Fizika və lirika

PƏRVİN

İyulun 14-də AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, Azad Həmkarlar İttifaqı və Alimlər Evinin təşkilatçılığı ilə üçüncü “Fizika və Lirika” konfransı keçirildi.

AMEA-nın Dendrologiya İnstitutunda keçirilən tədbirdə akademiya əməkdaşlarının bədii əsərlərindən ibarət “Biz də varıq” və “Plyus bədii yaradıcılıq” ədəbiyyat antologiyaları təqdim olundu. Kitabların təqdimatından əvvəl AMEA əməkdaşlarının rəsm, xəttatlıq nümunələrindən ibarət sərgi ilə tanış olduq. Sonra konfrans zalına keçib antalogiyaların təqdimatına başlayınca, çıxışları, rəyləri dinlədikcə bütün bu tədbirin və ümumiyyətlə “Fizika və Lirika” ideyasının əsas məğzini daha yaxşı anlaya bildik.

Son dərəcə səmimi, mehriban, əsl bayram ovqatında keçirilən mərasimi izlədikcə, həm texniki, həm də humanitar sahə alimlərinin bir-birinin məşğul olduğu işə necə sayğı və diqqətlə yanaşdığını müşahidə etdikcə əslində bu istilahın “Fizika-Lirika” ifadəsinin ilk əvvəl qarşıdurma, mübahisə kimi ortaya çıxmasını yadıma salırdım. Təxminən ötən əsrin 50-ci illərinin sonlarından SSRİ-də bu mübahisə, fiziklərin və liriklərin davası başlayıb. Yazıçı-publisist, çox sevdiyim “İnsanlar, illər, həyat” silsilə memuarlarının, “Çexovu təkrar oxuyarkən” irihəcmli essesinin müəllifi İlya Erenburq “Komsomolskaya pravda” qəzetində çap elədiyi “Bir məktuba cavab” məqaləsiylə bu mübahisəni daha da alovlandırmışdı. Nina adlı gənc tələbə Erenburqa məktub yazıb sərgilərə getmək istəməyən, Blokun şeirlərini oxumayan, incəsənətlə maraqlanmayan, bütün bunları mənasız sayıb dəqiq elmləri və elmi tərəqqini dövrün əsas tələbi hesab edən mühəndis dostundan şikayətlənirmiş. Erenburq elə bu məktuba cavab kimi yazdığı məqaləsində sovet vətəndaşlarını hərtərəfli şəxsiyyət olaraq özünü inkişaf etdirməyə çağırır. Fiziklərin sərt müdafiəçisi fizikaçı alim İqor Poletayev bu fikirlərə “Komsomolskaya pravda” qəzetində çap olunan böyük bir məqalə ilə cavab verir:

“Biz ağlın yaradıcılığı ilə, eksperimentlər, quruculuq nəzəriyyəsinin qaydaları ilə yaşayırıq. Hissin, ideyalar poeziyasının diktəsiylə yaşamırıq. Bizim epoxamız budur. Bu epoxa insanın özünü sonacan ona bağışlamasını tələb edir. Bizim - Ah Bax, Ah Blok - deyə hayqırmağa zamanımız yoxdur. İstəsək də, istəməsək də onlar bekarçılıq, əyləncə sayılırlar, həyat sayılmırlar”.

Qəribədi, belə fikirlər illərin o tayında qalsa da, çağdaş dünyanın insanı seçimində azad olsa da, yenə bu sözlər qorxulu görünür adama. Hətta bunları oxuduqdan sonra azadlığımı dəyərləndirib, tez Baxın Çakonasını tapdım internetdən, dinləməyə başladım. Bu ilahi musiqini, yaxud elə Blokun şeirlərini anlamayan, duymayan adamı necə bütöv şəxsiyyət saymaq olar, bilmirəm?! Amma bütün bu əndrəbadi polemikaların fonu o dövr, o zəmanə idi... Fizika-Lirika mübahisəsi o qədər geniş vüsət alır ki, artıq şairlər də bu polemikalara qoşulurlar. Əksəriyyətin fiziklərin, yəni elmin tərəfində olmasından gileylənən şair Boris Slutskiy şeirlərindən birində yazırdı:

Nəsə fiziklər dəbdədir,

Nəsə liriklər dərddədir,

Yüz quru hesablama qur,

Dünyanın qanunu budur.

