Mixail Nuaymənin elmi-ədəbi irsinə dair dəyərli monoqrafiya

XIX əsrin sonunda bir çox ərəb ölkəsinin, ilk növbədə Livanın ictimai-siyasi və iqtisadi həyatındakı problemlər insanları öz vətənini tərk edib, kütləvi şəkildə mühacirətə məcbur etdi.

Yaradıcı Livan ziyalılarının ABŞ-a mühacirəti ilə ərəb məhcər ədəbiyyatının təşəkkülü başlandı. Bu ədəbiyyatın görkəmli nümayəndələri Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani, Nəcib Arida, Mixail Nuaymə və b. həyatı və yaradıcılığı müxtəlif dövrlərdə bir çox ərəb, rus, Qərb, türk və azərbaycanlı mütəxəssislər tərəfindən araşdırılmışdır. Müasir ərəb ədəbiyyatında yeni bir dövrü istiqamətləndirən, məhcər ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutan, çoxşaxəli ədəbi fəaliyyəti ilə seçilən, görkəmli yazıçı, şair və mütəfəkkir Mixail Nuaymənin (1889-1988) ədəbi-bədii yaradıcılığına dair tanınmış şərqşünas alimlər, tədqiqatçılar tərəfindən bu günədək çoxsaylı tədqiqatlar, monoqrafiyalar qələmə alınmışdır. Azərbaycan şərqşünaslığında ərəb məhcər ədəbiyyatının tədqiqi görkəmli şərqşünas alim, professor Aida İmanquliyevanın adı ilə bağlıdır. Şərqşünas alimin bu sahədə tədqiqatları, xüsusilə, "Qələmlər birliyi və Mixail Nuaymə" və "Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri" adlı monoqrafiyaları ərəb məhcər ədəbiyyatında özünəməxsus mövqeyi olan Mixail Nuayməni - Livanın bu böyük şair və tənqidçisini Azərbaycan oxucusuna tanıtmışdır. Bu gün Azərbaycan şərqşünaslığında Aida İmanquliyevanın açdığı bu elmi cığırda, həmin istiqamətdə inamla addımlayan gənc tədqiqatçılar yetişmişdir. Gənc tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, şərqşünas, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun böyük elmi işçisi Mahir Həmidovun ərəb məhcər ədəbiyyatına dair tədqiqatları, bu ədəbiyyatın nümayəndələrinin yaradıcılığından tərcümələri, xüsusilə, Mixail Nuaymənin ədəbi-tənqidi görüşlərinin və şeirlərinin tədqiqinə həsr olunmuş monoqrafiyası bu qənaətə gəlməyimizi əsaslandırır.

Mahir Həmidov 2011-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin Ankara Universitetində "Mixail Nuaymənin ədəbi-tənqidi görüşləri və şeirləri" mövzusunda elmi işini uğurla müdafiə edib. 2014-cü ildə şairin "Kipriklərin pıçıltısı" ("Həmsul-cüfun") adlı şeirlər kitabını ana dilimizə tərcümə edərək nəşr etdirib. "Elm və təhsil " nəşriyyatında çapdan çıxan, elmi redaktoru olduğum bu kitab, bir-iki kiçik istisnalar xaricində (şairin daha öncə bir neçə şeiri dilimizə tərcümə edilib) Mixail Nuaymə poeziyasından ana dilimizdə ilk tərcümə nümunəsidir.

Bu yaxınlarda gənc alimin yeni bir kitabı da işıq üzü görüb. Mahir Həmidovun "Mihail Nuaymenin poetikası ve şiirleri" ("Mixail Nuaymənin ədəbi-tənqidi görüşləri və şeirləri") adlı monoqrafiyasının qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtı Ankarada, türk dilində nəşr olunması sevindirici haldır. Professor Rahmi Erin redaktorluğu, Ankara Universiteti Dil və Tarix - Coğrafiya fakültəsi Şərq dilləri və ədəbiyyatları kafedrasının qərarı ilə çap olunan əsərin rəyçiləri professor Faruk Toprak və professor Bedrettin Aytacdır. Professor Rahmi Er kitaba yazdığı "Ön söz"də tədqiqat əsərinin önəmindən söz açaraq, onu yüksək dəyərləndirmişdir.

