Naxçıvan tarixində
yeri olan iki unudulmaz sima
İSKƏNDƏR MAŞTAVA:
GERÇƏK VƏTƏNPƏRVƏR, CƏSUR KOMANDİR
Bu yazıda yazıçı-jurnalist F.Zamanovun
"Ataların döyüş yolu" kitabında və
Əli Əliyevin xatirələrində böyük məhəbbətlə
vəsf etdikləri həmyerlimiz İskəndər
Maştavanın həyatının oxuculara məlum olmayan bəzi
məqamları haqqında söhbət açmaq istəyirəm.
Qeyd edim
ki, onun adına ilk dəfə Vətəndən
uzaqda, Moldova torpağında rast gəlmişəm. Moldovanın paytaxtı Kişinyov şəhərindəki
respublika muzeyində əfsanəvi insan Q.İ.Kotovski və
onun briqadası haqqında maraqlı tarixi sənədlər
mühafizə edilir. 1979-cu ildə həmin muzeydə
olarkən bu sənədlərdə İskəndər
Maştava, bəzilərində isə Aleksandr Maştava adına rast gəldim. Düzü,
onun doğulduğu yer Naxçıvan olduğundan həmin ad
marağımı çox çəkdi. Necə
deyərlər, bu ad yaddaşıma həkk olundu. Və fikirləşdim ki, görəsən
döyüşçü dostlarının Aleksandr deyə
çağırdıqları bu naxçıvanlı əfsanəvi
qəhrəman kimdir?
İskəndər xan Əkbər xan oğlu
Naxçıvanski 1896-cı ildə Naxçıvan şəhərində
anadan olub. İlk təhsilini də Naxçıvan şəhərində
alıb. 1914-cü ildə atası təhsilini
davam etdirmək üçün onu Tiflis gimnaziyasına
aparıb. Bu gimnaziyanı bitirəndə I
Dünya müharibəsinin qaynar vaxtı idi. Ona görə də hərbi məktəbi bitirən
kimi kiçik zabit rütbəsi ilə 8-ci Hacı Tahirxan
Naxçıvanskilər draqun alayına göndərilir.
Tarixə öz süvarilikləri ilə
adını həkk edən bir soya mənsub olan İskəndər
xan da elə ilk döyüşdə cəsurluğu ilə fərqlənir
və igidliyinə görə ona Georgi xaçı
mükafatı verilir.
Lakin tale elə gətirir ki, İskəndər xan
çar ordusunda xidmətdə ikən inqilabçılara
qoşulur.
1917-ci ildə RK (b)P sıralarına
üzv olur və çox cəld, çevik, işgüzar
olduğundan onu 8-ci Həştərxan alay partiya komitəsinə
sədr seçirlər. Müəlliflər
onun özünün yazdığı tərcümeyi-hala
istinad edərək deyirlər ki, İskəndər fəal
inqilabçı olub. Əlbəttə,
İskəndər xanın o illərdəki fəaliyyəti,
daha doğrusu, bolşeviklərin tərəfində
döyüşməsi hələ tam aydınlığı
ilə araşdırılmayıb. Bəs,
nəyə görə o, belə bir addım atıb? Bəzi müəlliflər göstərirlər ki,
onun anası qulluqçu olduğundan, guya ata tərəfinə
nifrət bəsləyib və bu addımı atıb. Xeyr, bu fikir o qədər də inandırıcı
deyil. Çünki onun anası Məşədi
Nisə xanım Əkbər xanın yaxın qohumudur. Bu
məsələni bir az genişliyi ilə
açaq. Məşədi Nisə xanım həm
də Əkbər xanın uşaqlarının süd
anası-dayəsi olub və Kənd Şahbuzda Əkbər
xanın malikanəsində yaşayıb. Biz
Naxçıvan xanlarının şəcərəsini
işləyərkən sənədlərdən aydın oldu
ki, general-leytenant İsmayıl xanın Rüstəm xan adlı
bir oğlu olub və o, əsasən Şahbuzda yaşayıb.
İndi də Kənd Şahbuzda Rüstəm
xanın varislərindən yaşayanlar vardır. Məşədi Nisə xanım da Rüstəm
xanın qohumlarındandır. Xatırladaq
ki, Rüstəm xan Aman xanın doğma qardaşıdır.
Deməli, Əkbər xanın evində dayəlik
edən Məşədi Nisə xanım onun əmisinin
yaxınlarındandır.
