Milli mətbuat tariximizlə bağlı
maraqlı məqam: “Əkinçi”- “Tayms” əlaqələri
XIX əsrin 60-cı illərinin axırları və
70-ci illərinin əvvəllərində Londonda türk
mühacir mətbuatı, əvvəlcə “Müxbir”, sonra isə
“Hürriyət” qəzetləri çıxırdı.
Çox ehtimal ki, bu qəzetlərin “Tayms” qəzeti ilə
əlaqələri vardı. Eyni zamanda, “Yeni
osmanlılar” mühacir mətbuatının nüsxələrini
Türkiyəyə gizli yolla göndərirdilər.
Güman etmək olar ki, “Əkinçi”yə göndərilən
türkcə tərcümə
“Yeni osmanlılar”ın ruhuna uyğun olmuşdur,
onların fikrincə, elə bir materialı Türkiyəyə
göndərmək həmin materialın məhvi demək
olardı və buna görə də Bakını etibarlı
şəhər kimi görüb oraya göndərilməsini məsləhət
bilmişdilər.
Həsən bəy Zərdabinin “Tayms” qəzetinə
hüsn-rəğbət bəsləməsi də səbəbsiz
deyildi. Başlıca səbəb o idi ki, həmin qəzet
dövrünün ən məlumatlı mətbuat orqanı
sayılırdı və bəzən bir sıra məsələlər
barəsində hökumətdən daha çox məlumatlı
olması ilə seçilirdi. Məsələn, qəzet
Vaterloo yaxınlığında Napoleon qoşunlarının
məğlub olması haqqında xəbəri ilk dəfə
yaymışdı. Halbuki, hökumətdə
belə bir xəbər yox idi. Bundan əlavə,
“Tayms”ın yaydığı xəbərlərin dəqiqliyinə
heç kəsin şübhəsi olmurdu.
“Əkinçi” öz oxucularını Rusiya-Türkiyə
münasibətləri, Balkanlarda vəziyyət və Osmanlı
imperiyası ilə bağlı bir sıra məsələlər
barəsində “Tayms”ın verdiyi məlumatlarla tanış
etməklə əhalidə daha doğru rəy
formalaşdırmaq istəyirdi, çünki
dövrünün digər mətbuat orqanları, o cümlədən rus qəzetləri beynəlxalq məsələlər
barəsində qərəzli yazılar verirdilər. Senzuranın tüğyan etdiyi bir zamanda həmin
yazılardan başqa cür istifadə etmək mümkün
deyildi. Mümkün olan yalnız “Tayms” qəzetinin
xəbərlərinə istinad etmək idi.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, “Əkinçi” “Tayms”dan bəhrələnirdi. Bunun isə əsas
səbəbi barəsində fikirlərimiz bu yazıda öz əksini
tapmışdır. Buraya yalnız onu əlavə
etmək lazımdır ki, Böyük Britaniya mətbuatı
XIX əsrdə çox böyük nüfuza malik idi, millətin
həyatına güclü təsir göstərə bilirdi.
Bütün Avropa onun səsinə qulaq asırdı.
İngiltərə qəzetlərinin, xüsusilə
də “Tayms”ın böyük nüfuz sahibi olmasının
başlıca səbəblərindən biri ölkədə
mətbuat azadlığının mövcudluğu idi. Hələ 1689-cu ildə qəbul olunmuş
“Hüquqlar Billi”ndə hər bir ingilisə öz fikrini
şifahi və yazılı şəkildə ifadə etmək
hüququ verilmişdi. 1694-cü ildə isə
senzura ləğv edilmişdi. Bütün
bunlar İngiltərə mətbuatının verilən
hüquqlardan gen-bol istifadə etməsi ilə nəticələnirdi.
XIX əsr İngiltərə mətbuatını
okeana bənzətsək, “Tayms” bu okeanın mayakı
olardı. Maraqlıdır ki, “Əkinçi” bu mayakı
görür, onun işığından bəhrələnməyə
çalışırdı. “Əkinçi” fəaliyyətdə olduğu
dövrdə “Tayms”ın baş redaktoru vəzifəsində
Con Dileyn çalışırdı. O da H.B.Zərdabi kimi mətbəədə
gecələyir, qəzet çap olunmamış iş yerini tərk
etmirdi.
