoloji fikrinin deyil, bütövlükdə müasir ictimai-mədəni düşüncəmizin mühüm hadisəsidir. Nəşr olunduğu az bir müddət ərzində kitabın ictimai-mədəni mühitdə doğurduğu rezonansın miqyası və intensivliyi dediklərimizə əyani sübutdur.

Kitabda əksini tapan araşdırmanın elmi baxımdan çoxparametrliyi onu ən müxtəlif baxış bucaqlarından dəyərləndirməyə əsas verir. Bizə görə, kitabın ümumi dəyərləndirilməsində iki mühüm aspekt əsas götürülə bilər:

1. Kontekst müəyyənləşdirilməsində antropoloji universalizm;

2. Tekst təhlilində semantik dərinlik və polifonizm.

Əvvəlcə kontekstin antropoloji universalizmi haqqında. Araşdırmada qarşıya qoyulan əsas hədəf zahirən filolojidir və bütün təhlillər də bu mərkəzi hədəfə oriyentasiyalanmış kimi görünür: “KDQ” mətni əsasında yazıya qədərki dövrün bədii-poetiklik təsəvvürlərinin, real mətn quruculuğunda istifadə edilən ünsür və vasitələrinin öyrənilməsi! Qarşıya qoyulan bu filoloji elmi hədəf araşdırmanın, necə deyərlər, fokus nöqtəsini təşkil edir. Belə bir elmi fokuslaşma təbii ki, etnik-mədəni sistemi kontekst olaraq nəzərə alan filoloji təmayüllü linqivopoetik və mifopoetik təhlil perspektivindən xəbər verir. Lakin araşdırma boyu biz tamamilə başqa mənzərənin şahidi oluruq. Burada ənənəvi humanitar düşüncədə və qorqudşünaslıqda kök salmış stereotiplərin əksinə olaraq, “KDQ” etnik-mədəni sistem müstəvisində deyil, ümumbəşəri mədəniyyətin ilkin təşəkkül mərhələsi kontekstində təhlil edilir. Mətn boyu dərinə doğru hərəkət miqyasın kiçilməsi ilə deyil, əksinə etnik-mədəni sistem hüdudlarından antropoloji universalizm səviyyəsinə qədər genişlənmə ilə müşayiət olunur. Məhz bu rakursdan salınan işıqda aydın görünür ki, dastanda oğuzun və türkün genezisi üst qatların həqiqətidir. Mətnin daha dərin qatları etnik geneologiyadan daha çox, antropoloji geneologiyadan xəbər verir. Sən demə, “KDQ” həm də bəşəriyyətin Təbiətdən Mədəniyyətə keçidini bütün parametrlər üzrə özündə əks etdirən unikal bir abidədir.

Nə qədər paradoksal səslənsə də, məhz bu rakursdan yanaşdıqda, qədim türk mədəniyyətinin bəşər mədəniyyəti kontekstində yeri və mövqeyi formal vətənpərvərlik və millətçilik düşüncəsi ilə yazılan tədqiqatlarda olduğundan daha aydın, həm də daha şərəfli görünür. Bu mənada kitabın çox mühüm cəhətlərindən biri onun Azərbaycan elmi humanitar düşüncəsinin universal antropoloji elmi səviyyəyə iddiasını və imkanını özündə əks etdirməsidir. Bizcə, hazırda belə bir iddiaya Azərbaycan humanitariyasının çox ehtiyacı vardır.

Əsərdə həm “KDQ”-dən dünyaya, həm də dünyadan “KDQ”-yə baxış bucaqları əksini tapmışdır. Məsələn, müəllif deyəndə ki, “KDQ”-yə ən qədim qat kimi mağara ruhu hakimdir - bu dünyadan “KDQ”-yə baxışdır. Əksinə, müəllif Dədə Qorqudun müəllim funksiyası ilə mağaradaşların şagird statusunu müqayisə etdiyi halda - bu “KDQ”-dən dünyaya baxışı özündə əks etdirir. O mənada ki, qeyd olunan müəllim-şagird münasibətləri informasiyanın toplanılmasının və ötürülməsinin universal folkloristik modeli olmaqla yanaşı, həm də milli kommunikasiya formuludur.

