Görkəmli mollanəsrəddinçi Əliqulu Qəmküsar və müasirləri

Fərman XƏLİLOV

AMEA Naxçıvan Bölməsi Əlyazmalar Fondunun direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru

(Əvvəli ötən sayımızda)

Əliqulu Qəmküsarın həmyerlisi və müasiri olan Molla Mahmud Çakərlə (1871-1933) münasibəti isə bir qədər başqa xarakterdə idi.

Əsasən mərsiyyə şairi kimi tanınan, lakin ziddiyyətli bir yaradıcılıq yolu keçən, bəzi naqis hərəkətləri ilə müasirləri arasında narazılıqlara səbəb olan Molla Mahmud Çakər qalmaqallı bir həyat yolu keçmişdir. Onun prinsipsizliyi və mürtəce mahiyyətli fikirləri "Molla Nəsrəddin" jurnalında dəfələrlə tənqid olunmuş, hətta mollanəsrəddinçilərlə əməlli-başlı yola getməyən yazıçı-jurnalist Haşım bəy Vəzirov da "İttifaq" qəzetinin 19 mart 1909-cu il tarixli 62-ci nömrəsində dərc etdirdiyi "Birinci qurd Naxçıvanda" adlı məqaləsində onların mövqeyindən çıxış edərək Çakəri qəzet və jurnalları satıb pulunu mənimsədiyi üçün kəskin şəkildə ifşa etmişdir. Ə.Qəmküsar da Çakərin bu mövqeyi ilə barışa bilmədiyi üçün onunla istər şifahi, istərsə də mətbuat səhifərində qızğın mübahisələrə girişirdi. Onların arasındakı bu mübahisə və münaqişə 1909-1911-ci illərdə daha kəskin xarakter almışdı. Məsələn, Ə.Qəmküsar "Molla Nəsrəddin" jurnalının hələ 1909-cu il 12-ci nömrəsində dərc etdirdiyi "Dərd əhli" imzalı "Naxçıvandan" başlıqlı kiçik yazısında "Molla əmi, vallah, billah Molla Mahmud Çakərin səfər ayında eylədiyi gözəl moizələrə and olsun" sözləri ilə onu məsxərəyə qoyurdusa, 1911-ci il 45-ci nömrəsində çap olunan "Sinəzən" şerində isə qəzəblə yazırdı:

Doldur cibini, Çakəri lap eylə qudurğan,

Nə din tanısın, yol, nə də ki anlasın insan.

Söysün sizi hər yerdə, desin min cürə hədyan.

Ə.Qəmküsar 1909-1911-ci illərdə "Molla Nəsrəddin"də dərc etdirdiyi "Ədəbiyyat", "Ələ düşməz", "Nəzirə", “Yahu keçər" və "Sinəzən" adlı şeirlərində də Çakərin mürtəce dini fəaliyyətini, mərsiyəxanlıqdan uzağa getməyən şairliyini və bəzi yaramaz əməllərini tənqid və ifşa hədəfinə çevirmişdir. Bir neçə nümunəyə diqqət edək:

Mənim ey naxçıvanlı şairə heyran olan könlüm,

Yazan lətayilatə matü sərgərdan olan könlüm.

Həya qılma, açıq söylə, cahanda sən görübsənmi

Həmi şair, həmi molla, həmi şeytan olan, könlüm?

("Molla Nəsrəddin" 1910, № 7).

Çakər ola məresiyəxani-səhih,

Qövlü qələt, feli tamamən qəbih

("Molla Nəsrəddin" 1911, № 3).

Ver Çakərə yüz-yüz ki, yesin, qarnı toxalsın,

Hər il boşasın arvadını, tazəsin alsın,

Övladını dansın, evinə vəlvələ salsın,

Vicdanını seyr et, belə vicdan ələ düşməz

("Molla Nəsrəddin" 1911, № 6).

Necə Çakər usanmır, ey xuda,

Bu nəzirədən, o nəzirədən.

Nə də kim yazanlar edir həya

Bu nəzirədən, o nəzirədən

("Molla Nəsrəddin" 1911, № 18).