Şeir “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunduqdan sonra bu “qarşıdurma” daha da şiddətlənir, mövzu populyarlaşır. Elə günümüzə qədər bu mövzularda müxtəlif müzakirələrə rast gələ bilərik. Rasional düşüncəni “emosional dünya”ya qarşı qoyanlar, hisslərlə yaşamağı, daha doğrusu hisslərinə azadlıq verməyi zəiflik hesab edənlər indi də yetərincədir. Ona görə “Fizika və Lirika” konfransında da hansı düşüncənin üstün gələcəyini gözləyirdim... Bu konfransda gəldiyim qənaətləri və təqdim olunan iki kitab “Plyus bədii yaradıcılıq” və “Biz də varıq” antologiyaları haqqında düşüncələrimi bölüşməzdən əvvəl vurğulamalıyam ki, əlbəttə Fizika və Lirika terminləri şərtidir. Fizika ümumiyyətlə elmi, xüsusən texniki sahələri, Lirika isə sənəti, ədəbiyyatı, incəsənətin bütün növlərini simvolizə edir. Və zaman - elmi-texniki tərəqqi, elmin də, sənətin də XXI əsrdə gəlib yetişdiyi məqam, tamam əks qütblərdə duran sahələri də sintez edə bilən çağdaş yanaşmalar göstərir ki, Fizika və Lirika ikisi də bu həyatın içərisindədir, yanaşıdır, bir-birinə qarışıb və əslində bunları ayırmaq heç mümkün də deyil.

Elə konfransın keçirildiyi Mərdəkan Dendrarisi də buna əyani sübutdur. Hazırda həm ayrıca İnstitut kimi fəaliyyət göstərən, həm də insanların istirahət yeri olan bu park bir vaxtlar Bakı milyonçusu Murtuza Muxtarovun bağı olub. O məşhur evdə çəkilən “Arşın mal alan”, “Dərviş Parisi partladır” kimi filmlər milli kinomuzun inciləridir. Həmçinin, böyük rus şairi Sergey Yeseninin burda qonaq qalması, təbiətdən ilhamlanıb Şərq motivli şeirlər yazması, hətta qonşu kənd olan Şağanı İran bilib təsirlənməsi, Abşeron qızlarını vəsf eləməsi də çox məşhur məsələlərdir. Amma bu Dendra park biz Abşeron uşaqları üçün ayrı cəhətdən də maraqlı olub həmişə. Dənizdən savayı təbiəti olmayan Abşeronda belə bir nadir ağaclardan, bitkilərdən ibarət bağ bizlər üçün ekzotika idi sadəcə. Buranın az qala hər ağacını, bitkisini tanıyırdıq, bağın ən “ucqarlarına” kimi gedib çıxırdıq... Və o zaman heç ağlımıza da gəlmirdi ki, burda ciddi elmi araşdırmalar aparılır, bitkilərin, ağacların mənşəyi öyrənilir, hansısa yeni növlər ixtira olunur. Bax elə bunun özü həyatla, sənətlə elmin qaynayıb qarışması demək deyilmi? Görünür, elə konfransın təşkilatçıları tərəfindən də məhz belə məkanların seçilməsi təsadüfi deyil.

İlk dəfə “Fizika və Lirika” konfransı 2014-cü ildə Bakı Elm Festivalı çərçivəsində keçirilib. İkinci dəfə isə bu konfrans AMEA Nəsrəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında “Novruz təqvimi: lirikada və astrofizikada” mövzusunda baş tutub. Həmin konfransın iştirakçıları müasir teleskoplar vasitəsiylə səma cismlərini seyr edə biliblər. Bu dəfəki, üçüncü konfrans isə daha geniş tərkibdə keçirilir və bir neçə cəhətdən, həm “Plyus bədii yaradıcılıq”, həm “Biz də varıq” kitablarının təqdimatı, həm də alimlərin rəsm əsərlərinin sərgilənməsi baxımından əlamətdardır. Bu kitablarda Elmlər Akademiyasında çalışan, elmi araşdırmalar aparan, üstəgəl bədii yaradıcılıqla da məşğul olan müəlliflərin əsərləri toplanıb. Hələ ötən ildən burda yaradılmış, filologiya üzrə elmlər doktoru, şair Vüqar Əhmədin rəhbərlik etdiyi “Ədəbiyyatşünaslıq, plyus” yaradıcılıq birliyi bu müəllifləri öz ətrafında toplayıb.

