Erməni canilərin Naxçıvanda törətdikləri qırğınlar Fərman Kərimzadə yaradıcılığında

Fərman Kərimzadənin 1960-cı ildə qələmə aldığı, 1963-1964-cü illərdə isə Beyləqan rayonunun "Yüksəliş" qəzetində hissə-hissə çap etdirdiyi "Qızıl külçəsi" yazıçının ilk povestidir.

Əsər Azərbaycanın ilk realist rəssamı, boyakar və qrafik Bəhruz Kəngərlinin (1892-1922) xatirəsinə ithaf olunub. O, uşaq yaşlarında ikən səhhətində yaranan problemlə əlaqədar olaraq təhsilini yarımçıq qoymağa məcbur olmuş və rəssamlıq yolunu seçmişdir. B.Kəngərlinin yaradıcılığında 1918-1920-ci illərdə erməni daşnaklarının Azərbaycanda törətdikləri faciələri əks etdirən, öz torpaqlarından zorla qovulmuş və Naxçıvana pənah gətirmiş qaçqınların portretlərinin təsvirindən ibarət silsilə əsərlər mühüm yer tutur. "Qaçqınlar", "Qaçqın qız", "Qaçqın oğlan", "Qaçqın qadın", "Yurdsuz ailə", "Ayaqyalın qaçan oğlan" və s. Bu silsiləyə daxil olan portretlər həm sənətkarlıq baxımından, həm də tarixi sənəd kimi əhəmiyyətlidir.

F.Kərimzadə Bəhruz Kəngərli ilə bağlı arxiv materiallarını, tarixi sənədləri diqqətlə araşdırmış, rəssamın maraqlı və yaddaqalan obrazını yaratmışdır. Rəssam çəkdiyi portretlərin daxili-psixoloji aləmini ustalıqla açıb göstərmişdir. O, qaçqın uşaqların simasındakı vətən həsrətini, gözlərindəki qəm-qüssəni sənətkarlıqla əks etdirmişdir.

Povestdə erməni daşnaklarının keçən əsrin əvvəllərində Naxçıvanda törətdikləri vəhşiliklərdən, ədalətsizliklərdən və yerli əhalinin səngərlərdə gecə-gündüz torpaqlarını müdafiə etmək üçün göstərdikləri mərdlik, qəhrəmanlıq və rəşadətdən söhbət açılır. Öz ev-eşiklərindən uzaq düşüb səngərlərdə qalmağa məcbur olan günahsız insanlar bu müharibənin qurtaracağı, isti ocaqlarına qayıdacaqları günü səbirsizliklə gözləyirlər.

Əsərdə Bəhruz, İsmayıl, Məşədi Muxtar, Qənbər, Cümsün, Küsgün və başqa yaddaqalan obrazlar vardır. Yazıçı povestdə iki şəxsin fəaliyyətini daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırır. Bunlardan biri Bəhruz, digəri isə İsmayıldır. Əgər Bəhruz yaratdığı tablolarda xalqın başına gətirilən müsibətləri, xarabazara çevrilmiş vətənin ürəkparçalayan lövhələrini əks etdirməklə həmvətənlərinin dərdlərini göstərməyə, onlarla həmfikir olmağa çalışırsa, İsmayılda xalqı müharibəyə səfərbər etməkdə, döyüş səngərlərində daşnaklarla mübarizə aparan yerli əhalinin hərbi sursatla və ərzaqla təmin olunmasında əsl vətənpərvərlik göstərir.

Səngərlərdə bütün çətinliklərə sinə gərən əsgərlər gün ərzində bir ovuc arpa qovurması yesələr də, düşmənə qarşı mərdliklə vuruşurlar. Onlar Naxçıvanı alınmaz bir qalaya çevirir, hər gün Vedidən, Şərildən, Dərələyəzdən gələn qaçqınları orada yerləşdirirlər.