"Giriş", üç fəsil və "Nəticə" hissəsindən ibarət monoqrafiyanın "Mixail Nuaymə" adlanan ilk fəsli şairin həyatı, yaradıcılığı və onun ədəbi şəxsiyyətini formalaşdıran mədəniyyət qaynaqlarından bəhs edir. Bu fəsildə görkəmli yazıçının ömür yolunun üç mühüm dövrü - "Livan və Rusiya dövrü", "Amerika dövrü" və "Amerikadan sonrakı Livan dövrü" başlığı ilə ayrı-ayrılıqda, zaman ardıcıllığına müvafiq olaraq təhlil edilmiş, ədəbiyyatın müxtəlif növ və janrlarında yazıb-yaradan Mixail Nuaymənin çoxşaxəli yaradıcılığının əsas nümunələri (ədibin şeir divanı, məqalələri, hekayələri, romanları, dram əsərləri və b.) barədə müfəssəl məlumat verilmişdir. Etibarlı mənbə kimi, xüsusilə, şairin həyat və yaradıcılığının üç mühüm mərhələsinin əhəmiyyətli məqamlarını özündə əks etdirən "Səbun" adlı avtobioqrafik əsərindəki faktlar da tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu hissədə, Mixail Nuaymənin ədəbi şəxsiyyətini formalaşdıran mədəniyyət qaynaqlarından bəhs edilmiş, görkəmli yazıçının yaradıcılığında əhəmiyyətli rolu olan beş mühüm mədəniyyət (xristian, islam, rus, Qərb və qədim hind mədəniyyəti) qaynağından, onların təsir gücündən ətraflı söz açılmışdır. Həmin mədəniyyət qaynaqlarını ətraflı araşdıran, öyrənən gənc şərqşünas alim M.Həmidov onların Nuaymə üzərindəki təsir gücünün hansı səviyyədə olduğunu aşkara çıxararaq, belə bir qənaətə gəlmişdir: "Göründüyü kimi, Livanda doğulub böyümüş, Rusiyada təhsil almış, Amerikada uzun illər yaşamış və bir-birindən çox fərqli mədəni mühitlərdə yetişmiş Nuaymənin ədəbi şəxsiyyəti əvvəlcə, xristian və müsəlman, sonra rus və amerikan və nəhayət, qədim hind inanclarının təsiri ilə inkişaf edərək formalaşmışdır".

II fəsil "Mixail Nuaymənin poetikası" adlanır. Bu fəsildə şairin şeir sənəti barədəki ədəbi-nəzəri mülahizələri araşdırılmış, tənqidçi Nuaymə ilə şair Nuaymə arasındakı oxşar və fərqli cəhətlər ortaya çıxarılmışdır. Tənqidçi Nuaymənin şeirin haqq və həqiqətə vasitə olması fikrinin tərəfdarı olduğunu diqqətə çatdıran M.Həmidov bu barədə yazır: "Onun fikrincə, şeir, həyatda var olan bütün ziddiyyətləri, dualizmi özündə birləşdirən bir sənətdir. Nuayməyə görə, şeir mövcud olan bütün canlı və cansız varlıqlarla bütünləşməkdir. Şeir sənətinin ictimai vəzifəsi olduğunu xüsusi vurğulayan Nuaymə, cəmiyyətə faydası olmayan və fərdin həyat tərzini daha da gözəlləşdirməyən ədəbi əsərləri həqiqi sənət əsəri olaraq qəbul etmir. Belə ki, ədəbi əsər ortaya qoyulduğu zaman bu əsərlərdə hər hansı bir siyasi və milli münaqişədən uzaq, doğruluq və sevgi iksirini əsas götürən duyğu və düşüncələrin ön plana çıxarılması gərəkdir. Nuaymənin ədəbiyyata aid etdiyi ictimai rol, onun bu mənada "məqsədli ədəbiyyat"ın tərəfdarı olduğunu göstərir. Ədəbiyyatçının, bir növ, "nəbəvi" missiya daşıdığını düşünən, onu yaradan və insanlar arasında vasitəçi hesab edən şairin fikrincə, "ədəbiyyat insana həm özünü, həm də bu dünyadakı varlıq səbəbini anlamağa kömək etdiyi kimi, ona məqsədinə çata bilməsi üçün uyğun bir zəmin hazırlayır". Mixail Nuaymə şeir haqqında nəzəri görüşlərini ortaya qoyduqdan sonra bu görüşləri öz şeirlərinə tətbiq etməyə çalışmışdır. Bu mənada, tənqidçi Nuaymə şair Nuaymədən öndədir".

Monoqrafiyanın bu fəslində "Şeirin tərifi", "Şeirin məqsədi", "Şeirin tənqidi", "Şeirin dili", "Şeirdə xəyal", "Şeirdə musiqi", "Şeirdə mövzu bütünlüyü", "Şeirdə yaradıcılıq anlayışı və mərhələsi", "Şeirdə doğruluq prinsipi və həqiqi şair - saxta şair" adlı ayrı-ayrı yarımfəsillərdə M.Nuaymənin şeir haqqında ədəbi-tənqidi görüşləri geniş şəkildə təhlil edilmişdir.

