Mənəviyyat ocağımızın
işığı və istisi: Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunda ədəbi proses
(Əvvəli
ötən sayımızda)
"Ədəbiyyatşünaslıq+"
Yaradıcılıq Birliyinin sədri, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı
şöbəsinin baş elmi işçisi, professor Vüqar
Əhmədin bədii yaradıcılığı respublikada
və xaricdə yaxşı tanınır.
"Vüqar Əhməd
yaradıcılıq dövründə tanınmış ədəbiyyatşünas-şair
olmaqla yanaşı, həm də roman və hekayələr,
dram əsərləri, publisistik məqalələr qələmə
almışdır. Vüqar Əhməd nəsr
dünyamıza hekayə ilə gəlib. Çox
qədim dövrlərdən geniş yayılmış bu
janrda formaca dinamik, mənaca yığcam hadisələri
ümumiləşdirən, dil baxımından sadə surətləri
ilə seçilən hekayələr qələmə
almışdır". Alim-yazıçının son
illərdə üç geniş həcmli nəsr əsəri
işıq üzü görüb: "Qarabağ yuxusu və
yaxud yuxuda qələbə" (avtobioqrafik roman) Bakı,
"MBM", 2013; "Son nəfəsədək Azərbaycan"
(roman) Bakı, "MBM"-2014; "Qaradağlılar"
(roman-trilogiya), Bakı, "MBM",2014.Ədəbi
ictimaiyyətin diqqətinə səbəb olmuş bu
üç romanın geniş təqdimatı və müzakirəsi
keçirilmişdir. Romanlar haqqında görkəmli
tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar mətbuatda
geniş resenziyalarla çıxış etmişlər.
Eyni zamanda Vüqar Əhmədin
şeirləri də dövri mətbuatda müntəzəm
çap olunmuş, sözlərinə nəğmələr
yazılmışdır.
Salidə Şəmmədqızı
(Şərifova) AYB-nin üzvüdür, Rusiya
Yazıçılar Birliyinin Q.R.Derjavin adına
medalı ilə təltif edilmiş və M.A.Şoloxov
adına beynəlxalq mükafat laureatıdır. O, Ədəbiyyat
İnstitutunda baş elmi işçi, filologiya üzrə
elmlər doktorudur. Hekayələrindən ibarət
nəsr nümunələri toplusu vardır. "Əriyən Şam" adlanan kitabında
ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, milli-mədəni proseslərdə
baş vermiş problemləri bədii təhlillə oxuculara təqdim
edir. "Ön söz" müəllifi, Xalq
yazıçısı Çingiz Abdullayev Salidənin hekayələri
haqqında belə yazır: "Salidə xanım hekayələri,
bir tərəfdən milli nəsrə aid ənənələri
davam etdirsə də, o biri tərəfdən janr quruluşu
baxımından yeni axtarışları əks etdirir. Bu baxımdan "Əriyən şam" toplusu
bizim kiçik nəsr janr formalarının
inkişafının davamı kimi qiymətləndirilməlidir.
Eyni zamanda müəllif aktual və kəskin
suallara toxunur, qısa həcmli əsərlərində bəşəri
və ümummilli xarakter daşıyan problemləri
açıqlayır. Bu xüsusiyyətlərinə
görə Salidə xanımın
yaradıcılığı aktual və müasirdir".
Yeni dövr ədəbiyyatı
şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya
elmləri doktoru Baba Babayev satirik nəsri araşdırır və
eyni zamanda satirik
hekayələr qələmə alır. Bizə
belə gəlir ki, klassiklərimizin satirik əsərlərini
tədqiq etməsi ona bu janrda nümunələr yazmağa həvəs
oyadıb. Baba müəllim satirik janrda
yazdığı hekayələrdə bədii uğur qazana
bilib. Onun lirik-psixoloji üslubda da hekayələri
vardır. Baba Babayev mütəmadi olaraq
müxtəlif səpkili hekayələri ilə dövri mətbuatda
çıxış edir.
Babanın vətənpərvərlik
mövzusunda yazdığı hekayələrindən biri
yadımdadır- "Namus". "Namus" hekayəsinin
əlyazmasını mənə oxumuşdu. Əsərin əsas ideya və məzmunu erməni vəhşilərindən
bəhs edir.
"Deputat xəstəliyi",
"Yalan" və b. satirik hekayələrində ifşa
etdiyi ictimai nöqsanlar, insanlardakı mənfi sifətlər
yumoristik səpkidə gülüş doğurur.