Povestdə istedadlı rəssam kimi şöhrət qazanmış Bəhruzun kamil obrazı yaradılmışdır. O, xəstə olduğu üçün səngərlərdə vuruşa bilmir. Onun səhhəti elə vəziyyətdədir ki, yaşamağa da ümidi yoxdur. Buna görə də anası cavan oğlunun uğursuz taleyini düşünərək göz yaşı tökür. Bəhruz ağrılar içərisində əzab çəkib çətin, üzüntülü anlar yaşasa da, yalnız vətəni, xalqı, doğma el-obasının erməni daşnaklarından necə təmizlənəcəyi haqqında düşünür. Məşədi Muxtar kimi namərdlər özləri üçün yaşayıb cəbhəyə heç bir köməklik göstərməyəndə Bəhruz öz nişan üzüyünü, anası isə gümüş kəmərini cəbhəyə göndərir.

Əsərdə Bəhruzun humanistliyini, insanpərvərliyini göstərən cəhətlərdən biri də erməni əsirliyindən xilas edilmiş Cümsünə münasibətdə daha dolğun əks olunmuşdur. Belə ki, Bəhruzun ailəsi maddi ehtiyac içərisində yaşasa da o, bu yetim, kimsəsiz qızı evlərinə aparır və öz anası, bacısı kimi onun qayğısına qalır. Bəhruz əsirlikdə ikən saçına həftələrlə daraq dəyməmiş bu bədbəxt qızın portretini çəkmək haqqında düşünür: "Onun portreti Bəhruzun ən gözəl əsəri olacaqdır. Bu portretdə o, öz zəmanəsini, dövrünü, insanların əzab-əziyyətini təsvir edəcəkdir".

Ailələrini dolandırmaq üçün Bəhruz öz varlığı qədər sevdiyi şəkilləri satmaq məcburiyyətində qalır. Bu məqsədlə də üzərinə "Naxçıvan yadigarı" yazılmış albomu şair dostu Küsgünə verir. O isə çox qiymətli albomu cəmi bir manata Məşədi Muxtarın oğluna satıb, pulu Bəhruza verir. Sənətinə verilən bu ucuz qiymətdən Bəhruz çox sarsılır. Lakin çox çəkmir ki, bir manatı dasanki ona çox görürlər. Məşədi Muxtar oğlunun ondan xəbərsiz aldığı albomu gətirib təhqiramiz şəkildə pulunun geri qaytarılmasını tələb edir. Bəhruz çıxılmaz vəziyyətdə qalır. Artıq həmin pul evə xərclənmişdir. Cümsün belə bir məqamda ona kömək əlini uzadır. Bəhruzdan gizli olaraq anasından yadigar qalmış üzüyü Məşədi Muxtara verib onu yola salır.

Bütün bu çətinliklər, məhrumiyyətlər içərisində ikən Bəhruz xəstə vücudu ilə yenə də yaratmaq əzmi ilə yaşayır. Müharibənin insanlara vurduğu dəhşətli mənzərələrə baxdıqca vəhşiləşmiş ermənilərə nifrət edir, yüzlərlə, minlərlə insanların məhvinə səbəb olan, gözəl yerləri, obaları xarabazara çevirən bu mənfur cəlladların törətdikləri cinayətləri ürək ağrısı ilə öz tablolarında əks etdirməyə çalışır: "Bəhruz qayışının altından şəkil dəftərini çıxartdı. Qara, yumşaq karandaşla gördüklərini çəkmək istədi. Ancaq nədən başlaya idi? Yorğan-döşəyi yanmış yük yerindənmi? Ağacdan asıla qalmış boş beşikdənmi? Bir belə xarabanı kiçik bir kağıza yerləşdirmək olarmı? Olmaz. Ancaq lazımdır... Qoy adamlar bu şəklə baxanda fikirləşsinlər ki, dünyada ağıllı yaşamaq lazımdır".

Yazıçı əsərdə Bəhruz, İsmayıl, Cümsün və başqa müsbət obrazlarla yanaşı, onlara zidd mövqedə dayanan baqqal Məşədi Muxtar kimi tipik bir surət də yaratmışdır. Ömrü boyu qızıl, var-dövlət yığmaqla məşğul olan Məşədi Muxtar yalnız özünü və nəvə-nəticəsini düşünür. Cəbhəyə heç bir köməklik göstərmir. Təbrizdən patron, taxıl almaq üçün qızıl lazım olanda da İsmayıl nə qədər israr etsə belə o, qızılı olduğunu boynuna almır, yardım göstərməkdən imtina edir.

