Şabranda ədəbi həyat

Vaqif YUSİFLİ

Filologiya elmləri doktoru

Azərbaycanda ədəbi məclis ənənəsi qüvvətli olub və bu ənənə indi də davam edir.

Deyə bilərik ki, yazıçıların təşkilatlanmasının son həddi Yazıçılar Birliyidir və bu Birliyin müxtəlif bölgələrdə filialları fəaliyyət göstərir: Naxçıvan Yazıçılar Birliyi, Gəncə, Qarabağ, Qazax, Lənkəran, Şəki, Quba, Aran, Mingəçevir, Sumqayıt, Şirvan, Şamaxı, Muğan, Abşeron bölmələri. Bundan başqa, AYB-nin Gürcüstan, habelə, Moskva, İstanbul bölmələri də vardır. Bu bölmələr Ümumazərbaycan ədəbiyyatının tərkib hissəsi kimi fəaliyyət göstərir.

İndi Azərbaycanın əksər rayonlarında ədəbi məclis ənənəsi davam edir. O cümlədən, Xaqani poeziya bayramının keçirildiyi Şabranda. Şabran Azərbaycanın qədim yaşayış məskənlərindən biridir, bu qədimlik onun indiyə qədər hifz olunan tarixi abidələrində də təcəssüm olunur. Gözəl, səfalı təbiət mənzərələrilə diqqəti cəlb edən Şabranı XXI əsrin bu çağı öz qədimliyi ilə müasirliyinin qovşağında yaşadır.

Şabranda ədəbi həyat həmişə gur və davamlı olub. Keçən əsrin 70-80-ci illərində Şabranda "Çıraqqala" adlı ədəbi məclis yaradılmışdı. Onun rəhbəri rayon qəzetinin redaktoru Əmirqulu Quliyev olub. O Əmirqulu Quliyev ki, həmin illərdə bir satirik yazar kimi "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində tez-tez çıxış edirdi. Sonra həmin ədəbi məclis "Şabran " adlandırıldı. Qeyd edim ki, onun bir çox üzvləri artıq dünyalarını dəyişiblər, haqq dünyasına qovuşublar: müasir Azərbaycan poeziyasının istedadlı nümayəndələrindən Ağalar Mirzə, rayon qəzetinin redaktoru Xalid Məmmədli, Əmirqulu Quliyev, şair Həsən Orucov və başqaları. Onların ruhu şad olsun! Şabran ədəbi məclisinin yetirməsi olan Sadıq Elcanlı isə öz yaradıcılıq fəaliyyətini davam etdirməkdədir. Azərbaycan televeziyasında məsul şəxs olan Sadıq Elcanlı müasir nəsrimizin görkəmli nümayəndələrindən biridir.

Yeddi il əvvəl "Şabran nəğmələri" adlı bir ədəbi toplu ilə tanış olmuşdum. Bu, həmin adda beşinci toplu idi. Onun tərtibçisi və redaktoru Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliyinin üzvü, indi Şabran ədəbi məclisinin sədri şair Qafar Süleymandır. Həmin toplu vasitəsilə Şabranda yaşayıb-yaradan Qafar Süleyman, Təvəkkül Kərim, Sabir Zöhramlı, Şərbətəli Mahmudov, İbrahim Ağçaylı və Güləli Bağbanın şeirləri, Aydın Tağıyev, Nizami Əlioğlu, Çingiz Xalidoğlu və Məhəmməd Osmanovun hekayələri ilə tanış oldum. Beləliklə, qiyabi də olsa, Şabran ədəbi mühitinə bələdliyim oldu. Sonralar Şabranda yaşayıb-yaradan yazarların yaradıcılığı barədə mərkəzi mətbuatda bir neçə məqalə çap etdirdim. Təkcə Şabranda deyil, ümumən, Azərbaycan ədəbi mühitində yaxşı tanınan Novruz Nəcəfoğlu, Aydın Tağıyev və Aybəniz Əliyar barəsində. Hazırda "Şabran" ədəbi məclisi cavan qüvvələri də öz ətrafında birləşdirir. Lətafət Əlişadqızı və Samirə Zeynallının cavan şairlər kimi istedadlarının parlayacağına ümid edirəm...

Aydın Tağıyev Şabranda yaşayır. Müəllimdir. Müasir Azərbaycan nəsrinin tanınmış nümayəndələrindən biridir.

Onun bu yaxınlarda çapdan çıxmış "Bir bazar günü" adlı povest və hekayələr kitabı ilə tanış oldum. "Yuxuda qətl" povesti və bir də yeddi hekayə. "Alma oğurlayan divlər" kitabında da on beş hekayəsi verilmişdi.

