Folklorumuzun, dastanlarımızın tədqiqinə
həsr olunmuş alim ömrü
Azərbaycan
folklorunun yorulmaz tədqiqatçısı, "folklorumuzun
ilk doktoru", folklor motivlərindən məharətlə
istifadə edən dramaturq, ssenarist, tərcüməçi,
uzun illər ali məktəblərimizdə
folklor fənnini tədris edən pedaqoq alim Məmmədhüseyn
Təhmasib (1907-1982) qədim tarixi diyar olan
Naxçıvanın Azərbaycan elminə bəxş etdiyi bənzərsiz
şəxsiyyətlərdən biridir.
"Qaçaq
Nəbi" dastanının nəğmələri istifadə
olunmuş "Nəbi" kinossenarisi, "Çiçəkli
dağ" nağıl-pyesi, "Rübailər aləmində",
"Bahar", "Aslan yatağı", "Kəlilə və
Dimnə"nin motivləri əsasında qələmə
aldığı "Hind nağılı", "Gülən
gözlər", "Çiçəklənən
arzular" adlı dram əsərləri, "Nizami əsərlərinin
el variantları", 5 cildlik "Azərbaycan
dastanları", 5 cildlik "Azərbaycan
nağılları", "Koroğlu" dastanı,
"Molla Nəsrəddin lətifələri", "Ağ
atlı oğlan" və digər əsərlər
böyük alimin elmi, tərtibçilik, ədəbi və mədəni
fəaliyyətinin çox geniş diapozonundan xəbər
verir. Bütün bunlarla yanaşı, M.Təhmasib
xalqımızın zəngin mənəvi xəzinəsinə
dair tədqiqatlarının nəticələrini gənc nəslə
çatdırmaq üçün pedaqoji fəaliyyəti də
zəruri saymışdır. Ali məktəblərimizdə
şifahi ədəbiyyatı tədrisə ilk dəfə o
başlamış, Azərbaycan folkloru kursunu bir fənn kimi o
yaratmışdır. M.Təhmasib 1945-ci
ildə "Mövsüm və mərasim nəğmələri"
adlı namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə
etmişdir. Burada "Ata-baba günü mərasimləri",
"Hodu-hodu", "Günəşi dəvət",
"Mövsüm nəğmələri", "Səməni
nəğməsi bayramı", "Kos-kosa", ümumiyyətlə,
adət, ənənə, mərasim və bayram, mərasimlərin
sehr və əfsunlar, "Avesta ehkamları", qədim
türklərin etiqadları ilə əlaqəsi, falın
şeirlə birləşməsi nəticəsində
yaranmış "vəsfi-hal"lar və s. haqqında ətraflı,
dərindən və sistemli araşdırmalar
aparılmışdır. 1965-ci ildə M.Təhmasib
"Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər)"
mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.
Bu dissertasiya 1972-ci ildə "Elm" nəşriyyatı
tərəfindən Əməkdar elm xadimi, akademik Həmid
Araslının redaktorluğu ilə monoqrafiya halında nəşr
olunmuşdur. Bu əsər nəinki Azərbaycan
folklorşünaslıq elminin, hətta bütövlükdə
türkologiya elminin uğuru kimi dəyərləndirilmişdir.
Çünki dəyərli alim "Aşıq",
"Ozan", "Dastan", "Qəhrəmanlıq
dastanları", "Məhəbbət dastanları",
"Məcazi məhəbbətə həsr edilmiş
dastanlar", "Ailə-əxlaq dastanları"
haqqındakı qənaətlərini ümumtürk kontekstindən
çıxış edərək təqdim etmiş,
dastanların təkcə Azərbaycan yox, bir çox türk
xalqlarına məxsus variantları ilə müqayisə və
qarşılaşdırılmalar aparılmış, son məqamda
isə məsələn, "Koroğlu" dastanının
və digər əsərlərin daha çox Azərbaycana məxsusluğuna
diqqəti cəlb etmişdır.