Məşədi Muxtarın tamahkarlığı o həddə gəlib çatır ki, o cinayətə də əl atır. Mərənd şəhərinə mal gətirməyə gedən Məşədi özü ilə gətirdiyi ustaya ev tikdirərkən qızıl küpünü gizlətmək üçün divarda boş yer saxlatdırır. Sonra sirrin üstü açılmasın deyə mərəndli ustaya zəhər verib öldürür.

Səngərdə daşnaklara qarşı vuruşan Qənbərə bir dürmək yuxa verib əvəzində ondan qızıl alır. Qənbər düşmən gülləsindən ölərkən dürmək əlində qalır. Məşədi Muxtar üçün vətən, yurd, torpaq anlayışı yalnız məhdud ailə çərçivəsində başa düşülür. Haram yollarla əldə etdiyi qızılları gizlədərkən öz-özünə deyir: "Bu sarının etibarını mən yaxşı bilirəm. Adəmdən xatəmə qədər hörmətli olub. Həmişə də olacaq. Qoy qalsın. Özümə qismət olmasa da, nəvəmin, nəticəmin dadına yetər".

Əsərin sonunda Məşədi Muxtar öz tamahkarlığının qurbanı olur. Evin damında gizlətdiyi qızıl küpünü düşürərkən ermənilərin atdığı toplar Məşədi Muxtarı qızıllarla birlikdə havaya sovurur. Beləliklə də, hərisliklə, acgözlüklə, xalqın qanını soraraq topladığı qızıllar bu mənfur simanın özünə qənim kəsilir.

Müəllif əsərdə iki şəxsin qızıl külçəsinə sahib olduğunu göstərir. Bunlardan biri - Məşədi Muxtar sözün həqiqi mənasında, ikincisi - Bəhruz isə məcazi mənada var-dövlətə sahib olan adamlar kimi təsvir olunur: "Bəhruz heç kimin diqqətini cəlb etməyən xəzinəsindəki cavahirlərin arasında dayanmışdı. O, əllərini qoynuna qoyub baxırdı. Bu xəzinəyə təzə əlavə elədiyi qızıl külçəsinə baxırdı. Bu qızıl külçəsi sarı deyildi, onu kisəyə yığmır, küpələrdə gizlətmirdilər. Bu elə bir qızıl idi ki, çətin günlərdə dizlərdəki taqəti, ürəklərdəki ümidi, gözlərdəki işığı qoruyub saxlamış, adamları bahara çıxarmışdı.

Bu, ayağı çarıqlı, papağı ulduzlu, dizi yamaqlı, gözləri isə ümidlə parıldayan İsmayılın şəkli idi".

Yazıçının "Qızıl külçəsi" povestində təsvir etdiyi tarixi hadisələr XX əsrin sonlarında yenidən təkrarlandı. Ermənilərin zaman-zaman Azərbaycan xalqına qarşı torpaq iddialarında olmaları nəticəsində günahsız insanlarımız soyqırıma məruz qalmış, öz ata-baba yurdlarından didərgin düşmüş, nəticədə vətənimizin gözəl guşələri yağıların əlinə keçmişdir. Son onilliklərdə Qarabağ torpaqları da məhz ermənilərin əsrlərlə davam edən xəyanətkarlığının qurbanı olmuşdur. İstedadlı yazıçımız Fərman Kərimzadə çox böyük uzaqgörənliklə qələmə aldığı bu əsərində bir daha ermənilərin təcavüzkarlığından, fitnəkarlığından bəhs etmiş, düşmənə qarşı mübarizədə öz həmvətənlərini vahid mövqedən çıxış etməyə, birləşməyə səsləmişdir. Bu mənada Fərman Kərimzadənin "Qızıl külçəsi" povesti çağdaş dövrümüz üçün də olduqca aktual və əhəmiyyətlidir.

Gülbəniz Babayeva

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2017.- 31 mart.- S.4.