V.Y.Tsetlin yazır ki, süvari briqadasında biz rəhbər
komanda heyətinin üzvlərini yaxşı
tanıyırdıq. Tanış olmayan komandirin-hündürboylu, düzqamətli
və başına kuban papağı
qoymuş qarasaçlı adamın heyətə gəlişi
diqqətimizi tez çəkdi. O, cənublulara oxşasa da, rus
dilini çox mükəmməl bilirdi.
Bəli, İskəndər öz Kəngərli
babaları kimi qorxmaz, cəsur, həm də bilikli, geniş
dünyagörüşə malik bir insan idi. Əla
döyüş qabiliyyəti olduğundan onu birinci
Qırmızı Kazak Eskadronuna komandir təyin edirlər.
Sonralar isə o, Q.İ.Kotovskinin məşhur
süvari alayına göndərilir. Katovskinin özü
də əfsanəvi adam idi. Vətəndaş müharibəsində onun xidmətləri
əvəzsiz olub. Onun ən çox sevib
qürrələndiyi və "əfsanəvi
döyüşçü" adlandırdığı
komandir isə İskəndər idi. İskəndər
burada əvvəlcə komandir köməkçisi, sonra isə
komandir vəzifəsində fəaliyyət göstərir.
1917-ci ildən sonra İskəndər
Naxçıvanski familiyasını işlətmir. Sənədlərdə də o, "Maştava"
kimi yazılırdı.
General-mayor V.Y.Tsetlin öz xatirələrində ondan məhəbbətlə,
böyük rəğbətlə söhbət açır. Onun
yazdığına görə, XIV ordu Ukraynada fəaliyyət
göstərən və Petlyuranın başçılıq
etdiyi burjua-millətçi ordusunu indiki Vinnitsa və Xmelnitski
vilayətlərindən qovmaq barədə Sovet hökumətindən
tapşırıq alır. Şöhrətli
briqadanın I süvari polkunun komandiri İskəndər
Maştava 1920-ci il noyabrın 12-dən 21-dək
gedən bu vuruşmalarda özünü müstəsna
komandir kimi göstərir. Müəllif xatirələrinə
davam edib yazır ki, bu vuruşmalardan sonra hamı onu
"Döyüşkən komandir"
çağırırdı. Alayın
şəxsi heyəti İskəndər Maştavanın rəhbərliyi
ilə həmlə edənlərin həmişə
önündə gedər, düşmənin üstünü
qasırğa kimi alar və onu qaçmağa məcbur edərdi.
İskəndər Maştavanın döyüş
istiqamətləri də çox müxtəlif olub. O, Tambovda antonovçulara
qarşı məharətlə vuruşmuşdur. 1921-ci ildə
Semyonovka, Nikolskoye, Yekaterinovka yaşayış məntəqələrində,
Vorona və Xoner çaylarının ətrafındakı ərazilərdə
şiddətli döyüşlərdə Katovskinin
briqadasını İskəndər xanın komandirlik etdiyi alay təmsil edib. Buna görə
Katovskinin briqadası o zaman ən yüksək mükafat
sayılan "Qırmızı Bayraq" ordeni ilə təltif
edilib. Sonralar marşal olmuş Q.K.Jukov da həmin illərdə
briqadanın alay komandiri olub və İskəndər
xanla çiyin-çiyinə döyüşüb. İskəndər xan Maştava Zvidzal (indiki Jitomir) ətrafındakı
döyüşlərdə göstərdiyi igidliyə görə
ikinci dəfə "Qırmızı Bayraq" ordeni ilə
təltif edilib.
1922-ci
ilin avqustunda o, Leninqrad ali süvari kursuna
göndərilir. Və o, 1925-ci ilədək
oxuyur. 1924-cü ildən Jukov, Rossovski,
Yeryamenko və başqaları da onunla bir yerdə təhsil
alıb.
Dördillik təhsilini tamamlayan İskəndər xan
S.M.Budyonnın tapşırığı ilə Şərqi
Buxaraya gedir.
O, burada 78-ci əlahiddə süvari alayına komandir təyin
olunur və basmaçılara qarşı
döyüşür. Bəlkə də bilmir
ki, Xivə xanlığı və Buxara əmirliyi onun general
qohumu Hüseyn xan Naxçıvanskinin çox sevdiyi igid bir məkan
olub.