Araşdırmamızın əvvəlində
Rasim Nəbioğlunun şeirlərindən bəhs etdik. Rasim müəllim
hekayə və esselər də qələmə
almışdır. Orasını da deyim
ki, Rasim Nəbioğlunun yazı üslubu özünün
canlılığı ilə seçilir. Səbəbi odu ki, o, elə
danışdığı kimi yazır, yazdığı kimi
də danışır. Səmimiyyət, ədəbi
mehr-məhəbbət üçün bundan doğru yol
yoxdur. Rasimin hekayə-nəsr dili bu mənada
gözəl bir söhbətdir. O, öz oxucusu ilə
söhbət eləməyi bacarır. Ədəbiyyat
adamı üçün bundan vacib keyfiyyət yoxdur" (Məhərrəm
Qasımlı). R. Nəbioğlunun bədii cəhətdən
uğurlu alınan "Ağ gün", "Bəstə-nigar",
"Sınmış ütü", "Yaxşı əmi"
kimi hekayələrinin adını çəkə bilərik.
Elçin Mehrəliyev filologiya elmləri
doktoru, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun baş elmi işçisidir.
Bədii
yaradıcılığa ötən əsrin 70-ci illərində
başlamış, istedadlı nasir və dramaturq kimi
tanınmışdır. Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Bir
sıra əsərləri "Azərbaycan gəncləri",
"Bakı",
"Savalan", "Azərbaycan müəllimi",
"Azərbaycan", "Ulduz", "Ədəbiyyat və
incəsənət" kimi dövrü mətbuat
orqanlarında dərc edilmişdir. "Hekayə və
nağıllar" (1982), "Pərvin" (1989),
"İttiham" (1991), "Hər kəs öz taleyini
yaşayır" (1998), "Doxsanıncı illər"
(2004), "Tale döyüşü" (2011) adlı
kitabları oxucular tərəfindən maraqla
qarşılanıb. Bir çox əsərləri
respublika radiosu verilişlərində səslənmiş,
"Yurd yeri" pyesi əsasında televiziya tamaşası
çəkilmişdir. Onun əsərlərinizdə
saf məhəbbət, insan taleyi, torpaq sevgisi, yurd həsrəti
kimi motivlər özünü qabarıq surətdə əks
etdirir.
Tənqidçi-ədəbiyyatşünaslardan
akademik B.Nəbiyev, müxbir üzv N.Cəfərov, professor
C.Mustafayev, filologiya elmləri doktorları V.Yusifli, Ş.Xəlilov,
S.Şərifova və başqaları E.Mehrəliyevin bədii
yaradıcılığından bəhs etmiş, əsərlərinin
özəllik və keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirmişlər.
Akademik Bəkir Nəbiyev Elçin
Mehrəliyevin "Tale döyüşü" romanına
yazdığı "Ön söz"də
yazıçının Qarabağ mövzusuna müraciətini
belə səciyyələndirir: "Qeyd etməliyik ki,
Elçin Mehrəliyev
ağır və çətin mövzunu təsadüfən
qələmə almayıb. O, Qarabağ mövzusuna tez-tez
müraciət edən, problemin istər elmi, istərsə də
bədii-publisistik səpkidə həlli yollarını ciddi-cəhdlə
axtaran müəlliflərdəndir. Onun "Tale
döyüşü" əsərini həyəcansız
oxumaq, təsirlənməmək, ümummilli mətləblər,
problemlər üzərində düşünməmək
mümkün deyil".
Yazının əvvəlində
Bahar Bərdəlinin (Məmmədova) şeir
yaradıcılığından söhbət açdıq. Bahar xanım ədəbi
ictimaiyyətə şair kimi daha yaxşı tanış
olsa da, bir nasir kimi də qələmini sınayıb və
hekayələri ilə oxucu rəğbəti qazana bilib.
"Bahar Bərdəlinin
"Dünya bir pəncərədir" hekayəsi
mövzu-ideya, qaldırılan problemlərin xüsusiyyətləri
və ya dil-üslub, süjet-kompozisiya baxımından öz
bədii-estetik cəhəti və həlli ilə diqqəti
çəkir.
Hekayədə qoyulan problem çoxcəhətli,
çoxşaxəlidir. Pillə-pillə və
ya əzablı-əziyyətlə elmin yollarında
addımlayan və akademik rütbəsinədək yüksələn
hekayənin qəhrəmanı əsər boyu müxtəlif
vəziyyət və hadisələrdə müşayiət
olunur ki, onun konkret real, gerçək görüntüsü
bədii mətn arxasında qalır. Buna
baxmayaraq hadisə, vəziyyət, obrazlar aləmi,
qaldırılan problemlər bütünlüklə əsər
boyu və qəhrəman ətrafında cərəyan
edir" (Xanverdi Turaboğlu).
Ədəbi tənqid şöbəsinin
aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru Fidan Abdurəhmanova elmi fəaliyyət göstərməklə
yanaşı bədii yaradıcılıqla da məşğuldur.