Kitabda diqqəti çəkən ən fundamental elmi postulatlardan biri “Dədə Qorqud prinsipdir” tezisidir. Məlumdur ki, dünya folklorşünaslığında folklor mətnin strukturunda motiv anlayışının funksiya anlayışı ilə əvəz edilməsi təcrübəsi olmuşdur. Fransız strukturalistləri isə ümumiyyətlə, mətn strukturunda elementlərin funksiya ilə əvəzlənməsini təklif etmişdilər. Psixoanalitiklər isə mətn strukturunda funksiyanı genezis etibarilə insanın psixoenergetik özünüifadəsi kimi qələmə verməyə çalışmışlar. Dünya elmində belə yanaşmalar çoxdur. Biz dünya humanitar elmlərində olan belə elmi yanaşmaların konkret milli mətn nümunəsində tətbiqinə ilk dəfə olaraq Kamal Abdullanın yanaşmasında rast gəlirik. Müəllifin Dədə Qorqudun prinsip hesab edilməsi, bizə görə, obrazın mədəni sistemdəki funksionallığına, həmin funksionallığın diaxron və sinxron səviyyələr üzrə miqyasına işarədir. Prinsip fundamental müəyyənləşdirici şərtdir. Prinsip pozulmaz qanunauyğunluqdur. Prinsip sistemyaradıcı parametrdir. “Dədə Qorqud prinsipdir” postulatı Dədə Qorqudun etnik-mədəni sistemdə funksional mahiyyətini olduqca dəqiq formullaşdırır. Mədəniyyət Dədə Qorqud obrazına elə funksiyaları yükləyir ki, o, sistemtənzimləyici parametrə çevrilir, həm də bu funksiyasını mədəni sistem kontekstində diaxron inkişaf prosesi ərzində uzun müddət davam etdirir.

İkinci xüsusi qeyd etmək istədiyimiz təmayül tekstin təhlilində dərinlik və polifonizmdir. Öncə onu qeyd edək ki, kitabda yeni bir anlayış təqdim edilir: “bədiipoetiklik”. Mətndə nəzm və nəsr ikiüzlülüyünü dəqiq ifadə edən bu anlayış yeni interpretasiyada ilk dəfə olaraq bu araşdırmada aprobasiya olunur. Bədiipoetiklik axtarışları istiqamətində mətn sanki nanotexnoloji səviyyədə araşdırmaya cəlb edilir. Araşdırmadan aydın olur ki, “KDQ”-nin mətn strukturu istər diaxron, istərsə də sinxron düzüm üzrə strukturların mürəkkəb münasibətlər şəbəkəsindən yaranmışdır. Və onlar ayrılıqda götürülən element kimi də, bir-biri ilə münasibətdə də İnsanın Təbiətdən Cəmiyyətə keçidinin bütün dolanbaclarını özündə əks etdirən informasiya daşıyıcılarıdır. Tədqiqatda informasiyanın mifoloji məzmundan bədii məzmuna keçidi üzərində xüsusi dayanılır. Məlumdur ki, elmdə məşhur mifoloji və tarixi şüur dövrləri bölgüsü vardır. Müəllif o məqam üzərində xüsusi dayanır ki, mətndə bədiipoetikliyin strukturu, əsasən, həmin zaman mərhələləri ilə şərtlənir. Əsərdə mifoloji dövrün bədiipoetik transformasiyası “Dəşti-Müstəqimiyyə”, tarixi dövrün bədiipoetik transformasiyası isə “Dəşti-Məcaziyyə” kimi faktlaşdırılır. Müəllif bədiipoetikliyin yaranması fikrini irəli sürərkən kainatın yaranmasına dair partlayış nəzəriyyələrindən istifadə edir. Araşdırmada bu istiqamətdəki təhlillər etnik, bəşəri, biosferik universalizm hüdudlarını aşan, varlıq universalizminə gəlib çıxan bir rakursu gözlərimiz önündə canlandırır.