Monoqrafiyanın "Mixail Nuaymənin şeirləri" adlı son fəslində isə şairin poeziyası həm məzmun, həm də forma cəhətdən tədqiqata cəlb edilmişdir. Nuaymənin bütün şeirlərinin "Həmsul-cufun" (Kipriklərin pıçıltısı) adı altında toplanılaraq, ilk dəfə 1945-ci ildə Livanda çap edildiyini qeyd edən Mahir Həmidov həmin kitabda şairin cəmi 44 şeirinin yer aldığını və bu rəqəmin isə onun çox az şeir yazdığını göstərdiyini vurğulayaraq, bu məqamda, məhcər ədəbiyyatının şairlərindən olan Corc Saydahın Mixail Nuaymə haqqındakı qənaətini də xatırladır: "Mixail Nuaymə, şairlik dühasını sübut etmək üçün çox sayda şeir yazmağa ehtiyac duymamışdır. Yazmış olduğu bu qədər şeiri belə onu bir çox adamın həsəd aparacağı bir mərtəbəyə çatdırmışdır".

Bu fəslin diqqətəlayiq və maraqlı cəhətlərindən biri isə, zənnimizcə, M.Nuaymənin şeir sənəti barəsində nəzəri düşüncələrinin, onun şeirlərində nə dərəcədə əks olunmasının nümunələr verilməklə təhlil edilməsidir. Qeyd etməliyik ki, müxtəlif mədəni qaynaqlardan bəhrələnərək formalaşmış ədəbi şəxsiyyətə malik şairin şeirlərinin həm məzmun, həm də forma baxımından təhlil edilməsi onun qələmə aldığı əsərlərdə həmin mədəniyyət qaynaqlarının təsirinin özünü necə büruzə verməsinin və ədibin şeir sənəti ilə bağlı nəzəri mülahizələrinin, tənqidi görüşlərinin şeirlərində hansı səviyyədə əks olunduğunun öyrənilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Əsərin "Nəticə" hissəsində isə tədqiqatın yekunu olaraq əldə edilmiş elmi-nəzəri qənaətlər öz əksini tapmışdır. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, ərəb məhcər ədəbiyyatı və onun görkəmli nümayəndələri, o cümlədən, Mixail Nuaymə ilə əlaqədar aparılmış tədqiqatlarda bu görkəmli ədibin yaradıcılığının müxtəlif sahələrindən bəhs olunsa da, onun poetikası ilk dəfə olaraq məhz bu monoqrafiyada ayrıca tədqiqat obyekti kimi seçilmişdir. Ən önəmlisi, M. Nuaymənin şeir sənəti ilə bağlı ədəbi-tənqidi görüşlərinin, nəzəri fikirlərinin onun öz şeirlərində hansı səviyyədə əks olunduğunun yaradıcılığından nümunələr əsasında tədqiq olunaraq aşkar edilməsi və bununla da tənqidçi Nuaymə ilə şair Nuaymə arasında oxşar və fərqli cəhətlərin üzə çıxarılaraq müəyyənləşdirilməsi bu tədqiqatın əsas elmi yeniliyidir.

Son olaraq onu da qeyd edək ki, ədəbi tənqidə dair məqalələrində ərəb ədəbiyyatında əsrlərdən bəri davam edən təqlidçilik ruhuna qarşı çıxan bu görkəmli ədibin poetikasının müstəqil şəkildə tədqiqata cəlb edilməsi yalnız Mixail Nuaymə yaradıcılığının deyil, ərəb məhcər ədəbiyyatına xas olan əsas xüsusiyyətlərin üzə çıxarılması baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Eyni zamanda, tədqiqatın toxunduğu məsələlərin geniş əhatə dairəsi ondan müasir ərəb ədəbiyyatında şeir sənəti mövzusuna, ərəb ədəbi tənqidinə dair əsərlərin yazılmasında da faydalanmağa əsas verir. İstər tənqidçi, istərsə də yazıçı və şair kimi zəngin yaradıcılığa malik olan M.Nuaymənin ədəbiyyat və sənət barədə görüşlərinin əsas mərkəzində daha çox insan və cəmiyyətə olan münasibət dayanır. Onun şeirlər divanına əvvəldən axıradək bu duyğu və düşüncə hakimdir. Şeirlərinin başlıca mövzusu insan olan, insana böyük qiymət verən şair din və irq fərqliliyi qoymadan bütün insanların qardaş olduğu düşüncəsinə sahibdir. Bu mənada, bu görkəmli ədibin həm elmi, həm də bədii yaradıcılığının hərtərəfli araşdırılması, onun özünəməxsus gözəl keyfiyyətlərinin aşkar edilərək dəyərləndirilməsi və elmi-ədəbi ictimaiyyətin diqqətinə təqdim edilməsi bu gün olduqca aktual və təqdirəlayiqdir. Bu günədək apardığı tədqiqatların uğurlu nəticəsi olan, yeni nəşr edilən bu monoqrafiyadan sonra gənc şərqşünas alim Mahir Həmidovun gələcəkdə yeni və dəyərli elmi əsərlər ortaya qoyacağına inanırıq.

Gövhər BAXŞƏLİYEVA

Millət vəkili, AMEA-nın müxbir üzvü, professor,

Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru

525-ci qəzet.- 2017.- 8 mart.- S.4.