Həmin kitab iki il öncə işıq üzü görmüşdü. Aydın hekayə janrına xüsusi meyil edir. Deyim ki, müasir nəsrimizdə o, mikrohekayələr ustası kimi tanınır. Barəsində Bəkir Nəbiyev, Mövlud Süleymanlı, Sadıq Elcanlı fikir söyləyib. Doğrusu, ürəyimdən keçirdi ki, onun hekayələri haqqında mən də fikir söyləyim. Hər dəfə qəzet və jurnal səhifələrində onun təzə çıxan hekayələrini oxuyur və sevinirdim ki, Aydın yaradıcılıq tempini itirməyib, yenə əvvəlki kimi sadə və təbii yazır, həyatın, gerçəkliyin adiliklərinə üz tutur, bu adiliklərdə qeyri-adi nəsə axtarıb tapır, kiçik hekayələrdə belə, öz obrazlarını yaratmağa səy göstərir. Hekayə bədii nəsrin elə formasıdır ki, oradan dünyaya yol başlayır. Böyük problemlər, qlobal hadisələr hekayə üçün dənizdə damla kimidir. Xatırlayaq, Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu"nda xalqın avam bir nümayəndəsinin ötən əsrin əvvəllərindəki həyat, düşüncə tərzini... Aydının hekayələri təhkiyə tərzinin şirinliyi ilə diqqəti cəlb edir.

Təsvirləri real və inandırıcıdır, oxucunu ardınca çəkib aparır. Kazım kişinin əziz-xələf bir oğlu ağacdan alma dərərkən bir ilanın ona tərəf süründüyünü görür və uşaq qorxudan özünü o ağacdan yerə atır. Və bu Kazım kişiyə dərd gətirir... Bir il sonra bağdakı bütün ağaclar yazda çiçəkləyib meyvə gətirsələr də, alma ağacı nə çiçək açdı, nə də bar verdi. Aydın Tağıyevin "Güllü çit yaylıq" hekayəsindəki bədii material bəlkə də bir povestin, ya bir romanın mövzusu ola bilərdi. Amma Aydın lap əvvəldən təqdim etdiyi materialı bir akvarel zərifliyilə işləyə bilib. "Bir bazar günü"ndə Gülqız adlı bir qadının taleyindən söz açılır. Nəsrimizdə bu, təzə mövzu deyil. Ancaq Aydın tənha qadının qız vaxtından ölümünə qədərki həyatını, keçirdiyi sarsıntıları incəliklə, psixoloji dəqiqliklə təsvir edir.

Sən demə, Gülqızın ərə getməməyinin, qarıya-qarıya qalmağının səbəbi varmış. Ölüm ayağında köhnə bir sandığın içindən bir çit yaylıq çıxır. Bu güllü çit yaylığı Sənəmin qardaşı Qələndər davaya getməmişdən əvvəl Gülqız üçün alıbmış... Aydın Tağıyevin hekayələri hadisədən, mətləbdən obraza doğru hərəkət edir.

Hadisə tipik və səciyyəvi olduğu kimi, obraz da bədii ümumiləşdirmə gücündə olur. Ancaq mən deməzdim, Aydın bütün hekayələrini bu üsulla qurur, yəni real həyat hadisəsini əks etdirən obrazları süjetə gətirir.

Psixoloji anların təsviri, mahiyyətə, alt qata enmək məharəti, dilin, təhkiyənin təbiiliyi, özünəməxsusluğu da mühüm rol oynayır... Aydın Tağıyevin hekayələrində duyumlu, görümlü milli kolorit naxışları nəzərə çarpır.

Təsadüfi deyil ki, onun hekayələrinin qəhrəmanları: qocalar, qarılar, el ağsaqqalları, el ağbirçəkləridir. Kənd müəllimləri, çobanlar, müharibə veteranları bu hekayələrdə rəğbətlə təsvir olunur. Aydın Tağıyev yazılarında ştampdan, stereotipdən qaçır, ağsaqqalın, zəhmətkeşin bir insan kimi xarakterini mürəkkəbliyilə təsvir etməyə çalışır. "Çörək" hekayəsində Mədət kişi ilə Səməd kişi arasında uşaq üstündə dava-dalaş başlayır, ata-baba dostluğu, qonşuluq münasibətləri az qala itir. Mədət kişi əzizxələf oğlunun döyülməyinə daralıb onu qabağına qatır, şikayətə gedir. Ancaq yarı yolda əməlindən peşman olur.Evə dönür. Aclıq güc gələndə oturub çörək yeyirlər. "-Bu çörək nə yumşaqdır,-deyə oğlundan xəbər aldı,-bəyəm anan bu gün təndir qalamışdı? Uşaq ağzındakı tikəni aşıra-aşıra: -Yox,-dedi,- səhər Püstə xala Cavadla yollamışdı ki, isti çörəkdir! Çeynədiyi loxma az qala Mədət kişinin boğazında qalmışdı, kişi ağzındakı tikəni güclə uda bildi. "Lənət şeytana!.." Sonra da Mədət kişi özünü də, arvad-uşağı da söyüb ölü-diri qoymadı. -Əl-üzünü yu! Düş qabağıma, geri dönürük!" Dəlisov ağlın, qızmış ürəyin hirs-hikkəsini müqəddəs sayılan çörək yumşaldır. Aydın Tağıyevin hekayələrində belə ibrətli, təsirli səhnələr çoxdur.