Hesab edirik ki, akademik Kamal Abdullanın bu əsəri bir sıra ənənəvi problemlərə yeni baxış sərgiləməsi, həmçinin bir sıra elmi problemlər müəyyənləşdirməsi baxımından milli humanitar elmi düşüncəmizdə yeni bir istiqamətin əsasını qoyacaqdır. Sonda tədqiqatın nəzərdə tutulan digər hissələrini də eyni uğurla yazıb başa çatdırmaqda müəllifə uğurlar arzulayırıq.

Hikmət Quliyev: Kamal müəllim, bir qədər əvvəl özünüzün də vurğuladığınız kimi, müzakirə etdiyimiz kitabın mühüm uğurlarından biri də sözlə hərəkətin, sözlə görüntünün vahid situasiyada ifadə olunmasını göstərən faktların - paremilərin aşkarlanmasıdır. Məsələn, “Denən görüm nə deyirsən?” ifadəsi. Sizin qeyd etdiyiniz kimi, qədim insan deyiləni, sözü görməyə çalışırdı. Bu ifadə şifahi mədəni mühit - canlı ünsiyyət prosesi üçün bir qədər mücərrəd xarakter daşıyır. Şifahi sözü necə görmək olar?

Mən bu məqamda informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının mövcudluğu, rəqəmsallaşdırmanın geniş yayıldığı şəraitdə sözlə görüntünün, səslə hərəkətin birləşdiyi - foto, video nümunələrinin meydana çıxması şəraitinə diqqəti cəlb etmək istərdim. Əvvəla onu deyim ki, amerikan filosof və teoloqu Volter Onq qeyd edir ki, elektron texnologiyaların geniş yayılması, televiziya və radionun inkişafı müasir dövrü ikinci şifahi mədəniyyət dövrü adlandırmağı zəruri edir. Həmçinin, burada Amerika folklorşünası Simon Brunerin “birinin lətifə danışmaq üçün klaviaturadan istifadə etməsi, yazı yazmaqdan daha çox, söhbət etmək təəssüratını yaradır” tezisini də xatırlatmaq istərdim. Bizə elə gəlir ki, bütün bu fikirləri bir araya gətirərək hazırda İnternetdə geniş yayılan folklor nümunələrinə, virtual folklor faktlarına həmin aspektdən də baxmaq olar. Çünki virtual kommunikasiya şəraitində yaranan folklor nümunələri də məhz “deyiləni görmək” kimidir. İstərdim bu məsələyə münaisbət bildirəsiniz.

Kamal Abdulla: Sənin dediyin o məsələlərə xüsusi diqqət yetirməyə çalışaram. Bu suala cavab vermək indi mənim üçün çətindir. Düşünmək lazımdır. “Denən görüm, nə deyirsən” ifadəsində məni bu kompleks maraqlandırır: De görüm, kimsən? De görüm, nə istəyirsən? Deməklə görmək arasında siz hansısa diffuziyanı görürsünüzsə, bu, mənə elə gəlir ki, son dərəcə fantastik və fantastik olduğu qədər də real bir şeyə dönə bilər. Nils Borun məşhur fizik Pauliyə verdiyi cavabı xatırlayıram. Pauli Nyu-Yorkda yüksək cisimlərin fizikasından danışmağa başlayır. Nils Bor da müzakirədə iştirak edirmiş. Qocalmış Pauliyə Amerikan fizikləri, xüsusən gənclər hücum edirlər, onun fikirlərini qəbul etmək istəmirlər. Nils Bor da Paulinin dostudur. Nils Bor öz dostunun çıxışı haqda deyir (onun dediyini rusca çatdırmaq istəyirəm sizə): “Skajite pojaluysta, vaşa teoriya nastolko fantastiçna, çtobı stat istinoy?” İndi sənin də dediyin “de görəy”in xronotop kimi bir yerdə olması o qədərmi fantastikdir? Əslində, həqiqətdir.

