Mirzə Fətəli Axundzadənin nəzərində modern milli ədəbiyyatın vəzifələri

Şahbaz ŞAMIOĞLU

(Əvvəli 15 iyun ıısayımızda)

Elmi-fəlsəfi düşüncələrinin və dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamış avropalı mütəfəkkirlərin təcrübəsinə əsaslanan M.F.Axundzadə həmin məsələlərin həllini tapacağı təqdirdə ədəbiyyatın zamanın tələblərinə cavab verə biləcəyinə inanırdı.

O, yaxşı başa düşürdü ki, cəmiyyət üzvlərinə, kütlələrə gedib çıxmayan ədəbiyyat kəsərsiz olur, onun varlığı ilə yoxluğunun elə bir fərqi yoxdur. C.Milton (1608-1674), C.Lokk (1632-1704), Ş.Monteskyö (1689-1755), J.J.Russo (1712-1778) və başqa yazıçı və filosofların ideyaları sənaye üsulu ilə çap edilən və öz dövrü üçün kifayət qədər tiraja malik kitablar vasitəsilə yayılırdı və mahiyyət etibarı ilə ədəbiyyat zamanın tələblərinə, millətin tərəqqisinə, cəmiyyətin demokratikləşməsinə xidmət edirdi. Elmi ədəbiyyatların məlumatları mətbəə işində Avropa ölkələrindən nə qədər geridə qaldığımızı göstərməkdədir. İ.Qutenberq tərəfindən msodern mətbəənin işə salındığı Almaniyanı bir tərəfə qoyaq, məsələn, Fransada, Strasburqda ilk mətbəənin işə düşməsindən (1458) yalnız düz 400 il sonra Azərbaycanda - Şamaxıda mətbəə açılmış (1858), daşbasma üsulu ilə ilk kitablar çap edilmişdir. Həmin vaxta qədər isə Azərbaycanda kitabçılıq, əsasən, xəttatların xidmətlərinə bağlı olmuşdur. Azərbaycan yazıçılarının ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlif dillərdə çap edilmiş kitablarını nəzərə almasaq, müasir üsullarla kitab çap etdirmək təşəbbüsündə olan və istəyini reallaşdıra bilən ilk ədiblərimizdən biri M.F.Axundzadə olmuşdur. 1853 və 1859-cu illərdə onun Tiflisdə rus və Azərbaycan dillərində kitabları çap edilmiş, Qafqazın bütün regionlarında, Rusiyada, fərdi qaydada İran və Türkiyədə yayılmışdır. M.Y.Qarabağinin 1856-cı ildə Azərbaycan şairlərinin əsərlərindən ibarət “Kitabi-məcmueyi-divani-Vaqif və digər müasirin”, A.Berjenin 1868-ci ildə “Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarinə məcmuədir” kitabları M.F.Axundzadənin yaxından köməyi və təşəbbüsü ilə çap edilmişdir. Beləliklə, M.F.Axundzadə zamanın tələblərindən yaranan, cəmiyyətin inkişafına yarayan, millətin tərəqqisinə aparan mahiyyətcə sosial ədəbiyyatın tərəfdarı olmuşdur. Və o bu tipli ədəbiyyatın, Divan ədəbiyyatında olduğu kimi, sandıqlarda yatıb-qalmasını qətiyyən istəmir, oxucusu nə qədər az olsa da, kütlələrin içərisinə yeriməsini, yayılmasını vacib sayırdı.

