"Naxçıvanın
mənəvi-mədəni irsinə dair əlyazma
mətnləri" işıq üzü
görüb
BU
DƏYƏRLİ NƏŞRDƏ NAXÇIVANA DAİR
ƏLYAZMA MƏTNLƏRİNDƏN BƏHS EDƏN İLK
MONOQRAFİYA ÖZ ƏKSİNİ TAPIB
AMEA Naxçıvan Bölməsinin Əlyazmalar Fondunun şöbə müdiri, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Səbuhi İbrahimovun "Naxçıvanın mənəvi-mədəni irsinə dair əlyazma mətnləri" adlı yeni monoqrafiyası işıq üzü görüb.
Əlyazmalar xalqın milli-mənəvi
sərvəti kimi tarixin həqiqi yaddaş reallığını
özündə əks
etdirir. Əlyazma mətnləri hər
bir xalq üçün əvəzedilməzdir,
çünki onlar mənsub olduğu xalqın tarixi keçmişini, mədəni
həyatını, mənəviyyatını
özündə əks
etdirir. Azərbaycan
xalqının Ümummilli
lideri Heydər Əliyevin 7 avqust 2002-ci il tarixli Sərəncamına
uyğun olaraq yaradılan AMEA Naxçıvan
Bölməsi və onun tərkib hissəsi olan Əlyazmalar Fondunun fəaliyyətə başlamasından
sonra Naxçıvanda
əlyazma mətnlərinin
toplanılması, sistemləşdirilməsi,
kataloqlaşdırılması, qorunması, tədqiqi, nəşri, təbliği,
mədəniyyətimizin və
tariximizin qaranlıq səhifələrinin üzə
çıxarılması, ümumiyyətlə Azərbaycan
elminin, onun ayrı-ayrı sahələrinin
inkişaf tarixinin öyrənilməsi həyata
keçirildi. Haqqında bəhs
edəcəyimiz "Naxçıvanın
mənəvi-mədəni irsinə
dair əlyazma mətnləri" adlı
monoqrafiya bu istiqamətdə görülən
işlərin, aparılan
elmi tədqiqatların
yekunu olaraq ortaya qoyulmuş əsərlərdən biridir.
Naxçıvan əlyazma mətnlərinin
araşdırılması milli-mənəvi,
dini-əxlaqi, tarixi, ədəbi,
fəlsəfi və
regional baxımdan geniş
bir sahəni əhatə etdiyi üçün çox böyük əhəmiyyət
kəsb edir. Müəllif AMEA-nın Naxçıvan Bölməsinin
Əlyazmalar Fondunda, Məhəmməd Füzuli
adına Əlyazmalar İnstitutunda
və bir sıra xarici ölkələrin kitabxanalarında
mühafizə olunan türkdilli, ərəbdilli
və farsdilli əlyazmalara müraciət
edir. Tədqiqata cəlb etdiyi Naxçıvana dair əlyazmalarda, nadir sənət
nümunələrində, qədim kitab və məktublarda beş min illik
şəhər mədəniyyəti
tarixi olan qədim Nuh torpağının tarixi həqiqətlərini ortaya
çıxarır.
Akademik Teymur Kərimlinin məsləhətçiliyi, AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz
Quliyevin elmi redaktorluğu, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Sənan İbrahimov və filologiya üzrə elmlər doktoru Fərman Xəlilovun rəyi ilə "Elm və təhsil" nəşriyyatında çap
olunan bu kitab Naxçıvana dair əlyazma mətnlərinin qaynaqları,
təsvir prinsipləri,
filoloji-tekstoloji təhlilinə
həsr olunan ilk monoqrafiyadır. Doğrudur, bu günə
kimi ayrı-ayrı elmi məqalələrdə,
tədqiqat əsərlərində
bu mövzuya toxunulub, lakin tədqiqat obyektinin ayrıca bir məqsəd kimi araşdırılması qarşıya
qoyulmayıb. Bu mənada
müəllif 30-dan çox
arxivdə mühafizə
olunan Azərbaycan, türk, rus, fars və ərəb
dillərində Naxçıvana
dair əldə olunan elmi, bədii,
fəlsəfi və tarixi məzmunlu salnamələri sistemli tədqiqata cəlb etməklə mətnşünaslıq
elmində bu sahədə olan boşluğu müəyyən
mənada doldurmaq üçün cəhd göstərib. Naxçıvanın mədəniyyət və ədəbiyyat tarixinin öyrənməsi
baxımından əhəmiyyəti
olduqca böyük olan monoqrafiya Naxçıvanşünaslıq, Azərbaycanşünaslıq və
Azərbaycan mətnşünaslığı
üçün mühüm
elmi əhəmiyyət
kəsb edən dəyərli nəşrlərdən
biridir.
Nəşrdə ƏbuBəkr ibn
Xosrov əl-Ustadın
"Munisnamə", Hacı
Molla Məhəmməd
Naxçıvaninin "Səhabəd-Dümu"
kitabları, Əsədi
Tusinin "Gərşaspnamə"
epopeyası, Məhəmməd
Tağı Sidqinin
"Dilimiz və məktəbimiz" məktubu,
Məmməd Səid Ordubadinin "Qanlı sənələr", Mirzə
Bağır Əliyevin
"Qanlı günlərimiz",
Əliqulu Mirzayi Naxçıvaninin "Əqaidi-fəlsəfə"
əsərləri, Heyran
xanımın "Divanı",
Cəlil Məmmədquluzadənin
müxtəlif məktubları
və "Molla Nəsrəddin" jurnalının
gizli müəllifləri,
Türkiyə Cümhuriyyətindəki
"Osmanlı arxivi"ndə
saxlanılan "Naxçıvan
sancağı" adlı
əlyazmalar və digər əsərlər
filoloji-tekstoloji təhlil
olunur.
