Bakı küçələri

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

Zaman etibariylə Bakı mənimçün bir yox, bir neçə şəhərdir. Keçmiş Bakı var, o şəhərdən çox fərqlənən indiki Bakı var və mənim xəyallarımda canlandırdığım gələcəyin Bakısı var.

Arzularımda canlandırdığım gələcəyin Bakısında bulvarları, parkları, binaları və abidələri mən bir qədər başqa cür görürəm. Küçələri və onların adlarını da... Dağüstü park nə deməkdir? Dağın zirvəsi, yamacı, ətəyi olar. Bu, rus dilindən “naqornı park” sözlərinin kalkası - hərfi tərcüməsidir. Mən buranı “Şəhidlər dağı” adlandırardım, “dağ” sözünün hər iki anlamında - yüksəklik mənasında da, “sinəyə dağ çəkmək” mənasında da. Haçansa çoxdankı təklifimin həyata keçəcəyinə - burda Şəhidlər muzeyi yaradılacağına da inamımı itirməmişəm. Yeri gəlmişkən, “dənizkənarı bulvar” da rus dilindən kalkadır - “primorskiy bulvar”. “Sahil bulvarı”, yaxud “Xəzər bulvarı” daha gözəl səslənməzmi?

Urbanistik xəyallarımın bir qismini “Ağ qoç, qara qoç” povestimin birinci nağılında ifadə etmişdim.

Bakı küçələri... İlk həyat təəssüratlarımdan biri haçansa Krivoy adlanan küçəylə bağlıdır - Nizami muzeyindən indi kitabdan əsər-əlamət qalmayan Kitab passajına qədər uzanan küçə. Bu küçəylə gəmi illüminatorları kimi dairəvi pəncərələri olan dikt divarlı kafenin, çiçək dükanının yanından anamla birlikdə keçirik. Anamın başında beret var. Soruşuram:

- Mənim neçə yaşım var?

Anam:

- Üç - deyir.

Bu barədə “Sissiz” xatirə romanımda yazmışdım və Moskvada yaşayan köhnə bakılı, dramaturq Leonid Zorindən məktub almışdım: “Bu sizin uşaq yaddaşınızda necə qalıb? Mən də Nigar xanımı bu beretdə xatırlayıram”.

İndi Fontanlar meydanı olan bu rayon yadımda xüsusi qalıb. Haçansa burda “Azərbaycan” yay kinoteatrı yerləşirdi, ona bitişik bütün divarları sarmaşıqla örtülmüş yaşayış binası vardı. Binanın pəncərələrindən kinoteatrın ekranı görünürdü. O evin sakinlərinə həsəd çəkirdik - hər axşam mənzillərindən çıxmadan filmlərə baxa bilirdilər.

O kinoteatrda “Azadlıq ordusunun kapitanı” (əsl adı “Viva Vilya!”dır, Meksika üsyançısına həsr olunub), “Zorro nişanı” filmlərinə baxmağım yadıma gəlir. Kinoteatrın yanındaca qəribə bir attraksion qurmuşdular - siyah pərdələr və güzgülər vasitəsiylə bədəni olmayan canlı qadın başı boşluqdan asılıb qalmışdı. Bir az yuxarıda “Araz” kinoteatrının yanında başqa bir attraksion vardı - təndir kimi dairəvi binanın divarlarıyla motosikletçi spiral şəklində motosikletini üfüqü sürüb hər çevrədə daha ucaya yüksəlirdi. Yanında idman meydançası yerləşirdi. O meydançada basketbol oynayanların arasında sonralar bağ qonşumuz olan bəstəkar Azər Rzayev, sonralar bacanağım olan aktyor, musiqiçi, telerejissor Tofiq Mirzəyev yadımda qalıb.

Müharibə vaxtının bomba dalğalarından müdafiə üçün çarpaz kağızlarla “qorunan”, qaranlıqlaşdırılmış pəncərələrini, qara dairəvi radio-boşqabdan dinlədiyimiz məşum xəbərləri xatırlayıram. Anam gecə növbəti üçün damımıza çıxanda mən də özüylə aparırdı. Bu gecə növbətlərinin mənasını indiyə qədər başa düşə bilməmişəm. Hava hücumu olsaydı, anamla mən damda bunun qarşısını necə ala bilərdik?