Yuxarıda dediyimiz bəzi fikirlər ortalığa bir
sıra suallar çıxarır və bu suallara cavab vermək
üçün tədqiqatlar aparılmasını tələb
edir. Məsələn, hansısa əsərin
türk dilinə tərcüməsinin redaktə
üçün “Əkinçi”nin redaksiyasına göndərilməsi faktı
ayrıca bir tədqiqat aparılmasına yol açır. Doğrudan da, türk dilinə tərcümə
olunmuş əsər hansıdır? Və ondan
bir parça redaktə üçün nəyə görə
məhz H.B.Zərdabiyə göndərilmişdi? Biz böyük ədibimizin həyat və fəaliyyəti
ilə bağlı arxiv materiallarına daha diqqətlə yanaşsaq,
yəqin ki, həmin materialı və yaxud material barəsində
məlumatı tapa bilərik. Bundan əlavə,
Balkanlarda baş verən hadisələrlə bağlı xəbərlərin
“Tayms”dan götürülüb dərc edilməsi faktı da
ciddi araşdırmalar aparılmasını tələb edir.
Fikrimizcə, bu barədə bütöv bir tədqiqat
işi yazmaq mümkündür.
Londondan
Bakıya göndərilmiş tərcümə əlimizdə
olmadığına
və həmin hissəni Həsən bəy Zərdabinin
arxivində tapmadığımıza və “The Times”ın
arxivinə hələlik əlimiz çatmadığına
görə yalnız ehtimallarla fikir yürütmək
mümkündür. Belə ki, fikrimizcə, həmin
əsər şair və yazıçı, publisist və
siyasi xadim olub, İngiltərədə burjua cəmiyyətinin
təşəkkül tapması dövründə
yaşamış, ölkədə baş verən inqilab illərində
hadisələrin içərisində olmuş Con Miltona məxsusdur. Onun traktat və
pamfletləri həmin dövrün ictimai fikrinin
inkişafına böyük xidmət olmuşdur. Siyasi pamfletləri onu İngiltərə inqilabı
ideoloqlarının birinci sırasına
çıxarmışdır. Con Miltonun
yaradıcılığı haqqında danışarkən
onun 1644-cü ildə senzuranın icazəsi olmadan nəşr
etdirdiyi “Mətbuat azadlığı haqqında. İngiltərə parlamentinə nitq (Areopagitika)”
pamfletindən söhbət açmaq lazımdır. Müəllif burada antik publisistlərin, ən əvvəl
İsokratın yaradıcılıq irsinə əsaslanaraq
senzuranı qəzəb və nifrətlə pisləmiş,
onun zərərliliyini, azad fikrin inkişafına mane olmaqda
gücsüzlüyünü sübut etmişdir. O
yazırdı ki, senzura haqqında qanun xeyirxahlığa
kömək edə bilməz; bu qanun elmə və alimlərə
edilən ən böyük zülmdür, misli görünməmiş
təhqirdir. Con Milton bu əsəri ilə mətbuat
azadlığını müdafiə edərək
yazırdı: “Bir insanı öldürmək
düşünən bir canlını yox etməkdir. Lakin yaxşı bir kitabı qadağan etmək
şəxsi ağlın özünü məhv etməkdir”.
Şübhəsiz, Con Miltonun bütün pamfletləri
kimi, “Areopagitika” da təkcə Avropada deyil, həm də
bütün dünyada məşhur əsərlərdən
birinə çevrilmişdi. Senzuranın təqibləri nəticəsində
Londonda türk mühacir mətbuatını yaradan “Yeni
osmanlılar” bu pamfletlə tanış
idilər və onun türkdilli xalqlar arasında geniş
yayılması üçün tərcümə etmişdilər.
Axı, həmin dövrdə Türkiyədə
çox ağır mətbuat nizamnaməsi cövlan edirdi.
1867-ci ildə Osmanlı hökuməti mətbuat
haqqında müvəqqəti nizamnamə qəbul etmişdi.
Həmin nizamnamənin 9-cu maddəsinə əsasən
xarici ölkələrdə nəşr olunan və Osmanlı
hökumətinin əleyhinə materiallar çap edən qəzetlərin
Türkiyəyə gətirilməsi qadağan olunmuşdu.
''Yeni osmanlılar'' Londonda çap etdirdikləri
“Müxbir” və “Hürriyət” qəzetlərini Türkiyəyə
gizli yolla göndərirdilər.
