Siz kimsiniz, Qəzənfər Paşayev? - Xalq yazıçısı Elçin yazır

 

PROFESSOR QƏZƏNFƏR PAŞAYEVİN 80 İLLİYİNƏ

ELÇİN

 

 

500 ildir ki, Nostradamusu qəbul edənlər var, etməyənlər , ancaq  Nostradamus o bəşəri müəlliflərdən biridir ki, onu öz doğma dilinə tərcümə etmək, həmin doğma dilin sahibinin (xalqın!) yüksək mədəniyyətinin mənəvi inkişafının göstəricisidir.

 

Geniş formatlı, təxminən 800 səhifəlik (!) Nostradamusun möcüzəli aləmikitabının nəşri buradakı mətnin Azərbaycan dilinə səlis səriştəli tərcüməsi yalnız bizim tərcümə ədəbiyyatımız sahəsində deyil, ümumiyyətlə, ictimai fikrimizdə ciddi fərəhli bir hadisə idi. Bu kitabın tərcüməsi , yüksək elmi arxitektonikaya malik olması da professor Qəzənfər Paşayevin illər boyu çəkdiyi ağır zəhmətin nəticəsi idi bir daha vurğulayaq ki, söhbət adi yox, real irreal bir düşüncənin, eləcə İntibah bədii-estetik təfəkkürünün ifadəsi olan böyük   mürəkkəb bir mətndən, onun məxsusi stilistikasının qorunub saxlanmasından gedir.

 

Nostradamusun baş daşının üzərindəki yazıda onun qələmiilahi qələmadlandırılır ilahi qələm”in yazdıqlarını tərcümə etmək, əlbəttə, istedad, səriştə, zəhmətkeşlik cəsarət (!) tələb edir. Yadımdadır, on il bundan əvvəl - 2007-ci ildə  mən bu kitabı oxuyanda həqiqi mənada bir qürur hissi keçirmişdim - Azərbaycan dilində belə bir kitab nəşr olunub! - bu barədə yazmışdım.

 

Nostradamusun möcüzəli aləmi” - mükəmməl elmi bir nəşrdir.

 

İndi isə başqa bir kitabı xatırlayaq: “Altı il Dəclə Fərat sahillərində” - 1980-ci illərdə sadə ( səmimi!) bir dillə yazılmış bu kitab, xatırlayıram, bir neçə dəfə indi fantastik görünən 100 min tirajlarla nəşr olundu yada salanda ki, o dövrdə nəşr ediləcək kitabların planları bir sıra instansiyalarda müzakirələrdən, götür-qoylardan sonra seçilir plana salınırdı, aydın olar ki, bu təkrar nəşrlər həmin instansiyalara yox, məhz oxucuların böyük tələbatına borclu idi. Bu kitab ona görə küllü oxucu auditoriyasının marağına səbəb olmuşdu ki, qapalı bir cəmiyyətdə yaşayan ən sadə oxucuların belə qəlbinə yol tapmışdı ki, onlara xalqın unudulmuş uzaq diyarda yaşayan bir parçasının taleyindən tarixindən xəbər verirdi.

 

Qütblərin miqyasına fikir verin: bir tərəfdə mürəkkəb Nostradamus, o biri tərəfdə isə İraq-türkman xalqının güzəranı, sevinci kədəri, daha sonralar isə zəngin ( doğma!) folklorunun geniş aspektli nümunələri tədqiqi (“Kərkük mahnıları”, “İraq-Kərkük atalar sözləri”, “İraq-Kərkük bayatıları” , “Kərkük tapmacaları”, “Kərkük folkloru antologiyası”, “İraq-Türkman folklorunun janrlar sistemi s.) bütün bunların da müəllifi eyni qələm sahibi - professor Qəzənfər Paşayevdir.

 

Ancaq biz bu elmi-ədəbi-publisistik miqyasın digər qütblərini xatırlayaq: bir tərəfdə Aqata Kristinin məşhurMavi qatarın sirri”, yaxud Aleksandr DümanınQafqaz səfəri” (H.Abbasovla birlikdə), yaxud da Sula BenetinNecə yaşayasan, yüzü haqlayasankimi əsərlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi nəşri, o biri tərəfdən, misal üçün, “Rusca-ərəbcə danışıq kitabı”.

 

Bir tərəfdənNəsiminin İraq divanı”, yaxudFüzulinin həyat yaradıcılığı”, o biri  tərəfdən isə Hüseyn Arif, Hüseyn Kürdoğlu, İsi Məlikzadə, Tofiq Bayram, Fikrət Qoca, Əlibala Hacızadə başqa müasir yazıçı şairlər haqqında kitablar.