"Molla Nəsrəddin"nin 27 yanvar 1912-ci il tarixli 4-cü nömrəsində "Cüvəllağı bəy" imzası ilə dərc etdirdiyi "Dübbə" adlı felyetonundakı "Mən xırda vaxtlarımda ki, Təbrizə gedirdim, həmişə görərdim ki, bir qonaqlıqda, ya toyda və ya təziyədə camaat durhadur əyləşib və bir nəfər boynuyoğun da oturub yuxarıda hey cəfəng-cəfəng (Çakər danışan sözlərdən) danışır" yazmasından isə aydın olur ki, Ə.Qəmküsar 1912-ci ilin əvvəllərində də hələ Çakərin yaxasını əlindən buraxmamışdı.

Çakər də öz növbəsində Ə.Qəmküsara həcvlər yağdırır, onu xalq arasında nüfuzdan salmağa çalışırdı:

Etmə məzəmmət bu it oğlu itu,

Moskov ara, fot olub Məmmədqulu,

Burda da hər iş görür Cəfərqulu,

Utangınan, a yekdəst Əliqulu!

Cakərə məxsus olan bu misraları bizə 1973-cü ildə Naxçıvan şəhərinin sakini 78 yaşlı Heydər Təhməzbəyov söyləmişdir.

İkinci və üçüncü misralarda adları çəkilən Məmmədqulu və Cəfərqulu Ə.Qəmküsarın kiçik qardaşlarıdır (Salamzadə Q. Kiçik pəncərədən görünən dünya. Bakı: Azərnəşr, 1990, 42). "Moskov ara, fot olub Məmmədqulu" misrasına gəlincə isə burada Məmmədqulunun Moskvada çayda çimərkən boğulmasına işarə edilir. Ə.Qəmküsarın qızı Qəmər xanımın da yazdığına görə, həqiqətən belə bir bədbəxt hadisə olmuşdur: "Atamın kiçik qardaşı Məmmədqulu Moskvada çayda çimərkən boğulub".

Dördüncü misrada işlədilən "yekdəst" sözünün izahı isə qəmküsarşünaslığa yeni bir fakt əlavə etmək baxımından maraqlı və əhəmiyyətlidir. H.Təhməzbəyovun dediyinə görə, Əliqulu Qəmküsarın bir qolu o birindən qısa olduğu üçün bəziləri ona "Yekdəst" ("Bir qol", "Birqollu") deyərmişlər. Ə.Qəmküsara "Yekdəst" deyilməsini biz keçən əsrin 70-ci illərində Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar artisti, o vaxt 80-ə yaxın yaşı olan Rza İsfəndiyarlıdan da eşitmişik. Vaxtilə Ə.Qəmküsar haqqında bəhs edərkən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "şikəst Azərbaycan mühərriri" (diqqət edin: "şikəst!") sözlərini işlətməsi də (Haqverdiyev Ə. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. II c., Bakı: Lider Nəşriyyat, 2005, s. 331) H.Təhməzbəyov və R.İsfəndiyarlının dediklərinin həqiqətə uyğun olduğunu göstərir.

H.Təhməzbəyovun dediyinə görə, Çakər həcmcə böyük olan bu şeiri ayrı-ayrı vərəqlərə yazılmış şəkildə dostu, bəlkə də qohumu Həmid Mahmudov adlı bir şəxsə vermiş, o isə bu vərəqləri Naxçıvanda müxtəlif divarlara yapışdırmışdır.

H.Təhməzbəyov Ə.Qəmküsarla Çakərin münasibətləri haqqında bizə belə bir maraqlı məlumat da vermişdir: "Əmim Hacı Ələkbər o vaxt (söhbət XX əsrin əvvəllərindən gedir - F.X.) Naxçıvanda bəzzazlıq edərdi. Mən onun dilindən Ə. Qəmküsar haqqında bu sözləri eşitmişəm: "Naxçıvanlı molla Çakərlə Ə.Qəmküsar arasında möhkəm çəkişmə var idi. Hər ikisi bir-birinə kəskin həcvlər yazırdılar. Bir gün Ə.Qəmküsarı yanıma çağırıb dedim ki, hər ikiniz savadlı, nüfuzlu adamlarsınız. Ayıbdır, bir-birinizi az həcv edin. Başınızı aşağı salıb mərsiyə yazın.

Ə.Qəmküsar cavab verdi ki, "baş üstə" və məndən kağız alıb böyük bir mərsiyə yazdı.