Səfa Qarayev: Akademik Kamal Abdulla öz tədqiqatları ilə Azərbaycan filologiyasına, qorqudşünaslığa yeni nəfəs gətirmiş alimlərimizdən biridir. Kamal Abdulla ölkəmizdə “Dədə Qorqud” dastanının populyar yanaşmalardan rasional yanaşmalar müstəvisinə keçirilməsi sahəsində mühüm iş görmüşdür. Populyar yanaşmalar eposa psevdo elmi, “sakrallaşdırıcı” münasibətlər nümayiş etdirərək mədəni abidəmizi dünyanın qabaqcıl metodları ilə araşdırmalardan kənarda qalmasına səbəb olmuşdur. Kamal Abdulla psixoanalizin əsas anlayışlarından olan Edip kompleksini “Buğac kompleksi” adı altında “KDQ”-də müəyyənləşdirməklə də, əslində, eposun öyrənilməsinə özünəməxsus bir yenilik gətirmişdir.

Mən yaradılmış bu fürsətdən istifadə edərək akademik Kamal Abdullaya bir sual ünvanlamaq istərdim. Kamal müəllim, Sizin əvvəlki kitablarınızda, o cümlədən də müzakirə etdiyimiz bu kitabınızda diqqət yetirdiyimiz ən mühüm məsələlərdən biri də “Xaos-Kosmos” problemidir. Maraqlıdır, mədəniyyətdə Xaosdan Kosmosun yaranmasını ifadə edən dünyanın yaradılışı haqqında miflərdə və qəhrəmanın doğuluşunu təsvir edən folklor materiallarında oxşar metaforalardan istifadə olunur. Bilmək istərdim, Sizcə, belə bir oxşarlığın səbəbi nədir?

Kamal Abdulla: Mən ikinizin də sualı ətrafında gərək düşünəm. Sizin verdiyiniz sualların hər biri bu kitabın toxunduğu istiqamətlərin daha da dərinləşməsinə kömək edəcək.

Muxtar Kazımoğlu: Əziz dostlar, deyirəm, müzakirəmizi yekunlaşdıraq. Yekun olaraq bir daha qeyd edək ki, akademik Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş. Dansökülən variant” kitabı, doğrudan da, qorqudşünaslığa, bütövlükdə humanitar elmimizə yeni nəfəs, yeni ab-hava gətirən bir kitabdır. Kitabda “Dədə Qorqud” dünya elminin bugünkü nailiyyətləri səviyyəsində araşdırılır və çox ciddi elmi qənaətlər irəli sürülür. Elə qənaətlər ki, onların əsasında yeni-yeni tədqiqatlar aparıla, yeni-yeni elmi əsərlər ortaya qoymaq olar. Yəni müzakirə etdiyimiz bu kitab yeni perspektivlər açan bir kitabdır.

Kamal Abdullanın müzakirə etdiyimiz kitabı nəzərdə tutulan üç kitabdan birincisidir. Kamal Abdulla “Dədə Qorqud” haqqında “Dansökülən” variantdan başqa “Günortac” və “Qürub” variantlarını da yazmaq fikrindədir. Arzu edək ki, Kamal Abdulla həmin kitabları da yazsın və “Dədə Qorqud”u tarixin təzəcə başlandığı dövrə, həmçinin yazı mədəniyyətinin yaranıb inkişaf etdiyi klassik poetika dövrünə bağlayan xətləri də sistemli şəkildə üzə çıxarsın.

İşinin-gücünün qızğın vaxtında vaxt tapıb bu görüşə gəldiyinə görə Kamal müəllimə təşəkkürümü bildirirəm! Sizin hamınıza “sağ olun” deyirəm!

525-ci qəzet 2017.- 22 iyul.- S.18-19.