 

Ancaq bu da hələ hamısı deyil. Baxın: bir tərəfdən professional dilçi alimin qələmindən çıxmışKərkük dialektinin fonetikasıelmi monoqrafiyası, o biri tərəfdən isə yenə professional sənətşünas-folklorşünas kimi Azərbaycan aşıq yaradıcılığının  tədqiqatçısının, aşıq sənəti ilə bağlı nüfuzlu söz sahibinin məqalələri, rəyləri, tərtibləri.

 

Mən Qəzənfər Paşayev yaradıcılığı ilə bağlı müxtəlif elmi-ədəbi-publisist istiqamətli qütbləri (hamısında da diletantlıq yox, professionallıq!) yenə sadalaya bilərdim, ancaq güman edirəm ki, elə bu saydıqlarım da onun yaradıcılığının miqyası haqqında təsəvvür yaradır

 

Elmi ictimaiyyət Qəzənfər PaşayeviKərkük folklorşünaslığının banisiadlandırır bu, həqiqətdir, Kərkük azərbaycanlılarını yenidən Azərbaycançılıq düşüncəsinin faktına çevrilməsində bu ədibin həlledici xidmətləri var.

 

Mənədibifadəsini təsadüfən işlətmədim, çünki Qəzənfər Paşayev sadəcə ədəbiyyatşünas, yaxud dilçi, yaxud  publisist yox, sözün geniş mənasında ədibdir bu ədibin yaradıcılığını səciyyələndirən başlıca cəhətlərdən biri onun qələminin səmimiliyidir - yazırsa, səmimi yazır, nəyi tərcümə, yaxud tədqiq edirsə, sevərək edir, ondazorən-təbib”lik yoxdur. Mən həmişə onun nəşr etdiyi folklor nümunələrinin səmimiliyi ilə onun qələminin səmimiliyi arasında çox üzvi bir vəhdət hiss etmişəm indi bu sözləri yazarkən bir xatirə yadıma düşdü.

 

1980-ci  illərin ortaları idi bir gözəl yaz axşamı mən o zaman kiçik olan uşaqları da götürüb, İlyas Əfəndiyevi yoluxmağa getmişdim. Onun keçmiş günləri xatırlamağını mən o saat hiss edirdim (o vaxt silsilə xatirələr yazmağa başlamışdı) həmin yaz axşamı da onu öz otağında tək oturan görəndə, hiss etdim ki, fikri keçmiş günlərdədi.

 

Jurnal mizinin üstündəki açıq kitaba işarə edib:

 

- Bu kitabı oxumusan?- soruşdu.

 

Kitabı götürüb baxdım: Qəzənfər Paşayevin toplayıb tərtib etdiyiİraq-Kərkük bayatılarıidi.

 

- Yox,-dedim.

 

- Apar, oxu,- dedi.- Elə bil, uşaq vaxtı yayda babamgillə Kirs yaylaqlarına köçəndə, gecə vaxtı bizimlə gedənlərin, bizi müşayiət edənlərin dediyi bayatılardır!..

 

- Bu kitab hardandır?- soruşdum.

 

- Turab gətirib.- dedi.

 

Bizim böyük sənətkarımız mənim unudulmaz dostum Həsənağa Turabova atamTurabdeyirdi İlyas Əfəndiyev, xüsusən 1979-cu ildə Moskvada cərrahiyə əməliyyatı keçirəndən sonra, tez-tez Həsənağanı evə dəvət edirdi, görüşüb, bir-iki kiçik qədəh konyak içə-içə teatrla bağlı yaradıcılıq söhbətləri edirdilər - İlyas Əfəndiyev Həsənin sənətini , zövqünü yüksək qiymətləndirirdi.

 

Mən o kitabı aparıb elə həmin gecə əvvəldən axıracan oxudum (indiyəcən mənim kitabxanamdadır) həm o bayatıların, həm İlyas Əfəndiyevin sözlərinin təsiri ilə Həsəni görəndə dedim ki, bu bayatıların əsasında teatrda maraqlı bir tamaşa yaratmaq olar. Bu fikir onun da xoşuna gəldi, ancaq sonra məlum hadisələr başladı, ara qarışdı, o istək eləcə istək olaraq qaldı.