Sonralar İskəndər xan ordudan
uzaqlaşdırılır. Guya ki, səhhətinə
görə ordudan ayrılır. Amma
başqa bir əsaslı səbəb də olub. Bu da onun ata qohumlarının bolşeviklər tərəfindən
təqib və təzyiqlərə məruza qalmaları, sürgün
olunmaları ilə bağlıdır. Və
həmin illərdə onun doğma atası -Əkbər
xanın özü də DTK zindanlarında istintaq olunurdu.
Təbii ki, belə olan əsasda bolşeviklər
İskəndər xanı orduda saxlaya bilməzdilər. İskəndər xan Azərbaycana dönür.
Amma ona Naxçıvana gəlmək qadağan
olunur. O, əvvəlcə Dağıstanda, Türkmənistanda
yaşayır. Sonra isə Azərbaycana gəlib,
Astara rayonunda rəhbər vəzifəsində işləyir.
30-cu illərin sonunda isə o, Bakıda Xalq
Torpaq Komissarlığında çalışır.
Böyük Vətən müharibəsi başlayanda
İskəndər xan da cəbhəyə gedir. O, 55-ci qvardiya atıcı
diviziyası 164-cü qvardiya atıcı alayının
komandiri kimi Şimali Qafqaz uğrunda gedən vuruşmalarda
faşistlərə qarşı mərdliklə
döyüşür və həlak olur...
18 yaşından sonra doğma Naxçıvanı,
çox sevdiyi ata-anasını görə bilmir. İskəndər xan həyatının
sonrakı illərini doğulub boya-başa
çatdığı Şahbuzun can məlhəmi
havasından, dağlarının diş göynədən
bulaqlarından doyunca su içə bilmir. Bu da belə
ömür imiş....
TOVUZ XANIM
NAXÇIVANSKAYA: BİR ŞƏXSİ ARXİVİN
TALEYİ
1947-ci ilin payız fəslinin son günləri idi. Bakının
qədim evlərinin birində həyatının son günlərini
yaşayan Tovuz xanım dərin fikirlərə
dalmışdı. Xəyal onu
ömrünün ən əziz, xoşbəxt günlərinə
aparmışdı. ata babası ram
süvari generalı İsmayıl xan, ana babası general-mayor
Kalbalı xan Naxçıvanski ilə bağlı nə qədər
şirin xatirələri vardı bu incə ruhlu
xanımın...
Oğlu Mehdiqulu xanın gətirdiyi "Kaspiy" qəzetini
oxuyub səssiz-səssiz ağlamışdı. Əhməd bəy
Ağayevin yazdıqlarını ürəyində cümlə-cümlə
təkrarlayırdı: "... Bax, beləcə
onlar bir-birinin ardınca dünyadan köçürlər.
Bunlar keçmişin və əsrlərdən-əsrlərə
addımlayan qoca Qafqazın sakinləridir. Taleyə bax
ki, on-on beş ildən sonra onların
heç biri olmayacaq. Onlar özləri ilə əbədiyyətə
unudulmuş bütöv dünyanı, qərinəni-zəngin
dünyagörüşünü aparacaqlar. Onlardan çoxları səfalət içində, əzab-əziyyətlər
içində bir tikə çörəyə möhtac,
xirtdəyə qədər borcun içində olsalar da,
ömrü boyu soylarına məxsus adət-ənənələrini
və yaxşı yaşamaq zövqlərini güzəştə
getmək istəmirdilər. borcu
olduqları şəxslər onların bədənlərinin
soyumasını belə gözləməyərək
quzğunlar kimi evə hücum çəkirlər. Hər
şeyi siyahıya alırlar: mülkdən başlayaraq
arxasında çox məğrur və usandırıcı səfalət
gizlənmiş gözqamaşdırıcı ailə sərvətlərində
qurtarırlar".
Qızı
Yəməntacın Naxçıvandan gəlişi ona xeyli
toxtaqlıq verdi. Ana-bala
baş-başa verib dərdləşdilər. 27 il idi olmazın əziyyətlər çəkmişdilər.
Nə qədər doğmalarını
itirmişdilər.
Tovuz
xanım Yəməntacı çağırmışdı
ki, illərlə qoruyub saxladığı foto-arxivi ona versin.
- Bax,
qızım, artıq hər şey qurtardı mənimçün.
Bu arxivi Bakıdakı balalarıma verə bilmərəm.