Atam Krım cəbhəsindən azərbaycanlı əsgərlərin şücaəti haqqında AzTAQa yazılar göndərirdi və hər yazının sonunda “Nigara salam” yazırdı ki, sağ-salamat olduğunu bizə çatdırsın. Bu reportyor yazılarında da, “Leytenant Bayramın gündəliyi” oçerkində də, “Vəfa” pyesində də azərbaycanlıların igidliyinin xüsusi vurğulanması onunla bağlı idi ki, Moskvanın yüksək rütbəli məmuru Mexlis kimi bədxahlarımız döyüşçülərimizin səriştəsizliyini, cəsarətsizliyini, hətta fərariliyini qabartmağa çalışırdılar. Neçə-neçə müsəlman xalqını sürgün edən Stalin rejimində bunun Azərbaycan üçün də təhlükə təşkil etdiyi aydındı...

1942-ci ildə sovet qoşunları Krımı tərk edəndə ordu qəzetində çalışanlar - Cəfər Cəfərov, Abbas Zamanov, Nəsir İmanquliyev, İbrahim Novruzovla birlikdə Rəsul Rza da Bakıya qayıtdı. 4 yaşım vardı, amma o günü yaxşı xatırlayıram. Anam evdə yox idi, xəbəri ata nənəm Məryəm xanım almışdı. Kitab passajı üstündəki evimizdən passajın girişinə çıxdıq. Nənəm:

- Sən bu tərəfə bax - dedi - bəlkə, tramvayla gəldi, mən də bu tərəfə baxım - maşınla gəlsə.

O vaxt tramvay “9 yanvar” (indiki Xaqani) küçəsiylə gəlib Korqanov (indiki Rəsul Rza ) küçəsindən Yefim Saratovets (indiki Nigar Rəfibəyfli) küçəsinə burulurdu. Elə istəyirdim ki, atam tramvayla gəlsin, onu birinci mən görüm və nənəmə deyim. İstəyim çin oldu. Atam hərbi geyimdə tramvaydan düşüb bizə tərəf gəlməyə başladı. Yüyürüb qucağına atıldım. Bu səhnə dünən olmuş kimi gözlərimin qarşısındadır.

Atamın qayıtdığını eşidən dostlar, qohumlar, tanışlar bizə yığışmağa başladılar. Nənəm plov bişirirdi. Məni çağırıb bir qaşıq həlim düyü uzatdı:

- Bir bunun dadına bax, gör çox duzlamamışam ki?

- Özün niyə baxmırsan?

- Əhd eləmişəm ki, Rəsul qayıtsın, aş bişirib özüm bir qaşıq da yeməyəcəm.

Atamı kinostudiyaya müdir təyin etdilər. Bilmirəm hardan ağlına gəlmişdi, mənə general paltarı tikdirmişdi. Bir dəfə anamla o vaxtkı Kommunist (İndi ki İstiqlaliyyət) küçəsiylə gedirdik. Nizami muzeyinin yanından keçəndə qarşıdakı binanın - oranı hərbi hospital eləmişdilər - pəncərəsindən bir yaralı rus bağıra-bağıra bizi söyməyə başladı: Uşağa hərbi paltar niyə geydirmisən? Heç bilirsən müharibə nədir?

O yerdən tələsik uzaqlaşdıq və Heydər Hüseynova rast gəldik, anamla salamlaşdı, ayaq saxladı, mənə baxıb: Hə, şalvarı düşük general, necəsən? - deyə zarafat etdi. O gündən daha o general paltarını geyindirmədilər mənə.

Yadımdadır, həyətimizə bıçaq itiləyənlər gəlirdi, bülövlədikləri bıçaqların qığılcımları ətrafa səpələnirdi. Nimdaş satanların cır səslərini xatırlayıram: “Starı veş pokupayu, starı veş pokupayu...” “Lombard” sözü də o vaxtdan yadımda qalıb. Gərək ki, bizimkilər də hansısa xalçamızı lombarda qoymuşdular.