Şanlı
qəhrəmanlıq tariximizi özündə əks etdirən
folklorun ən irihəcmli janrı olan dastanlar haqqında
"Dastan yaradıcılığımız haqqında",
"Dədə Qorqud" boyları haqqında (I məqalə)",
"Dədə Qorqud" boyları haqqında (II məqalə)",
"Dastanlar", "Bir tarixi həqiqətin eposdakı izləri",
"Dastanlarımızın bir növü haqqında" və
sair araşdırmaların müəllifi M.Təhmasib doktorluq
dissertasiyasında bu janr haqqında yazmışdır: "Azərbaycan
dastanları həmişə ümumi şəkildə qəhrəmanlıq
və məhəbbət dastanları deyə iki qrupa
bölünmüşdür. Mütəxəssislərimiz
birinci qrupu bəzən qəhrəmanlıq dastanları, bəzən
tarixi-qəhrəmanlıq dastanları, bəzən boy, bəzən
qəhrəmannamə, məhəbbət dastanlarını isə
bəzən sevgi dastanı, bəzən aşiqanə dastan, bəzən
aşiqanə-romantik dastan, bəzən də xalq romanı
adlandırmışlar". Azərbaycan
dastanlarını qəhrəmanlıq, məhəbbət və
ailə-əxlaq dastanları adlandırdığı
üç qrupda təsnif edən alim hər qrupun daxilində
də müvafiq bölgülər aparmışdır.
Məhəbbət dastanlarını isə üç
yarımqrupa bölmüşdür:
1. Məhəbbətlə
qəhrəmanlıq hüdudlarında dayanan dastanlar
2. Əsl
məhəbbət dastanları
3. Məcazi
məhəbbətə həsr edilmiş dastanlar:
a) Astral
dastanlar
b) Rəmzi
dastanlar
Dünyəvi, real məhəbbətə həsr
olunmuş pak, təmiz insani hisslərin yüksək bədii
şəkildə ifadəsi olan əsl məhəbbət
dastanları ilə yanaşı, dəyərli alim məcazi
sevgidən, simvolik məhəbbətdən bəhs edən
dastanları da fərqləndirməyi məqsədəuyğun
hesab etmişdir. "Ümumiyyətlə, astral əsər
nədir?" - sualına M.Təhmasibin
verdiyi əhatəli və tam aydın cavab diqqəti cəlb
edir: "Astral əsər təbiət qüvvələrinin,
təbiətdə baş verən hadisələrin, xüsusilə
səma cisimlərinin, səyyarə və bürclərin
insan şəklində təsəvvürünə əsaslanır.
Belə əsərlərdə bəzən tam
il daxilində, bəzən ayrı-ayrı fəsillərdə,
bəzən isə bir gecə-gündüzə ulduzlar aləmində
baş verən hadisələr bədii şəkildə təsvir
olunur". XIV əsrdə yazılmış astral əsərlərin
ən yüksək zirvəsi sayılan azərbaycanlı
şair, alim, astronom və riyaziyyatçı Əssar Təbrizinin
(1325-1390) "Mehr və Müştəri" (1376) əsəri
yaranmışdır. Bu əsərin ideya istiqaməti,
elmi və bədii dəyəri haqqında özünə qədər
aparılan tədqiqatları qeyd etməklə bərabər dəyərli
folklorşünas onu astral əsər kimi dəyərləndirmək
üçün əvvəlcə qısa süjetini
vermiş və beləliklə də bu süjetin şifahi
xalq ədəbiyyatımızdakı "Şəms-Qəmər"
adlı nağılla və "Mehr-Mah" adlı dastanla
sıx əlaqəli olduğu və yaxından səsləşdiyi
qənaətinə gəlmişdir.
"Mehr-Mah"
dastanının çox mürəkkəb süjetilə
oxucuları tanış edən M.Təhmasib dastanın
müasir xalq dastanları ilə oxşar və fərqli cəhətlərindən
danışarkən çox mühüm bir xüsusiyyət
qeyd edir ki, bu da dastanın nəzm hissələrində
qoşma, gəraylı, xalq mahnılarından başqa qəzəl,
müxəmməs və rübailərdən də istifadə
edilməsidir. Bildiyimiz kimi, bu xalq dastanlarına
aid olan bir xüsusiyyət deyil. Həm bu cəhətinə,
həm də çox mürəkkəb, hətta
"qarışıq" süjet xəttinə malik
olduğuna görə (Əsər 24 qol-məclisdən ibarətdir
və burada 50-dən artıq personaj iştirak edir - A.O.) dəyərli
alim çox doğru olaraq bu qənaətə gəlmişdir
ki, bu dastan eyniadlı yazılı ədəbiyyat əsərinin
folklorlaşmış variantıdır. Dastanın Xavər
şah (Şərq), onun oğlu Mehr (Günəş), Mah
(Ay), Ütarid vəzir və onun qızı (Zöhrə), Bəhram
(Mars), Müştəri (Bərcis) planetlər və səma
cisimləri ilə bağlı surətlərinə və əsərdə
"bir il müddətində təbiətdə baş verən
hadisələr simvolik şəkildə təsvir olunduğuna
görə" bu dastanın astral əsər olması nəticəsinə
gəlinmişdir.