M.F.Axundzadə yenə də ədəbiyyat və zaman müstəvisində, ədəbiyyatın sosial funksiyasını yerinə yetirə bilməsi üçün mətbuat orqanlarının yaradılmasını vacib şərtlərdən saymışdır. Özü də maraqlıdır ki, o, zamanın tələbindən çıxış edərək məhz satirik qəzetin təsis olunmasından bəhs etmişdir. Dostu Mirzə Yusif xana 29 mart 1871-ci il tarixli məktubunda yenə Avropa təcrübəsinə istinadən yazırdı: “Hal-hazırda Avropa ölkələrinin hər birisində satirik qəzetlər. yəni öz həmvətənlərinin pis əməlləri haqqında tənqid və həcv yazan qəzetlər vardır ki. hər həftə çap edilib yayılır. Avropa dövlətləri bugünkü intizam və tərəqqiyə moizə və nəsihət sayəsində deyil, tənqid sayəsində çatmışlar”. M.F.Axundzadənin satirik mətbuat orqanı ilə bağlı arzusu düz 35 il sonra Cəlil Məmmədquluzadənin 1906-cı ildə “zamanın özü yaratdığı, təbiətin özü yaratdığı” “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalını təsis etməsi ilə gerçəkləşmişdir. Əslində, “Molla Nəsrəddin”in meydana çıxması ilə ədəbiyyatda M.F.Axundzadənin istədiyi və bilavasitə onun yetişdirdiyi epoxa başlanmış, maarifçi realizmdən tənqidi realizmə keçid reallaşmışdır.

M.F.Axundzadə sandıq ədəbiyyatından, cünglərdə saxlanan ədəbiyyatdan mətbu ədəbiyyata keçidin zəruriliyini özünün ədəbi nümunələrinin timsalında təsdiqləmişdir. Rus şairi A.S.Puşkinin olümü münasibətilə yazdığı məşhur qəsidəsini Moskva mətbuatında, komediyalarını Tiflisdə rus dilində işıq üzü görən “Kavkaz” qəzetində dərc etdirmişdir. O, özünü təqdim etməklə kifayətlənməmiş, “zikr etdiyi şərti” poeziyasında gördüyü Qasım bəy Zakiri də mətbuatda çap olunmağa təşviq etmiş və onun vasitəçiliyi ilə şairin Krım müharibəsinə aid yazdığı “Fərzəndi-əziz” şeiri “Kavkaz” qəzetində rus dilinə tərcüməsi azərbaycanca orijinalı ilə birlikdə işıq üzü görmüşdür.

M.F.Axundzadə zamanın tələbləri baxımından ədəbiyyatın mətbuata bağlılığını vacib sayırdı. Mətbuatın vasitəçiliyi olmadan milli ideyaların cəmiyyətə sirayət etməsinin müşkül bir iş olduğunu anlayan M.F.Axundzadə ana dilində qəzet çap etmək arzusuna düşmüş, buna nail ola bilməyəndə isə rusdilli mətbuatdan istifadə etmək məcburiyyətində qalmışdır. Zəngin mütaliəyə malik M.F.Axundzadə dünya ədəbiyyatının korifeylərindən olan D.Defo, C.Svift, O.Balzak, E.Zolya, M.Tven, A.S.Puşkin, A.İ.Gertsen, V.Q.Belinski və onlarla başqalarının birbaşa mətbuatda çalışdıqlarını, yaxud qəzet və jurnallarla yaxından əməkdaşlıq etdiklərini, onları düşündürən ən vacib məsələlərlə bağlı publisistik yazılarını, bədii əsərlərinin bir qismini ilk dəfə KİV-də çap etdirdiklərini və effekt verdiyini çox yaxşı bilirdi. Odur ki, M.F.Axundzadə ədəbiyyat və zaman kontekstində ədəbiyyatın öz vəzifələrini mətbuatla intensiv əlaqələr şəraitində yerinə yetirə biləcəyinə ümid bəsləyirdi. Burada M.F.Axundzadə qətiyyən yanılmırdı. “Əkinçi”dən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna qədər olan təxminən, yarıməsrlik dövrün təhlili ədəbiyyatın, milli tərəqqinin simasını və miqyasını müəyyənləşdirməyə tamamilə imkan verir. Mirzə Bala Məhəmmədzadə 1918-ci ildə Tiflisdə nəşr etdirdiyi “İki inqilab arasında” əsərində yazırdı: “Tarix...kəskin qələm ilə yazır ki, azəri türklərin əlli illik müddətində mədəniyyət və milliyyət yolunda göstərdikləri diriliyi Asiya dünyasında Yaponiyadan başqa heç millət göstərməmişdir. Heç millət 25 sənədə (1875-1900-cü illəri nəzərdə tutur - Ş.Ş.) milli bir ədəbiyyat, milli bir teatro, milli bir musiqi və milli bir mətbuat yaratmamışdır. Heç bir millət 12 sənə içində (1906-1918-ci illəri nəzərdə tutur - Ş.Ş.) milli bir tərpəniş, siyasi bir sima və milli bir dirilik göstərməmişdir”.