Tramvaylar sumağ rəngindəydi. Ağzınacan dolu olurdular, cavan uşaqlar qapılarından asılıb gedirdilər. Tramvaya “na xodu” (hərəkədə olarkən) atılıb minmək xüsusi şücaət sayılırdı. Anamın dayısı nəvəsi Sabutay da bax beləcə, tramvaya atılmaq istərkən, bir ayağı təkərlərin altına düşmüşdü, təcili xəstəxanaya aparıblar. Təsadüfə, ya qismətə bax ki, əməliyyatı atası, cərrah İsmayıl İmanov eləməli olub. İndi ikisi də rəhmətlikdir. Sabutay bir ayağını itirsə də, çox nikbin, həyatsevən gənc idi. Bu günlərdə uzun ömrü boyu ərini, qardaşlarını, üç övladını itirmiş doxsan yaşlı Sənubər xanım da rəhmətə getdi. Son Norvuz bayramında ona telefon etdim: Səniş, bayramın mülarək - dedim. Dəstəyə sükut çökdü, sonra hıçqırıq eşitdim. Sənubər: “Altmış ildi heç kəs məni “Səniş” çağırmırdı” - dedi. Anamın dayısı qızıydı.

Ömrünün son günlərində anam heç kəsə etmədiyi gileyini Sənubərə edibmiş: Neçə aydı xəstəyəm, Rəsul bir dəfə də gəlmədi. Nə biləydi ki, Rəsul artıq neçə aydı dünyasını dəyişib.

Xatirələr baş alıb gedir, cilovlayıb toparlamaq çətindir. “Kommunist” küçəsiylə üzüaşağı gələn tramvay bir dəfə relsdən çıxmışdı, Nizami muzeyinin divarına çırpılarkən bir ədəbiyyatşünas alimi tələf etmişdi. Bu xatirələr hardan dolur yaddaşa?

Müharibədən sonra, mən artıq məktəbli olarkən tez-tez atamla stadiona gedərdik. Bütün ölkə futbolçularının adlarını nəinki əzbər bilirdim, ondardan o qədər danışırdım ki, adlarını anam da bilirdi. Müxtəlif şəhərlərdə keçirilən futbol yarışları haqqında reportajları radioyla dinləyirdik. O vaxt televiziya yox idi. Məşhur futbol icmalçısı Vadim Sinyavski matçı elə canlı təqdim edirdi ki, sanki biz də o stadionda oyunu izləyirdik.

Bakıda stadion vaxtilə “Azərbaycan”, indi “Hilton” adlanan hotelin yerində idi. Sonra stadionu Razin qəsəbəsinə keçirdilər. Ora getmək artıq bir az çətindi. Daha sonra indiki Tofiq Bəhramov stadionunu “Gənclik” metrosunun yanında tikdilər. O vaxt bura da bizə şəhərin çox uzaq kənarı kimi görünürdü. O vaxtdan məsafə ölçüləri də sanki büs-bütün dəyişib. Ana nənəm Cəvahir xanımgilə, Şors (indi Bəşir Səfəroğlu) küçəsinə gedərkən sanki başqa bir şəhərə getmişəm kimi gəlirdi mənə.O küçədə iri qır qazanlarını xatırlayıram, çöpə bənd olunmuş balaca şirin xoruz- konfetləri xatırlayıram. Nənəmlə anam: nəbadə o xoruzları alıb yeyəsən - deyirdilər - onları satan uşaqlar doyunca yalayandan sonra satırlar. Nənəmin evi keçmiş Sovetski küçəsinin (indi Nərimanov prospektinin) ətəyində idi.

O vaxtlar Sovetski şəhərin ən kriminal məhəlləsi sayılırdı. Burda kiminsə cibinin soyulması, kiminsə bıçaqlanması haqqında rəvayətlər dolaşırdı. Komediya artistlərimizdən birini belə soymaq istəyəndə, “soyun” deyəndə “Begem bura hamamdu?” - cavabını verib soyğunçuları güldürmüş, canını qurtarmışdı. Sovetskinin hamamları, kisəçiləri də məşhur idi.