Bu qəzetlərin
rəhbərləri - Əli Suavi, Namiq Kamal və
başqaları Osmanlı imperiyasında bir sıra yeniliklərin
tətbiqini irəli sürür, millət məclisinin
yaradılmasını və ölkənin problemlərinin
burada müzakirə olunmasını tələb edirdilər.
Onlar üç vacib məsələnin həllini
qarşıda duran vəzifə kimi irəli
sürürdülər: idarəetmə forması dəyişməlidir;
nazirlər gördükləri iş barəsində hesabat
verməlidirlər; hökuməti millət tərəfindən
seçilmiş beş-altı yüz nəfərlik bir məclis
yaratmalıdır.
Bu qəzetlər monarxiyanın qorunub saxlanmasını,
Osmanlı imperiyasının ərazi
bütövlüyünü təbliğ edirdilər. “Hürriyət”
yazırdı ki, bir zamanlar kainatın paytaxtı kimi söhrət
kəsb etmiş ölkə indi tənəzzülə
uğramışdır və bunun günahı bizim rejimi
mütləqiyyətə çevirən şəxslərdədir:
onlar hüquqlarımızı pozur, əmlakımızı
dağıdır, şəxsi rifahı naminə əcdadlarımızın
həyatı bahasına əldə edilmiş
torpaqlarımızı hər yetənə paylayır,
boynumuzdan qul buxovlarını bir dəqiqəliyinə belə
çıxarmaq istəmirlər. Bütün
bunlara həmişə dözəcəyikmi? Əlbəttə,
yox! Qəzet “Yeni osmanlılar”ın məqsədini və bu məqsədə
nail olmaq üçün tətbiq edəcəkləri
metodları səciyyələndirərək yazırdı:
“Yeni osmanlılar” Osmanlıların əvvəlki şöhrətini
qaytarmağa çalışan insanlardır. Onlar
Sultan Süleyman dövrünə xas çiçəklənməni
və firavanlığı istəyirlər. Lakin onlar buna əsrin tələblərinə
uyğun sivil şəraitdə nail olacaqlar. Məqsədə
doğru aparan vasitə isə ədalətdir. Ədalət Osmanlı icması üzvlərinin
hüquq bərabərliyindən doğur. Bərabərlik
isə hüquqda məşvərət prinsipi ilə təmin
edilir. Prinsip zəka və ənənəyə
tam uyğundur''.
Əlbəttə, bu cür ideyaları yayan qəzetlərin
Türkiyəyə sərbəst surətdə gətirilməsinə
icazə verilməzdi və ölkənin daxili işlər
naziri həmin qəzetin nüsxələrini toplayıb bir
nüsxəsini sultana çatdırmaq və qalanlarını
tonqalda yandırmaqla məşğul olurdu.
Qeyd etmək
lazımdır ki, “Müxbir”, “Hürriyət”, bir az sonralar isə
“Ulus” və “İnqilab” qəzetlərində Osmanlı
imperiyasının əleyhinə çap olunmuş materiallar
da məhz Con Miltonun “Areopagitika”sının ruhuna uyğun idi.
Bütün
bunları dedikdən sonra biz belə bir fikri cəsarətlə
söyləyə bilirik ki, türk dilinə tərcümə
olunmuş və bir hissəsi redaktə üçün Həsən
bəy Zərdabiyə göndərilmiş kitab “Areopagitika”nın tərcüməsi idi. ''Yeni
Osmanlılar'' və hətta “The Times”ın o dövrkü
baş redaktoru Con Dileyn tərcümənin məhv olmasına
yol verməmək məqsədilə onu İstanbula deyil,
Bakıya göndərmişdi. Daha bir fikri də cəsarətlə
demək olar ki, Con Dileyn Həsən bəy Zərdabi ilə
tanışlıq əlaqələrinə malik olmuşdur və
çox ehtimal ki, Həsən bəy Zərdabinin “The Times” barəsində
zəngin məlumata malik olması da buradan irəli gəlmişdir.
Söylədiyimiz ehtimallar “Times” - “Əkinçi” əlaqələrinin
daha geniş miqyasda öyrənilib tədqiq edilməsi
üçün geniş imkanlar yaradır.
Həmid VƏLİYEV
BDU Beynəlxalq jurnalistika
kafedrasının müdiri, professor
525-ci qəzet.- 2017.- 3 iyun.- S.19.