M.F.Axundzadənin konsepsiyasından çıxış edərək görmək mümkündür ki, XX əsrin əvvəllərində mətbuat və ədəbiyyat tandemi özünü tamamilə doğrultmuşdur. Onun arzuladığı ədəbiyyatı məhz Azərbaycan ictimai-ədəbi fikir tarixində misilsiz rol oynamış “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat”ın ətrafına toplaşmış şair və yazıçılar yaratmışlar.

M.F.Axundzadənin Avropa ədəbiyyatına üstünlük verməsi, şübhəsiz ki, onun özünəqədərki milli ədəbiyyatdan imtinası demək deyildi. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, axundzadəşünaslığın yenicə formalaşmağa başladığı dövrlərdə ədibin Qərb ədəbiyyatı ilə bağlı fikir və mülahizələri bəzən kontekstdən çıxarılaraq onun ümumşərq ədəbiyyatına xor münasibəti kimi dəyərləndirilmiş və bəziləri bu yanlış qavramadan çıxış edərək M.F.Axundzadəyə qədər olan ədəbiyyata aşkar nihilist münasibət bəsləmişlər. 1920-ci illərin siyasi tendensiyasından çıxış edən Hənəfi Zeynallı “Azərbaycanda Mirzə Fətəli əsri” məqaləsində klassik ədəbi prosesin ünvanına aşağılayıcı ifadələr işlədirdi: “Ədəbiyyat adına nə vardısa saqinamə, qəzəl və qəsidələr ilə mərsiyəçilikdən ibarət idi. Şairlər saraylar ətrafında, bəylər otaqlarında və yaxud uzaqdan-yaxından bunların həndəvərində sürünənlərdən ibarət idi”. Yaxud başqa bir tədqiqatda M.F.Axundzadənin yeni tipli ədəbiyyat yaradıcılığı onun yaşadığı cəmiyyətdən uzaqlaşması kimi qavranılmışdır: “Mirzə Azərbaycan mühitində, Azərbaycan cəmiyyəti içində yaşarkən, fikrən o mühitdən tamamilə uzaqlaşmışdı. O, Füzuli, Vaqif, Seyid Əzim kimi qərami şeirlər, qəsidələr yazmayırdı, zira ki, ruhən və fikrən onun yaşadığı mühit, sevdiyi aləm büsbütün başqa idi”. Əlbəttə, M.F.Axundzadə Azərbaycan cəmiyyətindən qətiyyən uzaqlaşmamışdı, bütün fikri Azərbaycan cəmiyyətində idi. İdeologiyanın basqısı altında olan müəllif əslində M.F.Axundzadənin nə istədiyini bilirdi (“O, xalqını bir fransız kimi düşündürmək, yaşatmaq və məmləkətini Fransa kimi görmək istəyirdi”), lakin onun yeni tipli ədəbiyyatın vacibliyi barədə ədəbi görüşlərini istər-istəməz interpretasiya edərək siyasiləşdirir, bolşeviklərin ampulasına uyğun olaraq yazıçını süni şəkildə sinfi mübarizəyə qoşurdu: “O mühit, o cəmiyyət onun ruhuna dar və çox sönük gəlirdi. O kirli, o qaranlıq mühit çirkabları və hissləri içində çırpınan insanlara acıyır, onlara qurtuluş yolu arayırdı”.

Qeyd edək ki, sovet dövründə M.F.Axundzadənin yeni tipli ədəbiyyat və onun vəzifələri, klassik irsə zamanın tələblərindən doğan kriteriyalar çərçivəsində münasibəti və digər problemlər əksər hallarda tendensiyalı şəkildə tədqiq olunmuşdur. Bu məsələlər yeni siyasi-tarixi şəraitdə yenidən tədqiqat aparmağı zəruri edir.

525-ci qəzet 2017.- 17 iyun.- S.16.