İndi evimin evyanından günbəgün Sovetskinin sökülməsini seyr edirəm. Sökülən evlər bir-bir yoxa çıxır, yerlərində yarıuçuq divarlar... Xarabalığın sürrealist mənzərələrində sanki bir bayquş səsi çatışmır. Yuxarı mərtəbəsi sökülmüş binanın olmayan ikinci mərtəbəsinə qalxan pilləkan... şüşələri sınmış pəncərələr... hər tərəfdən divarları dağılmış, oboyları cırılmış, açıq qalmış otağın mənasızlığıyla gözə çarpan bağlı qapısı... Köhnə mənzildə atılmış, güzgüsü sınıq şifoner, yaylı dəmir çarpayı, tayayaq kətillər, bir vaxtlar ailəni başına toplayan televizorların qırılıb havadan asılan boşqab antennaları, paltarsız zivələr...

Yarısökülmüş evin divarında kimsə iri hərflərlə “Əlvida Sovetski!” sözlərini yazmışdı. Sonuncu sökülən evlərdən birinin - divarında iri saat olan birmərtəbənin pəncərələrindən gecələr uzun zaman işıq gəlirdi. Bir səhər onu da yerli-dibli yox olmuş gördük. İndi böyük boş sahənin ayrı-ayrı yerlərində bir-birindən aralı düşmüş ağaclar qalıblar. Haçansa, kimlərinsə həyətlərinə kölgə salan, indi pərən-pərən düşən ağaclar çöllükdə tənhalıq timsalı kimi görünürlər.

Deyilənə görə, burada park salınacaq və bu ağaclar da başqa, təzə ağaclara qarışıb onların arasında itəcəklər. Hərdənbir sökülmüş evlərin boşalmış yerinə gəlib burda sərgərdan dolaşan adamları görürəm, hərdən keçmiş yurd yerlərində tonqal qalayıb bir müdət ətrafında fikirli-fikirli dayanan yaşlı kişiyə diqqət edirəm. Köhnə, sınıq-salxaq, rahatlıqları olmayan evlərin sökülməsi təbii və labüdd işdir. Amma... Amma illər boyu burada qapı qonşusu kimi yaşamış, bir-birinə isinişmiş, dalaşanda dalaşmış, barışanda barışmış sakinləri düşünəndə onların hansı hisslərlə buraları tərk etmələrini təsəvvür edirəm. Evlərin birində göyərçin saxlayırdılar, ara-sıra göyərçinlər göyə pərvazlanırdı. Onları üçbir-beşbir buraxırdılar, dəstələr bir-birlərindən aralı uçur, kəpənəklər kimi qanad çalırdılar. Mavi səmanın fonunda sinəsi çəhrayı ağ göyərçinlər sanki havada rəqs edirdilər. Bəlkə də boş qalmış çöllüyün üstündə belədən belə uçaraq buralarla vidalaşırdılar...

Gəncliyimin Bakısını xatirələrimdə canlandıranda o da yadıma düşür ki, şəhərin bütün böyük parkları, bağları çəpərlər içinə salınmışdılar, oralara keçmək imkansızdı. Qubernator bağı, Qızıl ordu bağı, Parapet, Səməd Vurğun heykəlinin önündəki bağ - hamısı çəpələnmişdi. Evimizin yanındakı Malakan bağı da dəmir qəfəs içindəydi, ora uşaq baxçasının çocuqlarından, işçilərindən başqa kimsə keçə bilməzdi. Bütün bu bağları dəmir hasarlardan Bakının əfsanəvi meri Əliş Ləmbəranski azad etdi. Vaxtilə bu dəyərli şəxsə həsr etdiyim yazını da elə “Əfsanə insan” adlandırmışdım. Ləmbəranskinin mer işlədiyi vaxtda küçə səkilərində balaca rəngbərəng oturacaqlar (skamyalar) qoyuldu və xalq onları “ləmbəranka” adlandırdı. Telefon budkaları, qəzet və su köşkləri şux rənglərlə süstləndi. Sanki boz, solğun, rəngsiz həyat əlvanlığını qaytarırdı.