Hələ adını çəkdiyim kitabları oxumazdan əvvəl, elə konfransda edilən məruzələri, Akademik İsa Həbibbəylinin giriş nitqini, AMEA-nın müxbir üzvü Ərtegin Salamzadənin, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi Rəşad Məcidin, Azad Həmkarlar İttifaqının sədri, iqtisad elmləri doktoru İsa Alıyevin, Elm və Təhsil İdarəsinin rəisi, AMEA-nın müxbir üzvü Əminağa Sadıqovun və Alimlər Evinin direktoru, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nuridə Quliyevanın çıxışlarını dinlədikcə anlayırdım ki, əslində elm adamlarının bədii yaradıcılığa, şairlərin, nasirlərin, musiqiçilərin, rəssamların elmə marağı, meyli tarixən həmişə olub. Elə bu kitabların da üstünlüyü ondadır ki, burada sadəcə hal-hazırda yazıb-yaradan elm adamlarının deyil, artıq dünyadan köçmüş alimlərin də bədii əsərləri yer alıb. Şəxsən mənə akademik Yusif Məmmədəliyevin şeirlərinin, böyük ədəbiyyatşünas Məmməd Cəfər Cəfərovun hekayələrinin, pyeslərinin, Kamran Məmmədovun hekayələrinin necə ola biləcəyi son dərəcə maraqlı idi. Və bu əsərləri ardıcıl oxuduqdan sonra onların arasında ciddi, ümumi cəhətləri görə bildim; analitik düşüncə, hansısa suallara cavabların axtarılması, həmçinin elm mühitinin bəzən fon kimi istifadə edilməsi və s.

Görkəmli akademik İsa Həbibbəyli “Biz də varıq” kitabına yazdığı ön sözdə qeyd edir: “Fəaliyyətlərində elmin ağırlıq təşkil etdiyi məqamlarda yaradıcı simalar üçün ədəbiyyat sadəcə “istirahət” və ya “əyləncə” olmayıb, ikinci sırada dayansa da, ciddi yaradıcılıq işidir. Onların bədii əsərlərində həyatın və insanların təsvir və tərənnümündən çox cəmiyyətin obrazlı qavrayışı daha qabarıqdır. Elm adamları tədqiqat prosesində dərindən dərk edib yaşadıqları həyati prosesləri bədii əsərlərdə müəyyən dərəcədə xronika və informasiya vasitəsiylə ifadə etməklə baxışlarını tamamlayırlar. Onların elmi əsərlərində də tədqiqatçılıqla yanaşı, həm də bədii təxəyyülün, yaradıcı fantaziyanın “izlərini” görmək mümkündür”.

İsa müəllimin bu dəqiq mülahizələrini təsdiq edərək söyləmək olar ki, bədii təxəyyül ayrıca bir istedaddır, Allah vergisidir. Yəni sadəcə texnikanı mənimsəmək, janrın tələblərini öyrənməklə təsirli bədii əsər yazmaq mümkün deyil. Ona görə xüsusən ədəbiyyatşünas alimlərin qələmindən çıxan bədii nümunələri sadəcə ədəbiyyatla uzun müddət məşğul olmanın, artıq vurğuladığım kimi yazı texnikasını, bədii əsər maketlərini mənimsəmənin nəticəsi kimi yozmaq yanlışdır. Yəni bu müəlliflərdə sadəcə tədqiqatçılıqla yanaşı, həm də bədii fantaziya, daha doğrusu, həyatı, hadisələri bu cür qəbul etmə istedadı var. Amma bununla belə, müəlliflərin elmi araşdırmaların da bu bədii təxəyyülə mövzu, qida verməsini də ayrı-ayrı əsərlərdə görmək olur.