Yazıçının hekayələrində zərif və işıqlı yumor hissi var və dərindən fikir verəndə, bu yumorun içində güclü bir ironiya duyulur. "Çəpik" hekayəsi bu cəhətdən ibrətlidir: "Nağının əlini əlinə vurub ləzzətli bir çəpik çalmağı vardı. O, çəpik vuranda səs zalı doldurardı. Məktəblərində iclas, təntənəli yığıncaq-filan keçiriləndə müəllimlər qabaq cərgələrdə oturdardılar, dərslərini fərli-başlı oxumasa da, belə tədbirlərdə siniflərinin üzünü ağardardı. Direktor çıxış edib nitqini qurtarandan sonra o biri uşaqlar əl çalmaqdan qalsalar da, təkcə Nağının çəpiyinin səsi zala bəs idi..." Aydının hekayələri haqqında az da olsa, söz deyilib.

Akademik Bəkir Nəbiyev 1984-cü ildə "Söz ürəkdən gələndə" tənqid toplusundakı bir məqaləsində yazmışdı ki: "Buz heykəllər əriyir..." Aydın Tağıyevin ilk hekayəsidir. Onun materialını məişətimizin ən adi epizodlarından biri təşkil edir. Bu hekayə insana inam və etibar haqqında gənc müəllifin qəlbindən qopan səmimi poetik səsdir. Bu səs insanların ən yaxşıları üçün səciyyəvi olan nəciblik, xeyirxahlıq duyğularına alqışlar deyir". Xalq yazıçısı Mövlud Süleymanlı isə yazır: "Özünü tanıtmağa heç vaxt tələsməz, onu həmişə sonra görərlər, mütləq görərlər və bir daha unutmazlar. Yazıları da elədir, üstündən bir dəfə, beş dəfə keçərsən və ilişərsən. Buna inanmaq istəyirsinizsə, yüz kərə yanından ötdüyünüz "Buğa əhvalatı" hekayəsini oxuyun. Mən bu hekayəni bəlkə də otuz il bundan qabaq oxumuşam, inəyi üçün buğa axtarışına çıxan kənd əhli hələ də yadımdadı"...

Novruz Nəcəfoğlu da kənddən yazır və öz sələflərinin ənənəsini davam etdirir. Onun təsvir etdiyi kənd həm otuz-qırx il bundan əvvəlki kənddir, həm də bu müddət ərzində dəyişən, yeniləşən, ancaq öz simasını itirməyən bir kənddir. Bu kənddə yaşayan insanların əsas peşəsi maldarlıqdır, qoyunçuluqdur, camaat bununla öz ruzisini, gün-güzəranını təmin edir. Ancaq geridə qalmış, patriarxal kənd də deyil. Mədəniyyət, sivilizasiya öz təsirini burada da hiss etdirir. Lakin müəllifi düşündürən əsas məsələ insanların bir-birinə münasibətidir, şəhərlərdən uzaq olan, əkinlə, biçinlə, maldarlıqla, bir sözlə, təsərrüfatla məşğul olan adamların içindəki işıqlı duyğulardır.