Bulvarda tikilən “Mirvari” kafesi, qarşısı rəssam Qorxmaz Əfəndiyevin freskasıyla bəzədilmiş yarıaçıq səhnə göz oxşayan boyalar bayramı idi. Az sonra başlanacaq “buzların ərimə” dövrünün - ömrü nə yazıq ki çox qısa sürən ictimai baharın - ilk qaranquşları idi.

Tək Azərbaycanda deyil, SSRİ miqyasında da ilk dissidentlər yazıçılar yox, musiqiçilər oldu. Maksim Qorkinin “yekəqarınların musiqisi” adlandırdığı caz Moskvada açılmış müzik hollda, Bakıda Bakportda, Dənizçilər klubunda, “Nizami” və “Vətən” kinoteatrlarının foyelərində seansqabağı səslənsə belə, hələ də düşmən təxribatı sayılırdı. “Bu gün caz çalırsan, sabah vətəni satırsan” günün şüarı kimi bu musiqinin həvəskarlarına ciddi siyasi xəbərdarlıq idi. Bakıda ilk caz orkestri Niyazi ilə Tofiq Quliyev yaratmışdılar. Tofiq Quliyevin “şinelindən çıxmış” üç musiqiçi - Bakıda, Tbilisidə, İrəvanda caz orkestrlərinin rəhbərləri oldular - Bakıda Rauf Hacıyev, Tbilisidə Konstantin Pevzner, İrəvanda Konstantin Orbelyan. Məşhur caz musiqiçilərindən ağır cəzalar alanlar, həbs olunanlar da oldu - Eddi Rozner, Oleq Lundstrem. Bir müddət sonra onlar azad olub yenidən sevimli peşələriylə məşğul oldular. Bakı cazmeni, ecazkar saksafon ifaçısı Pərviz Rüstəmbəyovun aqibəti daha faciəvi oldu, həbsdə məhv edildi. Yadımdadır, Tofiq Quliyev “Qobustan” toplusuna verdiyi müsahibəsində deyirdi ki, hələ də əsərlərində saksofon partyasını yazanda ürəyimdə və qulaqlarımda Pərvizin ifasını eşidirəm... Əvvəldə adını çəkdiyim Tofiq Mirzəyev etiraf edir ki, Sovet İttifaqı haqqında hər şeyi “Günəşli vadinin serenadası” adlı Amerika filminə baxandan sonra dərk edib başa düşüb ki, harda həyat var, harda yoxdu.

Bazar günləri gecə on ikidən sonra gələn həftə gedəcək xarici filmi ilk dəfə “Vətən” kinoteatrında göstərirdilər. Bu günü və bu saatı səbirsizliklə gözləyirdik ki, hansısa filmə ilk olaraq baxaq.

Bu gün nə qədər ağlasığmaz görünsə də, o vaxt “stilyaqa” adlandırılan cavanların dar balaqlı “butulka şalvarlarını” da ideoloji təxribat sayırdılar. Ayıq-sayıq komsomol fəalları belə cavanların şalvarlarının balaqlarını hamının gözü qarşısında qayçıyla doğrayırdılar...

“Stilyaqaların” əziz gəzinti yeri Torqovı (indiki Nizami) küçəsi idi, burdan bir neçə küçə keçib bulvara çıxırdılar. Burda dama, şahmat oynayan, nərd atan təqaüdçülərin öz xiyabanı, şər qarışanda skamyaları zəbt edən gənc aşiq-məşuqların öz xiyabanları vardı.