Digər
astral dastanlar kimi "Gül və Sənavər",
"Gül və Sineyvaz", "Gül və Suman" kimi
nağıl variantları olan "Şahzadə Sənubər"
və "Mahmehri ilə Xurşid" dastanlarının
süjetlərini müxtəsər şəkildə
xatırladan müəllif buna xüsusi ehtiyac olduğunu nəzərə
çatdırır. Çünki "həmin
əsərlər o zamana qədər bizdə çap edilməmiş,
bundan sonra da nəşr olunacağına ümid
azdır". Bu dastanların məzmununu
qeyd etməkdə müəllifin əsas məqsədi isə
astral süjetlərin Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında
olduğu kimi, şifahi xalq ədəbiyyatımızda da
mövcud olduğunu və xüsusilə, dastanlarımız
üçün təsadüfi hal olmadığını nəzərə
çatdırmaqdır.
M.Təhmasib. xüsusilə "Tahir-Zöhrə"
dastanının astral əsər olduğunu sübuta yetirmək
üçün daha çox bu dastandan bəhs etmişdir. Folklorşünas alim uzun
illər boyu aparılan araşdırmaların nəticələri
olaraq aşağıdakı dəlilləri irəli
sürür:
1.Dastanda
şər qüvvə kimi təsvir edilmiş Hatəm
Sultanın hökmdarı olduğu Qaraman heç bir dövlətlə
və ya ərazi ilə əlaqədar deyil, bu, tamamilə
simvolik məna daşıyan bir addır: "O, sadəcə
qara man, yəni qaranlıq göy, gecə səması deməkdir.
Hatəm isə hakim, ağa, sahib deməkdir.
Beləliklə, Qaraman hökmdarı Hatəm
astral mənada qaranlıq gecə səması deməkdir".
2.Dastanın əsas qəhrəmanlarından biri olan Zöhrə isə
onun qızıdır. Tahirlə eyni saatda anadan
olan Zöhrə atası Tahiri sürgün etdikdən sonra
xüsusi bir imarətdə göz dustağı kimi
saxlanılmış, Hatəm Sultan öldükdən sonra
azadlığa çıxmışdır. "Aydındır ki, bu axşamdan parlaq bir ulduz kimi
görünən, sonra yoxa çıxan, bir də ancaq səhərə
yaxın görünən Zöhrə ulduzunun antropomorfizmidir.
Bu ulduz Şərqdə su, eşq, xoşbəxtlik
və gözəllik ilahəsi Nahid (Anahit) və ya çoban
kökəbi, çoban ulduzu da adlandırılır. "Zöhrə vəfalı bir məşuqədir,
son dərəcə gözəldir, mahir nəğməkardır.
Sular ona tabedir. Bu sonuncu, yəni
onun sulara hakim olması dastanda, xüsusilə, gözəl
işlənmişdir". Belə ki, Hatəm
Sultan Tahiri sürgün etdikdən sonra Zöhrəni su kənarında
xüsusi bir imarətdə saxlayır. Tahir gəldikdən
sonra Zöhrə onu sandığa qoyub onun içində gizlədir
ki, onu heç kim tapa bilməsin. İp qırıldıqda sandıq uzağa axıb
gedə bilməyir, geri qayıdıb Zöhrədən icazə
istəyir və s.