Söhbətimə müəllifin "Bu dərənin uzunu" povestindən başlamaq istəyirəm. Bu povestdə N.Nəcəfoğlu iki yaşlı insanın-Əhliman və İbrahimin görüşünü təsvir edir. "Dağların belində qərar tutmuş, arxasını şiş qayalara söykəmiş ağ şəhərə - dostu İbrahimə qonaq gələn Əhliman kişi bir kəndli səhmanı ilə pay-püşünü həyətdə boşaldır, onu hörmətlə içəri dəvət edirlər. Hələ dostu gəlib çıxmayıb, o gələnə qədər isə biz qonağın uşaqlıq və gənclik illərinin acılı-şirinli xatirələri ilə tanış oluruq. O, ömrünü-gününü kənddə-kəsəkdə, dağlar qoynunda keçirib, çoban olub. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızda çobanların məişəti, özünəməxsus peşə məşğuliyyəti ilə bir çox əsərlərdən tanış olmuşuq. Xüsusilə, Mövlud Süleymanlının povest, roman və hekayələrində. N.Nəcəfoğlu da bu povestində belə təsvirlərə az yer ayırmayıb. "Əlində sərinc, qazan, vedrə tutan qız-gəlin, arvad-uşaq hamısı heyvanın yataq yerinə axışır. İstədiyi qədər bol süd sağa bilməyənlərdən çobanı yamanlayanlar, "pis otarmısan" deyənlər, yaxud "sağ ol, heyvana yaxşı baxmısan" deyə alqış edənlər də olur. Bu gün də qız-gəlinlə dolan yataq sanki bəzənmişdi.Arxajın içində əmişə can atan quzuların, çəpişlərin mələrtisindən qulaq tutulurdu".

Hiss olunur ki, N.Nəcəfoğlu bu səhnələri, çoban həyatı ilə bağlı bu təsvirləri real müşahidələri əsasında qələmə alıb. O, öz qəhrəmanını da bu peşəyə, çölçülük-çobançılıq həyatına vurğun bir obraz kimi təsvir edir. İllər keçir, həyatda hər şey dəyişir, lakin Əhliman kişi dəyişmir. O, harada olursa olsun, dağ adamıdır, çobandır və bununla fəxr edir. Amma müəllif onu təkcə bir çoban kimi, yəni öz peşəsinin vurğunu kimi təsvir etsəydi, obraz yarımçıq təsir bağışlayardı. Elə bu səbəbdən müəllif Əhlimanın xatirələr dünyasından bir-iki epizodu təqdim etməklə onun xarakterinin işıqlı cizgilərini açıqlayır. Yuxarıdakı təsvirdən sonra məlum olur ki: "Beləcə bu mənzərəni seyr edən Əhlimanın diqqətini tay-tuşlarının arasında nazlana-nazlana yeriyən, başıörtüksüz, saçları gərdəninə tökülmüş, incə qamətli, yanaqları lalə kimi alışıb-yanan bir qız cəlb etdi. Ürəyindən nəsə qəfil bir qığılcım keçdi".Ancaq bu eşq alovu sonadək davam eləmir, uğursuz olur və illər boyu Əhlimanın unuda bilmədiyi acı xatirəyə çevrilir.

N.Nəcəfoğlunun "Çarəsiz yolçu" povesti isə onun nəsr əsərləri içərisində ən sanballısıdır,- desəm, səhv etmərəm. Bu povesti ilk dəfə 2011-ci il "Azərbaycan" jurnalının 2-ci sayında oxumuşam. Əgər birinci povestdə ("Bu dərənin uzunu") təsvir olunan obrazlar hardasa natamam təsir bağışlayırdısa (məsələn, Əhlimanın ancaq xatirələr işığında düşüncələrə dalıb müasir kəndin problemləri barədə geniş söz açmaması və s.), "Çarəsiz yolçu"da bütün diqqət Qıztamam ananın xarakteri üzərində cəmləşir. Qıztamam kimdir? Bir elat qadını. Bu elat-köç əhli mal-qara naxırlarını, qoyun sürülərini qışlaqdan yaylağa aparırlar. Qıztamam bir xaral yunu yaddan çıxardığını bilib, təzədən geriyə qayıdır. Əhvalat da elə bunun üstündə qurulur. Obaya qayıdanda isə artıq onda can qalmamışdı. Qızı üçün cehizlik yorğan-döşək tutmaq niyyətilə yığdığı yunun itəcəyini güman edib geri qayıdan Qıztamam yorulub əldən düşür, yolda qızıl ilanla da üzləşir. Obada qalan adamlar ona kömək edib öz elatına çatdırırlar.