O da yadımda qalıb ki, hər gecə evimizin qarşısndakı küçədən - Kitab passajıyla Çiçək passajının arasından bərkdən ariya oxuya-oxuya bir kişi keçirdi. Özü də həmişə eyni bir ariyanı “Şah İsmayıl” operasından Aslan şahın ariyasını peşəkarcasına ifa edirdi. Kim idi, nəçiydi, niyə hər gecə yarısı eyni ritualı eyni yerdə icra edirdi, indiyəcən bilmirəm, özünü də görə bilməmişdim, amma bütün ətrafa yayılan gür səsi hələ də qulaqlarımdadır. Ümumiyyətlə, Bakı Neapol, Vyana, Paris, Şuşa kimi musiqi şəhəri idi. Filarmoniyada - qış, ya yay salonlarında Şostakoviçin müəllif konsertinə, Rixterin, Qilelsin, Oystraxın, Van Klibernin, köhnə bakılı Rostrapoviçin konsertlərinə bilet tapmaq mümkün deyildi. Bu konsertlərə mən də gedirdim, amma uşaqlıq dostum Araz Dadaşzadə musiqiçi yox, ədəbiyyatçı olsa da, bir simfonik konserti də buraxmazdı. Solistləri müşayiət edən orkestrimizə əvəzsiz olaraq Niyazi dirijorluq edirdi.

Yay axşamlarında hər evin açıq pəncərəsindən musiqi sədaları yüksəlirdi. Radiodan, televizorlardan, maqnitofonlardan... muğamlar, xalq mahnıları, bəstərakarların nəğmələri küçələrə yayılırdı.

Çox-çox sonrakı illərin olayları artıq mənim gənclik dövrümün xatirələriylə bağlıdır. Axşamlar bulvarda “Sahil” adlanın, bizim isə “Marokko” adlandırdığımız çayxanada yığışırdıq. Yusif Səmədoğlunun ssenarisi əsasında çəkilmiş “Yeddi oğul istərəm” filmində “Marokko” adlı bir at varmış, çəkiliş zamanı tələf olub. Bu atın şərəfinə Yusif bu çayxananı Marokko adlandırmışdı və hamımız bu adı qəbul etmişdik. Rusiyadan gələn qonaqlar inanmırdılar ki, bu qədər cavan oğlan saatlarla oturub çay içir, söhbət edirlər. Elə bilirdilər ki, alkoqolla mübarizə zamanı biz çay adıyla stəkanlara konyak töküb içirik, olurdu ki, özləri bizim çayımızı içib yoxlayır, daha da təəccüb qalırdılar. Amma əsla içki içməməyimizi də deyə bilmərəm. Gecə yarısından, Marokko bağlanandan sonra bulvarın o biri başına - Venetsiyaya keçirdik. Tayqollu qaravulçu İbad dayı bizə qayqanaq bişirir, araq tapırdı və bəzən səhərə qədər bala-bala araq vura-vura, amma heç vaxt sərxoş olmadan, sözünü-danışığını itirmədən uzun-uzun söhbətlər edirdik. İndi mənə çatılmaz arzu kimi gəlir ki, hansısa dostuma zəng vurum, görüş təyin edək, görüşək. Dostlar da daha lap az qalıb axı... Bir dəfə acı etiraf etdiyim kimi, dostlarımın bir qismini ölüm apardı, bir qismini həyat. O vaxtlar, uzaq gənclik illərimizdə isə demək olar ki, hər axşam zəngləşib görüşürdük. Lap elə zəngləşmədən bəlli yerə gəlirdik, qəti bilirdik ki, dostlardan ən azı bir neçəsi orda olacaq.

Yusif və Vaqif Səmədoğlular, Emin Sabitoğlu, Araz Dadaşzadə, Toğrul Nərimanbəyov, Fuad Seyidzadə, Həsən Turabov, Arif Babayev, Rasim Ocaqov, İbrahimbəyov qardaşları, Fikrət Qoca, Əkrəm Əylisli, Elçin, Rəhman Bədəlov, Ruslan Şahmalıyev, Oqtay Mirqasımov, Eldar Quliyev... hərəsiylə bir dəstədə, bir yerdə, ya ayrı-ayrı Bakı küçələrini, bulvarı o qədər hadırlamışıq ki... Marokkoda çay içib, “Venetsiyada” gecəni tamamlamışıq...

Xalq nə gözəl deyib: Keçən günə gün çatmaz, calasan günü günə... “Çatmaz” sözünün hər iki anlamında - “yetmək”, “yetişmək” mənasında da, “tayı-bərabəri olmayan” mənasında da...

18 iyul 2017

525-ci qəzet 2017.- 22 iyul.- S.11-12.