 

Söylədiyim bu kiçik epizod ancaq bir oxucunun - indiki halda İlyas Əfəndiyevin təəssüratı ilə bağlıdır, ancaq elə bunun özü , əslində, Qəzənfər Paşayevin yazdığı, tərtib tərcümə etdiyi kitabların on minlərlə, hətta yüz minlərlə (ancaq eləAltı il Dəclə Fərat sahillərində”nin tirajlarını yada salaq) oxucusunda yaratdığı müxtəlif işıqlı təəssüratlardan xəbər verir.

 

Qəzənfər Paşayev cavan yaşlarında İraqda tərcüməçi işləmişdi və o vaxt ali təhsili yenicə başa vurmuş cavanların bəzisi tərcüməçi kimi işləmək üçün xarici ölkələrə (ərəb ölkələrinə, Əfqanıstana, qismən də Türkiyəyə) göndərilirdi. Bu cavanların əksəriyyəti (onların arasında mənim tanışlarım da az deyildi) o ölkələrdə minbir əzab-əziyyətlə işləyə-işləyə maddi vəziyyətlərini yaxşılaşdırırdılar, pul yığıb, özlərinə maşın alırdılar və bunda pis bir şey yox idi (bu cavanların Sovet İttifaqında pul qazanmaq perspektivi hələ bir tərəfə, maşın almaq növbələri bəzən 10 ildən artıq uzanırdı). Ancaq gənc Qəzənfər Paşayev İraqdan Kərkük camaatının hiss-həyəcanını ifadə edən - bu sözlərin təmtəraqından çəkinməyək - zəngin (və bizim üçün doğma!) mənəvi sərvət gətirmişdi və əsrlər boyu materikdən ayrı düşmüş o qədim bayatılar, mahnılar, atalar sözləri, tapmacalar yenidən vətənə qayıtmışdı.

 

Mən Qəzənfər Paşayevi hələ aspirant olduğum 1960-cı illərin ortalarından tanıyıram və mənim üçün bu uzun illərin təcrübəsindən doğan tamam aydın bir həqiqət var ki, onun yaradıcılığındakı həmin sadəlik və səmimiyyət şəxsiyyətinin də tamamilə təbii (anadangəlmə!) bir xüsusiyyətidir.

 

Bu gün çox mühüm hesab etdiyim bir cəhəti də xüsusi qeyd etmək istəyirəm: qədirşünaslıq. Qəzənfər Paşayev həmişə keçmiş qələm sahiblərini - Həmid Araslını, yaxud Məmməd Cəfər Cəfərovu, Məmməd Arifi, yaxud Abbas Zamanovu və başqalarını ehtiramla xatırlayır, onların haqqında ehtiramla yazır. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, Qəzənfər Paşayev onların bütün metodoloji prinsiplərini, yaradıcılıqlarında dövrdən gələn vulqar sosiologizmləri qəbul edirya da görmür. Bu, məhz mürəkkəbliklər, ziddiyyətlər içində yaxşını görmək və qiymətləndrmək bacarığıdır ki, xislətdən gəlir.

 

Bu günlərdə onun səksən yaşı tamam olur, ancaq həmişə müsbət enerji ilə yaşayan, ədəbiyyata, sənətə də, insanlara da belə bir müsbət enerji aurası altından yanaşan Qəzənfər Paşayevə heç vəchlə bu yaşı vermək olmazburada mənim üçün heç bir sirr yoxdur - onun özünü də, yaradıcılığını da bu cür cavan saxlayan həmin müsbət enerji, həmin sadəlik və səmimilikdir.

 

Hörmətli yubilyarımız bir müddət bundan əvvəl  Ağamusa Axundov haqqında yazdığı essedə onu: “...çoxsaylı zəngin yaradıcılıq yolu keçən, iddiasız yaşamağı bacaran, mənalı və şərəfli ömür yaşayan, ziyalılığı, yüksək mədəniyyəti, nəcibliyi ilə nümunə olanbir yaradıcı insan kimi təqdim edirbu sözləri oxuyanda, doğrusunu deyim ki, mənə elə gəldi, elə bil, bütün bunları unudulmaz Ağamusa Axundov  Qəzənfər Paşayevin özünə deyir.

 

Bu qısa yazını ümumiləşdirmək istəyərkən, fikrimdə bir sual doğdu: “Siz kimsiniz, Qəzənfər Paşayev?” Və özümbu suala cavab verdim: “Siz ləyaqətli bir insan, görkəmli bir ədibsiniz!”

 

25 iyul 2017

Bakı

525-ci qəzet  2017.- 29 iyul.- S.10.