Ədəbiyyatşünas-alim, akademik, görkəmli elm xadimi Həmid Araslının “Şairin həyatı” povesti bu mənada son dərəcə maraqlıdır. Əsər bu cümlələrlə başlayır:

“Kəpəzin uğultusu kəsilmişdi. Gəncə çayı öz yatağına sığınıb yenə əvvəlki kimi sakit axırdı. Onun üzərindəki körpülərdən biri uçmuş, çay yolunu dəyişməli olmuşdu”. Bu cümlələr peşəkar bir nasir təsvirlərini xatırladır. Yəni burda elmi üslubun izlərini görmürük. Əsər Şeyx Nizaminin həyatına həsr olunub. Məlumdur ki, Həmid Araslı Nizami sənətinin milli ruhuna xüsusi həssaslıqla yanaşaraq “Nizami Gəncəvi əsərləri” kitabında və ayrı-ayrı tədqiqatlarında şairin öz irsinə əsaslanaraq onun türkcə düşünüb farsca yazdığını elmi dəlillərlə sübut etmişdi. Həmçinin, “Kitabi Dədə Qorqud” dastanını nəşr etdirməsi, buna görə bir çox təzyiqlərə məruz qalması da faktdır. Və bu elmi işlərin “Şairin həyatı” povestində necə bədii və harmonik şəkildə birləşməsi ayrıca bir ədəbiyyat hadisəsidir. Həmid Araslı Nizaminin dünyaya gəlməsinin Xıdır Nəbi gecəsinə təsadüf etdiyini yazır, aşıqlar gəlir və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından “Dirsə xan oğlu Buğac” boyunu danışırlar və guya elə Nizaminin, İlyasın adını da Dədə Qorqud qoyur. Əslində, bu priyom sənəti, milli ədəbiyyatımızı, folklorumuzu həm də bu yolla oxucuya sevdirmək, təbliğ etmək üçündür. Və alimlərin bu cür bədii üsullara müraciət etməsi təqdirəlayiqdir.

Professor Məhərrəm Qasımlı həm də Aşıqlar Birliyinin sədridir. Aşıq yaradıcılığının dərin bilicilərindəndir. Amma bununla yanaşı, uzun illərdir ki, Orxan Paşa imzası ilə şeirlər yazır, bu şeirləri kitab halında işıq üzü görüb. Məhərrəm müəllimin “Ay tut ağacı” şeirinin müqəddiməsində ustanın sazı tut ağacından necə düzəltməsi təsvir olunur. Və yenə də çox bədii şəkildə, üslubda yazılmış bu parçada müəllifin bildiyi, məşğul olduğu sahəni təbliğ etməsi duyulur:

“Oğul bu ağac parçaları saza dönəndən sonra daha böyük yanğılar gəlib keçəcək onun sinəsindən: Kərəm odu, Qərib odu, Dilqəm odu. Mən bəri başdan onu elə qaynadıram, oddan keçirirəm ki, Kərəmin alışıb yanmağına, Qəribin qürbətdə qərib-qərib közərməyinə, Dilqəmin nisgilli-tüstülü göynərtisinə tab gətirə bilsin...”

Elə professor Məhərrəm Qasımlının əsərindən gətirdiyim bu parçanın da nümunəsində söyləmək olar ki, elm adamlarının əsərlərində bir nəzərəçarpan cəhət də bu yazıların informasiya verməsidir. Və məncə, çağdaş sənətin də əsas tələblərindən biri budur.

Akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun bədii əsərlərində isə yumoristik çalarlar üstünlük təşkil edir. Elə akademiya həyatına aid yazdığı üçpərdəli pyesi elm adamlarının yaşadığı müəyyən çətinliklərə, o dövrdə olan süründürməçiliyə, maaşın azlığına ironik yanaşmasını, zarafatyana yozumunu göstərir. Həmçinin, haqqında söz açdığım almanaxa daxil edilmiş “Dəvətnamə” hekayəsi müəllifin bədii təfəkkürü ilə yanaşı, analitik düşüncəsini, hətta bir qədər də riyazi “baxışlarını” sərgiləyir. Həm də müəllif bu əsərdə illərdir toylara gedib pul yazdıran və bu xərclədiklərini hesablayıb pəjmürdə olan adi bir tərəvəzsatan Həsənağanın timsalında elə bu gün də aktual “əvəz-əvəz”, “mən sənə - sən mənə” prinsiplərini xəfifcə lağa qoyur. Bir sözlə, artıq söylədiyim kimi, bu əsərlərdə elmi təfəkkürlə, həyatın obrazlı şəkildə təsvirlərini yan-yanaşı izləmək mümkündür.