Onu saxlaya bilməyəcəklər. Amma sən Naxçıvanda onları gizlədə
bilərsən. vaxt gələr, o
şəkillər lazım olar. Axı, o
adamların çoxu sağdır. Allah
bilir dünyanın harasında ölüm təhlükəsindən
yayınmaq istəyiblər? Amma qohumlarımı
tanıyıram: bir vaxtlar Naxçıvana dönəcəklər,
mütləq, bunlar döyüşçü olublar, Vətən
uğrunda vuruşublar. Saymışam, 100-ə
qədər şəkildir. General babaların,
ulu baban Ehsan xanın da Varşavada və Sankt-Peterburqda rəssamların
çəkdikləri şəkilləri buradadır. Mənə söz ver ki, onları saxlayacaqsan.
Bax, əgər, nə vaxtsa çörəyə
ehtiyacınız olsa, antikvar kimi satarsınız...
1947-ci ildə Bakıda əbədiyyətə
qovuşan Tovuz xanım Bəhman xan qızı
Naxçıvanskaya rusca, fransızca mükəmməl
yazır və oxuyurdu. Həmişə milli geyimdə olan Tovuz
xanımın illərlə qoruduğu qiymətli fotoşəkillərin
əvəzi yoxdur. Bu fotoların hərəsi
bir tarixi hadisənin şahididir.
1920-ci ildən sonra gah İrəvanda, gah da Bakıda
gizlin yaşayan Tovuz xanım bu fotoşəkilləri
böyük iradə hesabına qoruyub saxlayıb.
NKVD-nin təqiblərindən, hədələrindən
necə yayındırıb bu arxivi?
Çox maraqlıdır. İllər keçdikcə o arxivdə olan fotolar bəzən oğurlanıb. Rusiyanın müxtəlif şəhərlərinə aparılıb. Fotoqraf V.Barkanovun 1878-ci ilin ikinci yarısında çəkdiyi general-mayor Kalbalı xan Naxçıvanskinin fotoşəkli də onun arxivində olub. Nəhayət ki, o foto tapıldı. Onu moskvalı tədqiqatçı, həmyerlimiz Fərhad Nağdəliyev tapa bildi. Artıq generalın şəkli muzeylərimizdə fəxri yerlərdən birini tuta bilər.
Yeri gəlmişkən, sovet hakimiyyəti illərində Naxçıvanda olan məsul partiya işçilərindən biri Naxçıvan xanlarının və Kəngərli generallarının şəklini toplayırmış. Hətta o, köməkçisi Əli Səfərova bu barədə xüsusi tapşırıq da veribmiş. Əli müəllimin həyat yoldaşı nəql edir ki, o şəkilləri haradan aldığını soruşdum. Deyirdi ki, Böyük xan İrəvanskinin arvadı Tovuz xanımın arxivindəndir. Mən həmin arxivdən aparılan şəkillərin izi ilə Dərbəndə qədər gedib çıxdım. Hələ də axtarıram. Həmin şəxsin ölümündən sonra Tovuz xanımın arxivindən zorla qoparılmış o şəkillər tamam başqa yerə verilib. Nə isə...
Əlimizdə olan məlumata görə, general İsmayıl xanın yaxşı bir fotoalbomu olub. Keçən əsrin 80-ci illərində Zaviyyə məhəlləsinin ağsaqqal və ağbirçəkləri deyirdilər ki, o albomlar ya Tovuz xanımın, ya da ki, Şövkət xanımın varislərindədir... Tovuz xanımın hər iki babası məşhur generallar olub, dayıları isə hərbçilər olub. Bu uzaqgörən xan qızı ilahi fəhmlə anlayırmış ki, tarix hər işi öz yoluna qoyacaq. Onun arxivində qayınatası və bibisi Tərlan xanımın əri Abbasqulu İrəvanskinin Həcc ziyarətindən sonra çəkdirdiyi böyük bir fotosu Cəmşid Naxçıvanskinin ev-muzeyinin əsas salonunda asılıb. Abbasqulu xanın qızı Fəxrəntacın şəkli də yanında...
Hər dəfə bu muzeyə gələndə çox qəribə bir aləmə düşürsən. Sakit-sakit gəzdikcə, albomlara baxdıqca sanki məşhur polyak bəstəkarı Şopenin "Rekviyem-ölüm marşı"nın kədərli notlarını eşidirsən... Bu kədərli notların bir anımında Tovuz xanımın da yeri var.
Musa RƏHİMOĞLU (QULİYEV)
AMEA Naxçıvan Bölməsinin
aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.- 2017.- 2 may.- S.6.