3.Dastanın digər əsas qəhrəmanı Tahir isə görkəmli
alimin araşdırmalarının nəticəsində
aydın olmuşdur ki, Əttar ulduzu, Tair zirvəsi, Tir və
ya Müştəriyə çox bənzəsə də,
bunların heç biri ilə əlaqəsi yoxdur: "...
bizim Tahir-Tair ayın adlarından biridir". Tahir
bir sıra əlamətlərinə görə ayı təcəssüm
etdirir. O, Günəşin qaranlıq gecəni məhv
etməsi nəticəsində Zöhrə ilə qovuşur. Dastanın digər versiyaları, özbək,
türkmən, tatar və digər variantları ilə
müqayisəli təhlillər aparılmış, fərqli
cəhətlər müəyyənləşdirilmiş,
özbək variantının XVI əsrdə
yaşamış Səyyadi adlı bir şair tərəfindən
yazılmış məsnəvi olduğu qənaətinə
gəlinmişdir. M.Təhmasib bu variantda
astral əlamətlərin çox zəif və sönük,
tatar variantının isə daha qədim və astral köklərlə
zəngin olduğunu diqqət mərkəzinə çəkmişdir.
Dəyərli
folklorşünas alimin xüsusi vurğuladığı digər
bir məqam isə "Tahir-Zöhrə" dastanının
Əssar Təbrizi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Məhəmməd
Füzuli və digər orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının
klassiklərinə məlum olması faktıdır. Bu da dastanın yaranma tarixinin
düşünüldüyündən daha qədim dövrə
aid olduğunu düşünməyə əsas verir.
Qeyd etdiyimiz bütün bu dastanlar, onların müxtəlif versiya və variantları üzərində dərin araşdırmalar aparan M.Təhmasib tarixi salnamələrdə, Azərbaycan və Şərq klassiklərinin əsərlərində, müxtəlif məqsədlərlə tərtib olunmuş ayrı-ayrı cünglərdə, Şərq mifologiyasında, "Avesta"da, şərqşünas alimlərin fikirlərində rast gəldiyi məlumatları qarşılaşdırmış, hətta yeri gəldikcə Yunanıstan, İran, Misir, Qafqaz və orta Asiya dastanları ilə müqayisə edilmiş, yekun elmi nəticələr ortaya qoymuşdur. Məhz bu baxımdan M.Təhmasibin çox zəngin və qədim tarixə malik olan mənəvi sərvətimiz olan dastanlarımızın tədqiqi sahəsindəki xidmətləri təqdirəlayiqdir.
Professor M.Təhmasib adlarını qeyd etdiyimiz fundamental əsərləri və həcminin genişliyi və araşdırmalarının dəqiqliyi, əhatəliliyi ilə diqqəti cəlb edən elmi məqalələri ilə Azərbaycanda folklorşünaslıq elminin yeni bir mərhələsinin əsasını qoymuş, məktəb formalaşdırmışdır. Bu məktəbin davamçıları folklorun istənilən janrının tədqiqində ustadlarının obyektiv nəticələrindən də bəhrələnmişlər. Onu da qeyd edək ki, M.Təhmasib təkcə dastanlarımızın tədqiqinə deyil, həm də toplanması işinə də xüsusi əhəmiyyət vermişdir. 1938-1965-ci illər ərzində o, müxtəlif aşıqlardan "Abbas-Gülgəz", "Alıxan-Pəri", "Qaçaq Kərəm", "Qurbani-Pəri", "Ordubadlı Kərim", "Gül-Sənubər", "Cəlali Kürdoğlu", "Tahir-Zöhrə" və s. dastanlar da daxil olmaqla, 100-dən çox dastan toplamışdır. "Həyatını folklor nümunələrinin toplanması və tədqiqinə həsr etmiş görkəmli alim, professor Məmmədhüseyn Təhmasib Azərbaycan xalqının tarixini, həyat tərzini, mənəvi dəyərlərini ifadə edən ən müxtəlif regionlara səpələnmiş folklor nümunələrini toplayıb ümumiləşdirməklə yanaşı, xalq yaradıcılığının mənalar aləmini, bədii xüsusiyyətlərini də böyük ustalıqla açmışdır". Onun Aşıq Şəmşir, Aşıq Ələsgər və digər el sənətkarları, İmadəddin Nəsimi, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Cəfər Cabbarlı kimi tanınmış Azərbaycan ədiblərinin folklorla əlaqəsi haqqındakı araşdırmaları bu gün də elmi dəyərini qoruyub saxlamaqdadır.
Aygün ORUCOVA
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2017.- 8 iyun.- S.6.