Monoqrafiyada Herodotun "Tarix"
kitabından "Astiyaq"
və "Tomris" əfsanələrinin, "Oğuznamə"
və "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanının
Azərbaycanla və Naxçıvanla əlaqəsindən
danışılır. XI əsr
Azərbaycan şairi Qətran Təbrizinin
"Divan"ının, ƏbuBəkrin
Naxçıvandakı Əshabi-kəhf
(Mağara sahibləri)
piri ilə bağlı rəvayətin
və "Munisnamə"
kitabındakı 29-cu hissə
- "ƏbülÜla Kirmani
və onun oğlunun Naxçıvana
yürüşü haqqında"
adlanan rəvayətin,
dünyaşöhrətli alim
Nəsrəddin Tusinin
yaradıcılığının, Arif Ərdəbilinin "Fərhadnamə" poemasında
Gülüstan türbəsinin
və digər Naxçıvan haqqındakı
məlumatların araşdırılmasına
da əsərdə geniş yer verilib.
Əsədi Tusinin 1054-1056-cı illərdə
yazdığı 9 min beytlik
"Gərşaspnamə" epopeyası, Fəxri Gürganinin "Vis və
Ramin", Fəzlullah
Rəşidədinin "Came-ət təvarix" kitabı, Övliya Çələbinin "Səyahətnamə"
əsərinin Naxçıvanla
bağlı hissələri
diqqətə çatdırılır.
Orta əsr əcnəbi müəlliflərin Naxçıvanla
bağlı qeydlərində
əhalinin etnik tərkibi barədə məlumatlardan bəhs olunur və göstərilir ki, həmin əlyazmaların
hamısında bura qədim türk torpağı, əhalisi türklər (azərbaycanlılar)
olduğu qeyd edilir.
XIX əsrin axırı
XX əsrin əvvəlləri
bütöv Azərbaycanın
tarixində həm son
dərəcə gərgin,
ziddiyyətli bir dövr kimi, həm də mədəniyyət, maarifçilik
hərəkatı, elmin
müxtəlif sahələrinin
inkişafı dövrü
kimi xarakterizə olunur. Azərbaycanın digər bölgələri
ilə müqayisədə
bu dövr Naxçıvan elmi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti
üçün bir çiçəklənmə, intibah dövrüdür.
Məsələn, ədəbiyyat
sahəsinə nəzər
yetirsək, böyük
ədib, dramaturq, satirik "Molla Nəsrəddin" jurnalının
baş redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə,
Azərbaycan romantizminin
istedadlı nümayəndəsi,
bəşəri ideyalar
tərənnümçüsü Hüseyn Cavid, məşhur mollanəsrəddinçi
şairlərdən Əliqulu
Qəmküsar, tarixi romanlar ustadı Məmməd Səid Ordubadi və digər tanınmış
şəxsiyyətlər məhz
bu dövrdə Naxçıvan ədəbi
mühitində formalaşıb.
Azərbaycan mətnşünaslığında ilk dəfə olaraq bu tədqiqat əsərində XIX əsrin
sonu, XX əsrin əvvəlləri Naxçıvana
dair əlyazma qaynaqları, onların təsvir prinsipləri, filoloji-tekstoloji təhlili və digər səciyyəvi xüsusiyyətləri
araşdırılır.
Əsərdə Heyran xanımın, Salik Ordubadinin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Əliqulu Qəmküsarın, Məmməd Səid Ordubadinin, Hüseyn Cavidin, Eynəli bəy Sultanovun, Hüseyn Nadim Naxçıvaninin nadir əlyazmaları mətnşünaslıq və filologiya baxımından tədqiq olunur.
Tədqiqat əsərində müxtəlif dövr əlyazmaları arasında XX əsrin 20-ci illərinin qanlı hadisələrinin bilavasitə canlı şahidləri olan ziyalıların əsərləri əsas yer tutur. Bu baxımdan Mirzə Bağır Əliyevin "Qanlı günlərimiz" adlı gündəliyin araşdırılması diqqəti daha çox cəlb edir. Bu əsər Naxçıvanda 1918-1920-ci illərdə baş verən hadisələri, xüsusilə erməni vəhşiliklərini konkret faktlarla və xronoloji ardıcıllıqla əks etdirən dəyərli bir əlyazma kimi qiymətləndirilir.
Monoqrafiyada müəllif bu nəticəyə gəlib ki, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərinə dair Naxçıvan əlyazmaları ərəb əlifbasının müxtəlif xətt növləri ilə yazılmışdır və həmin əlyazmalar Naxçıvanın ərazisi, əhalisi, toponimləri, etnik tərkibi, elmi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti haqqında zəngin məlumat verir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Naxçıvanla bağlı bu əlyazmaları həm naxçıvanlı, həm də əcnəbi müəlliflər qələmə alıblar. Məhz bu baxımdan yanaşıldıqda Naxçıvan əlyazmalarının filoloji-tekstoloji tədqiqi Azərbaycan mətnşünaslığı elminə əvəzsiz bir töhfədir.
"Naxçıvanın mənəvi-mədəni irsinə dair əlyazma mətnləri" adlı əsər Naxçıvana dair əlyazma mətnlərinin tədqiqinə həsr olunan ilk sanballı monoqrafiyadır. Yeni nəşr nəinki Azərbaycan mətnşünaslıq elminin mənzərəsi ilə, eləcə də Naxçıvan mədəniyyət və ədəbiyyat tarixinin bəzi məsələləri ilə bağlı mühüm elmi nəticələrlə tanış olmağa imkan yaradır.
Aygün ORUCOVA
Türkanə
BƏYLƏRLİ
AMEA
Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşları
525-ci qəzet 2017.- 30 iyun.- S.4.