Müəllifin hekayə və povestlərində təbiət də ayrıca bir obraz kimi diqqəti cəlb edir. Onun elə bir hekayəsi, povesti yoxdur ki, orada bu obraz görünməsin. Bəlkə də uzun müddət Azərbaycanın ən gözəl canlı təbiət tablosu olan Lerikdə yaşadığı üçün bu təsvirlər belə gözəldir: "Payız günəşi nazlana-nazlana dağların dalına çəkilməkdə idi". "Kiçik çilə sərt, soyuq havası ilə özünü göstərirdi. Axşama doğru bozaran havanın üzü kimi adamın içini deşib keçən külək boz yalquzaq kimi ulayırdı". "Axşam sazağı başlamışdı. Meh qar dənələrini donmuş qarın üstü ilə qovduqca dağ yerinin qışını görmüş, qışı yaşamış insanlara tanış olan bir səs musiqi kimi ətrafa yayılır, at ayaqlarının qar üzərindəki xırçıltısı ilə qəribə bir ahəng yaradırdı". Bu misalların sayını istənilən qədər artırmaq olar. Mən Novruz Nəcəfoğlunun daha bir povesti haqqında qısaca da olsa, danışmaq istərdim.. "Nağıl adam" adlı bu sənədli povest Aydın Tağıyevin İnsan və sənətkar taleyinə həsr olunub.

Aydın Tağıyev - mənim aləmimdə Azərbaycanın bu balaca Çexovu olduqca kaloridli bir insandır. Və hətta mənə elə gəlir ki, öz yazıları qədər səmimi və təbii bir şəxsdir. Məni bir hadisə qətiyyən təccübləndirmir.

Şabran İcra hakimiyyətinin başçısı Novruz Nəcəfoğlu Aydın Tağıyev haqqında istedadla yazılmış bir əsər ortaya qoyub, - yox, bu təəccüblü deyil, - mənim fikrimcə icra başçısı ilə yazıçı bir məqamda, bir vəhtəd təşkil edir. Eşq olsun bu birliyə... 2004-cü ildə Şabranda yaşayan 24 yaşlı Aybəniz Əliyarın "Dənizin dostu" adlı ikincı şeirlər kitabı çapdan çıxdı. Aybənizin həmin kitabı mənim əlimə də keçdi, şeirlərindəki təbiilik, səmimi hisslər, obrazlı ifadə tərzi və hər şeydən əvvəl dəfələrlə işlənən mövzularda təzə söz deməyə can atması bir oxucu-tənqidçi kimi mənı çox sevindirdi, götürüb onun şeirləri barədə kiçik bir yazı yazdım, "Ədalət" qəzetində çap etdirdim. Üstündən 14 il keçir, amma Aybənizin o yazıdan hələ də xəbəri yoxdur... Aybəniz Əlyar əksər mövzulara müraciət edir, onu nə düşündürürsə, hansı hadisə həyəcanlandırırsa, şeirə gətirməyə çalışır. Onun şeirlərində hissiyyat, duyğu seli güclüdür. Bəzən bu seli sadəcə nizamlamaq lazım gəlir ki, bir məcraya yönəlsin, çünki selin içində çox nəsnələr olur, - daş da, ağac da, kötük də, lil də...

Əlbəttə, Aybəniz Əliyar nəzmkar olmadı, bu 12 il ərzində Allahın ona bəxş elədiyi istedadı qoruya bildi, özünə və şeirinə inana-inana, sözün əzablarına qatlaşa-qatlaşa müasir poeziyamızda seçilə bildi. Bunu sübut etmək üçün Aybənizin "Qürubda günəş" adlı axırıncı şeirlər kitabına nəzər yetirmək kifayətdir...

Aybəniz Əliyarın şeirlərinin kəmiyyət yükü sevgi şeirlərinin üzərinə düşür. Bu şeirlərdə ayrılıqdan və həsrətdən doğan hisslər, duyğular qələmə alınır, daha doğrusu, bir sevginin tarixçəsi oxunur. Şeirdə yalançı hisslərlə həqiqi, yaşanılan hissləri ayırd eləmək o qədər də çətin deyil. Sevgi hisslərinin təsvirində təkcə doğru danışmaq, yəni təbii və səmimi təsir bağışlamaq azdır, əsas məsələ bu hissləri obrazlı şəkildə ifadə etməkdir... Aybəniz indi yaradıcılığının gözəl çağlarını yaşayır. Uğurlar arzulayaq! ...Mən qısaca da olsa, ərazisi etibarilə o qədər də böyük olmayan bir rayonun - Şabranın ədəbi həyatı barədə məlumat verdim. Qoy bu ədəbi həyat daha gur çağlasın!.. İnanıram ki, 17 iyulda Şabranda Xaqani poeziya günü uğurlu keçəcək, Şabran ədəbi məclisinin üzvləri şeirlərini ürəklə oxuyacaq və bizi sevindirəcək. Biz Şabran ədəbi məclisinin üzvlərini daha yaxından tanıyacaq, şeirlərini daha həvəslə dinləyəcək və oxuyacağıq!

525-ci qəzet 2017.- 14 iyun.- S.8.