Onun "Göyərçin və
büllur" (2005) və "Xəyal gəmisi" (2010)
adlı iki hekayələr kitabı nəşr olunmuşdur.
Fidan Abdurəhmanova
yaradıcılığında göstərdiyi fəaliyyətə
görə AYB-nin təqdimatı ilə Prezident təqaüdünə
layiq görülmüşdür (2011).
Son illər Fidan xanım
uşaq hekayələri ilə dövrü mətbuatda
müntəzəm çıxış edir. "Göyərçin"
jurnalında onun xeyli sayda uşaq hekayələri işıq
üzü görmüşdür. Bu hekayələr
göstərir ki, müəllif uşaq aləmini,
psixologiyasını yaxşı bilir.
Bizim alim ədəbiyyatşünasların
nəsr əsərləri haqqında yekun olaraq deyə bilərik
ki, bu povest və hekayələrin ideya-bədii dəyəri
onlardakı istedad və səmimiyyətin gücündədir. Yazıçı-alimlərin
nəsri öz təbiiliyi və səmimiyyəti ilə
seçilir. Bu əsərlərdə lirik
ruh, romantik vüsət vardır. Əsərlərin
dili axıcı, şəffaf və poetikdir.
İnanıram ki,
milli və əcnəbi ədəbiyyatı təhlil
və tədqiq edən alimlərimizin istər poeziya, istərsə
də nəsr əsərləri çağdaş ədəbi
tariximizin səhifələri ola biləcək...
***
Alim-ədəbiyyatşünaslarımızın
tərcüməçilik fəaliyyətləri haqqında
da qısaca danışmaq istəyirik. Ədəbiyyat
İnstitutunda elmi işçi heyətinin tərcüməçilik
fəaliyyəti onların yaradıcılıqlarının
bir qismini təşkil edir. Onlar başqa
xalqların ədəbiyyatından bədii əsərləri
ana dilimizə çevirməklə ədəbi əlaqələrimizi
genişləndirirlər.
"Tərcümə
zamanı əsərin milli koloritini saxlamaq prosesi obyektiv
çətinliklərlə qarşılaşır. Bu zaman tərcüməçi
əsərin orijinalına diqqət yetirməli və
çalışmalıdır ki, tərcümə əsərin
orijinalında verilən səviyyədə olsun və edilən
dəyişikliklər mənaca səhvə və təhriflərə
gətirib çıxarmasın".
Yüksək orijinallıqla
tərcümə olunmuş əsərlərindən biri də
Qazax xalq qəhrəmanlıq eposu
"Koblandı-batır"dır. Professor Məmməd Əliyevin
redaktorluğu ilə çapa hazırlanan əsəri dilimizəTürk
xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin baş elmi
işçisi, əməkdar müəllim,
tanınmış ədəbiyyatşünas alim Nizami
Tağısoy tərcümə etməklə "Şifahi sənət
nümunələri"nin yetərincə orijinal olduğunu
bir daha sübut etmişdir.
Mütərcimin tərcüməyə
verdiyi şərhlər, "Koblandı-batır"
dastanı ilə bağlı iş prosesi, o cümlədən,
bir neçə dillə təqdim olunmuş xülasələr
əsərin geniş auditoriyada rəğbət
qazandığına şübhə doğurmur.
Rasim Nəbioğlunun
şeir və hekayələrinin bədii məziyyətləri
barədə söhbət açmışıq. İndi isə
onun tərcümələri haqqında danışmaq istəyirəm.
R. Nəbioğlu ingilis-rus-Azərbaycan dillərində
danışıq kitabçasının, tədris və
metodik vəsaitlərin müəllifidir. Ali məktəblərdə
bir sıra humanitar fənlərlə yanaşı, ingilis dili və
ədəbiyyatını da tədris etmişdir. Tanınmış
yazıçılar Əmir Pəhləvanın, Ağarəhim
Rəhimovun povest
və romanları onun ingilis dilinə tərcüməsində
Berlində və Bakıda nəşr edilmişdir. R. Nəbioğlu Xalq yazıçıları
Anarın və Yusif Səmədoğlunun bir neçə
hekayəsini ingilis dilinə tərcümə edib. Həmin
tərcümələr ABŞ-da nəşr olunmuş "Azərbaycan
nəsri antologiyası"na (1913) daxil
edilmişdir. Eyni zamanda ingilis ədəbiyyatından U.
Şekspir, Ç.Makey, L. Hyuz, C. Törber kimi müəlliflərin
şeirlərini, hekayə və
yumoristik novellasını, habelə B. Şounun və U.Həzlitin
ədəbi-tənqidi əsərlərini orijinallıqla, bədiiliklə,
məharətlə dilimizə çevirmişdir.