Kamran Məmmədovun yumoristik “Papaq” hekayəsinin qəhrəmanı isə elə birbaşa alimin, akademiya işçisinin özüdür. Maşında tapdığı uşaq papağını qadın papağı bilib qısqanan qadının dilində leksiya, məruzə, elmi konfrans ifadələri çox gülməli səslənir:

“Arvadlara əməlli-başlı leksiya oxumusuz. Zəhmətinizin bəhrəsini qoy, o yerli-yersiz biçənki əriylə, Ağa Bəsirlə fəxr eliyən Sona xanım da görsün. Görsün ki, günün günorta çağı nə cür elmi konfrans keçirirsiniz, nə cür leksiyalar oxuyursunuz, nə cür başlara ağıl qoyursunuz...”

Konfransdakı giriş nitqində İsa müəllim alimlərin əsərlərində, ələxsüs şeirlərdə bədii sualın üstünlük təşkil etdiyini söylədi. “Biz də varıq” kitabını oxuduqca doğrudan da sualların çoxluğu və vətənpərvərlik mövzusunun üstün olması diqqətimi çəkdi. Nədir buna səbəb? Məncə, səbəb yenə də intellektdir. Yəni insan oxuduqca, öyrəndikcə, elmin, həyatın dərinliklərinə getdikcə, yaşam fəlsəfəsini anlamağa çalışdıqca sualları çoxalır, cavabları azalır. Əslində insan öyrəndikcə, oxuduqca bu suallarla qarşılaşır. Və görünür elə həmin suallardır ki, alimlərin əsərlərində bədii formada üzə çıxıb. Həmçinin, vətənpərvərlik duyğusu da nadan adamın, savadsız insanın anlaya biləcəyi məsələ deyil. Öz dilini, ədəbiyyatını, tarixini, köklərini öyrənib dərinliklərinə getdikcə vətəninə, xalqına sevgin də durulur, güclənir. Ona görə intellektual insanların bu mövzuda da çox yazması təsadüfi deyil. Bu şeirlərdə 20 yanvar, Xocalı, Qarabağ dərdlərimiz, eyni zamanda son illərdə ölkəmizin inkişafı və bu inkişafdan doğan qürur öz əksini tapıb.

Eyni zamanda onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, bəzi alimlərimizin bədii tərcümə ilə məşğul olması da son dərəcə faydalıdır. Çünki hər hansı dövr ədəbiyyatı ilə, yaxud yazıçının yaradıcılığı ilə məşğul olan alimlər ən yaxşı, təsirli əsərləri seçib dilimizə çeviriblər. Bu mənada ərəbdilli Azərbaycan poeziyasının tədqiqatçısı, professor İmamverdi Həmidovun Əli ibn Əli Talibin divanından, Valibinin Məcnun haqqında şeirlərindən və Oman poeziyasından bəzi nümunələri Azərbaycan dilinə çevirməsi xüsusi vurğulanmalıdır.

Bütün bu bədii cəhətlərlə yanaşı bəzi əsərlərdə, hətta şeirlərdə elmi üslubun bədiiyyatı üstələməsinə də rast gəlirik. Elə “Ədəbiyyatşünaslıq, plyus” yaradıcılıq birliyinin rəhbəri, professor Vüqar Əhmədin də konfransda çıxışında vurğuladığı kimi bütün əsərlərə eyni yöndən baxmaq, eyni tələbkarlıqla yanaşmaq doğru olmaz. Bir vaxt böyük şairimiz Vaqif Səmədoğlunun şeirləri “çərçivəli” müasirlərinin təndiq hədəfinə çevriləndə şair qısaca cavab vermişdi:

Nə tələ qurur,

nə quyu qazıram,

Şeir yazıram...

Yəni, əslində şeir bütün naqisliklərdən xilasdı həm də... Bəlkə də qəliz elmi araşdırmalar aparan, ömrünü axtarmaqla keçirən bu müəlliflər üçün əlavə gücdü, özünü ifadə vasitəsidir.

Akademik İsa Həbibbəyli həm elmi tədqiqatı, həm də bədii yaradıcılığı qoşa qanad adlandırır. Doğrudan da, istər bədii əsər yazmaq, istərsə də elmlə məşğul olmaq insanı reallıqdan, məişətdən ayırır, ayağını yerdən üzür... Amma hansı ucalığa, hansı yüksəkliklərə qalxmaq o qanadların gücündən, ilhamından asılıdır...

525-ci qəzet 2017.- 22 iyul.- S.14-15.