Həmin mərsiyədən H.Təhməzbəyovun yadında qalan aşağıdakı misralardır:

Ey cəmaət, Kərbəlada zülm bipəyan olub,

Əhli-beyti-Mustafa ətşani-sərgərdan olub.

Kufəyə getməzdi hərgiz ol şəhi-ləbi-təşnəgan,

Minlər ilə namə yazmış dəvət etmiş Kufiyan.

Qoymamış məqsudinin icrasına olsun rəvan,

Neynəva dəştində axırda susuz qurban olub.

Elmisiz islah olunmaz bizlərin bu adəti,

Qeyrətü namusuna aləm bütün heyran olub".

Axırıncı beytdən açıq-aşkar hiss olunur ki, Ə.Qəmküsar Hacı Ələkbərin nəsihətlərinə baxmayaraq, Çakərlə barışmamış, əksinə, dolayısı ilə yenə də ona sataşmadan keçməməşdir. Başqa cür də ola bilməzdi. Çünki bu, ideya mübarizəsi idi. Lakin əldə olan bəzi məlumatlardan aydın olur ki, Çakər Ə.Qəmküsarın vəfatından təxminən on il sonra etiraf etmişdir ki: "Kaş indi Əliqulu Qəmküsar da sağ olaydı, o, Şeyx Nəsrullah, mən isə Şeyx Əhməd rolunda oynayaydıq. Axı mollalığın daşını atmaqda Qəmküsarın mənə çox təsiri olub" (Tarverdiyev M. Minbərdən səhnəyə. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəz., 21 fevral 1970,).

Ə.Qəmküsarın M.S.Ordubadi ilə münasibəti məsələsi də çox maraqlıdır. Onlar gənc yaşlarından birinci İran inqilabının iştirakçıları, bolşevik "Hümmət" təşkilatının fəal üzvlərindən olmuşlar. Elmi ədəbiyyatda verilən məlumatdan da aydın olur ki, Ordubadi və Qəmküsar birinci İran inqilabı illərində birgə siyasi fəaliyyətdə olmuşlar. XX əsrin əvvəllərində İran inqilabçılarına "Yardım Komitəsinin göndərdiyi vəsait Culfaya Şeyxovun (Ə.Qəmküsarın dayısı, məşhur inqilabçı Mirzə Nəsrullah Şeyxov - F.X.) vasitəsilə Təbrizə çatdırılırdı. M.S.Ordubadi, Əliqulu, Abdulla və Kərbəlayi Tağı da Şeyxovun köməkçiləri idilər" (İbrahimov T.A. (Şahin).

İran Kommunist Partiyasının yaradılması. Bakı: EA-nın nəşriyyatı, 1963, s. 81). Bu barədə Ordubadinin "Dumanlı Təbriz" romanında da məlumat vardır: "Qəmküsar Miss Hannaya ithaf etdiyi azərbaycanca qəzəlini oxudu. Qəmküsar həmin qəzəli süfrə başında yazmışdı. Ondan ancaq iki misrası yadımda qalmışdır:

Süzgün baxışlarında bir ahəngi-dilnəvaz,

Zülfün səhab qəmzədir, ey asimani-naz".

1904-cü ildə "Şərqi-Rus" qəzeti nəşrə başlayanda hər iki sənətkar ilk yazıları ilə bu qəzetdə, "Molla Nəsrəddin" nəşrə başlayandan sonra isə həmin jurnalın səhifələrində çıxış edirdilər. Hər iki sənətkar öz ilk şeir və felyetonlarında maarifi və mədəniyyəti təbliğ edir, ictimai yaramazlıqları isə tənqid atəşinə tuturdular. O da maraqlıdır ki, Ordubadi İrəvanda çıxan "Lək-lək" jurnalının 26 may 1914-cü il 8-ci nömrəsində "Hərdəmxəyal" imzası ilə dərc etdirdiyi "Ədəbiyyat" sərlövhəli şeirində Qəmküsarın "qəhrəmanı" Çakəri də "yad etmişdir":

Basmış qübari-matəm ağbaşlı rövzəxanı,

Bəlkə qalıb pulsuz, hər dəmdə Çakər ağlar.

1913-cü ildə bu sənətkarların arasında kiçik bir narazılıq olur.

(Ardı var)

525-ci qəzet 2017.- 21 iyun.- S.6.