İnstitutun əməkdaşlarından
olan tənqidçi və professional tərcüməçi
filologiya elmləri doktoru, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi
şöbəsinin baş elmi işçisi Cavanşir Yusifli
son üç ildə məhsuldar işləmişdir: A. Kamu.
Seçilmiş əsərləri. 3 roman, 1 hekayə, 1 esse və Nobel nitqi (150 cildlik
dünya ədəbiyyatı) - 2015 - fransız dilindən; T.S.
Eliot. "Bəhrəsiz torpaq"
poeması -ingilis dilindən; T.Transhomer. "Seçilmiş
şeirlər" - 2016 - fransız və İsveç dillərindən;
Eqzüperi. "Balaca şahzadə"
-2016-fransız dilindən; A. Kamu. Gündəliklər
- 2016-fransız dilindən; Çeslav Miloş.
"Seçilmiş şeirlər" - 2016 fransız, rus və
polyak dillərindən; Adonis (ərəb şairi)
"Seçilmiş şeirlər" və "Ərəb
şeirinin poetikası" traktatı -2016 -fransız dilindən;
Edmon Jabe. "Şeirlər" - 2016
-fransız dilindən; Anarın "Göz muncuğu"
romanının Polşa nəşrinə ön söz (polyak
dilində) - 2015. Fərid Hüseyn -10
şeir ingilis dilinə tərcümə - 2016. ABŞ-da çap edilib; Memar Rasim Əliyev. Xatirələr (Memories) ingilis dilinə tərcümə.
380 səhifə -2016; Səlim Babullaoğlu.
12 Şeir. İngilis dilinə tərcümə-2016;
Vislava
Şimborskaya. Şeirlər
-2016-fransız dilindən; Ejen Qilvik "Yarpaq gülə bilsəydi,
çiçək olardı" -2016-fransız dilindən.
Bizə belə gəlir ki,
Cavanşir Yusiflinin tərcümə
yaradıcılığı xüsusi araşdırma və təhlilə
layiqdir.
İnstitutumuzdakı ədəbiyyatşünas alimlərimizdən tərcümə ilə məşğul olan yaradıcı insanlardan biri də Ədəbi tənqid şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nərgiz Cabbarlıdır. Onun səkkiz tərcümə kitabı dərc edilib: Luis Sinkler "Seçilmiş əsərləri", "Şərq-Qərb"(2012); Fransuaza Saqan "Seçilmiş əsərləri", "Şərq-Qərb" (2013); Dünya yazıçılarının nağılları, "Şərq-Qərb" (2014); Falih Rıfkı Atay "Atanız Atatürk" "Xan nəşriyyatı" (2015); Svetlana Aleksiyeviç "Müharibə qadın simalı deyil", "Xan nəşriyyatı" (2015); Rünoske Akutaqava "Seçilmiş əsərləri" "Şərq-Qərb" (2016); Günter Qrass "Mənim yüzilliyim", "Şərq-Qərb" (2016); Marsel Prust "Savana doğru", "Şərq-Qərb"(2017). Bunlardan altısı Prezidentin sərəncamı ilə nəşr olunan "Dünya ədəbiyyatı" 150 cildliyinə daxildir.
Nizamişünaslıq şöbəsinin böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Təhminə Bədəlova peşəkar tərcüməçidir. Onun tərcümələrinin əhatəsi geniş və mündəricəsi zəngindir: Ş.Anderson, Bredberi, Kiplinq, İrvinq Şou, Heminquey, Stendal, Dikkens, N. İ. İbsen, Balzak, J. Vern, Meterlink, Hüqo, Flober. Təhminə xanımın tərcümələri rus, ingilis, fransız, Amerika və digər xalqların ədəbiyyatının nəsr nümunələrini peşəkar səviyyədə əhatə edir.
Təhminə xanımın iri tərcümə kitabı çap olunmuşdur. Qeyd etdiyimiz tərcümə nümunələri "Mən səni elə axtarıram ki..." adlı ikinci kitabda toplanmışdır.
Tərcümə əsərləri həm milli mədəniyyətlərin yaxınlaşması üçün, həm də millətlərin qarşılıqlı ünsiyyəti üçün zəmin yaradan vasitədir.
Ədəbiyyat İnstitutundakı ədəbi proses ölkə miqyasında formalaşan, inkişaf edən milli ədəbi prosesin tərkib hissəsidir, çünki çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı dərin tarixi köklərə, ənənələrə, milli zəminə malikdir və coğrafiyası çox genişdir.
Tənqidçi və ədəbiyyatşünasların bədii yaradıcılığı onların elmi-tədqiqatçılıq fəaliyyətini və Ədəbiyyat İnstitutunun bütöv mənzərəsini tamamlayır.
20.01.2017
Vüqar
ƏHMƏD
Filologiya elmləri
doktoru
525-ci qəzet.-
2017.- 15 mart.- S.4.