"Universitetlər adası"nın Şəhriyar sevgisi

Bizim "Aralıq dənizi", Türkiyə türklərinin isə "Akdeniz" adlandırdığı dənizin özəlliklərindən birisi onun zəngin tarixə və strateji geosiyasi əhəmiyyətə malik adalara və adadövlətlərə sahib olmasıdır.

Bu adaların və buradakı dövlətlərin də məxsusi özəllikləri vardır. Məsələn, Malta dövləti dünyanın ən kiçik dövlətləri arasında yer alsa da, Avropa Birliyinin üzvü kimi, hazırda isə Avropa Birliyinin dönəm başqanı kimi önəmli mövqeyə malikdir, ölkəmizlə dostluq və əməkdaşlıq münasibətləri də durmadan inkişaf etməkdədir. Amma bizim bu səfər qeydlərimiz Kipr adası və burada XX əsrin ortalarından siyasi səbəblər üzündən bölünən adanın quzey qismində türk xalqının öz mövcudluğunu qorumaq və əsrlər boyu sürdüyü həyatını davam etdirmək üçün qurduğu milli yönətimin elm, təhsil, mədəniyyət, turizm və s. sahələrdə həyata keçirdiyi heyrətamiz başarılar haqqındadır. 350 minlik əhali ilə ümumi ada əhalisinin üçdə birini təşkil edən Türk Kiprinin (türklər Kuzey Kıbrıs adlandırırlar- E.M.) paytaxtı Lefkoşaya - Yaxın Doğu Universitetində keçiriləcək I Beynəlxalq Şəhriyar konfransına dəvət edilməyim nəhayət ki, bu ecazkar adaya çoxdan arzuladığım ziyarəti gerçəkləşdirdi.

Dünyada yalnızca Türkiyədən uçuşların həyata keçirildiyi Quzey Kıbrısın paytaxtı Lefkoşanın (Lefkoşa həm də yunan Kiprinin- yəni Kipr Respublikasının paytaxtıdır və Nikosiya kimi tanınır -E.M.) Ercan hava limanı Kıbrıs türklərinin türk dünyası, eləcə də Türkiyə vasitəsi ilə dünyanın müxtəlif olkələri ilə əsas təmas nöqtəsidir. Beynəlxalq səviyyədə siyasi statusun tam müəyyən edilmədiyinə və bir sıra məhdudiyyətlərin davam etməsinə baxmayaraq, milli yönətimin həyata keçirdiyi təhsil turizmi siyasəti nəticəsində Kuzey Kıbrıs dünyanın müxtəlif guşələrindəki xalqların övladlarının təhsil aldığı bir universitetlər adasına çevrilmişdir. Burada bir neçə şəhərdəki 14 universitetdə dünyanın 109 ölkəsindən 75 min tələbə təhsil almaqdadır. Əslində, hər bir universitet özü bir şəhərcikdir. Ölkəmizdən yüzlərlə tələbənin Quzey Kıbrıs universitetlərində təhsil alması, onlarla elm, təhsil və incəsənət sahəsindəki yüksək mütəxəssislərimizin həmin təhsil müəssisələrində çalışması təqdirəlayiqdir. Belə bir şəraitdə uzaq ada ölkəsində türklərin "Yavru vətən" adlandırdığı bu gözəl məkanda türk dünyasının Yunus İmrə, Mövlana Cəlaləddin Rumi, Məhəmməd Füzuli kimi mütəfəkkirləri ilə yanaşı, Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın da könüllərdə yer tutması əlbəttə qürurvericidir. Qeyd edilməlidir ki, Quzey Kıbrıs bugünlə yox, sabahla yaşayır, dünya təhsil sistemi ilə ayaqlaşmağa çalışır, eyni zamanda tarixi keçmişini də unutmur. Tarix isə başdan-başa ibrət dərsləridir, gələcəyə işıq tutan zaman dəzgahıdır.

Qısa tarixi-coğrafiya

Kipr Aralıq dənizinin şimal-şərqində, təqribən 9 min kv. km sahəsi olan adadır, bir milyondan artıq əhalinin üçdə birini adanın şimal qismində yaşayan türklər, qalanını isə yunanlar və sair millətlər təşkil edir. Türklər buradakı yunanlara rumlular deyirlər.

Kipr miladın VII əsrində həzrət Osmanın xəlifəliyi zamanı o zamankı Şam valisi həzrət Müaviyənin hazırladığı və digər ərəb komandanlarının qoşulduğu donanma tərəfindən Bizans imperatorunun dəniz qüvvələri məğlubiyyətə uğradılaraq fəth edilmişdir. Lakin ada əhalisinin sülh xahişi qəbul edilmiş, onlarla razılaşma əldə olunmuş, hər il İslam dövlətinə 7000 dinar vergi vermək və digər müvafiq öhdəlikləri yerinə yetirmək şərtilə Kipr islam hakimiyyətinə daxil edilmiş, bu hakimiyyət 300 ildən çox sürmüşdü. Ada 964-1191-ci illərdə yenidən Bizansın hakimiyyətinə düşmüşdür, səlib müharibələri zamanı burada yaşayan və azlıqda qalan müsəlmanlar ağır məhrumiyyətlərə düçar olmuşlar.

1570-ci il tarixindən etibarən Kipr tamamilə Osmanlı hakimiyyəti altına keçmişdir. Kipri fəth edən Lala Mustafa Paşa orada 4 minə yaxın əsgəri yerləşdirib geri dönmüş, bundan sonra Kiprin müsəlman əhalisini çoxaltmaq məqsədi ilə Osmanlı höküməti sürgün hökmü çıxarmış, beləliklə Osmanlı dövlətinin müxtəlif yerlərindən, xüsusilə də Anadolu bölgələrindən minlərlə ailə - müxtəlif peşələrə olan ehtiyac nəzərə alınmaqla, tərtibli bir şəkildə Kiprə köçürülmüş, türk-müsəlman əhalisinin artımı təmin edilmişdi. Xristian ya müsəlman olmağından asılı olmayaraq, hər kəs osmanlının ədalət qanunları önündə bərabər tutulmuş, din, dil və bütün mədəni azadlıqlar hamıya şamil edilmişdi. Kiprdə bir bəylərbəyi qurulmuş, mərkəzi Lefkoşa olmuşdur.

1877-1878-ci illər Rusiya-Türkiyə savaşında ağır məğlubiyyətlə üzləşən Sultan II Əbdulhəmid xan ingilislərin də ciddi təhdidi altında 4 iyun 1878-ci il tarixində Türkiyə və İngiltərə arasında imzalanan razılaşma ilə Kiprin idarəsini felən İngiltərəyə verməli oldu. Lakin ada hüquqi olaraq Türkiyənin mülkiyyətində qalırdı. Kipr bu şəkildə təhvil verilməsəydi, ingilis donanması Kipri onsuz da işğal edəcəkdi. Anlaşmanın şərtinə görə, ruslar işğal etdikləri Kars, Ərdahan və Batumu Türkiyəyə geri qaytarsa idilər, İngiltərə də Kipri geri verəcəkdi. İngilislər Kipri təhvil alanda Kipr əhalisinin üçdə birini təşkil edən türklər sonrakı illərdə müxtəlif təzyiqlərlə üzləşmiş və köç etməyə məcbur edilmişdilər.

1914-cü ildə Birinci dünya müharibəsi başlayanda İngiltərə Kipri rəsmən ilhaq etmiş, Lozanna konfransında isə bu təsbit edilmişdir. İngilis hakimiyyəti zamanı etnik və dini təzyiqlər altında Kiprdən Türkiyəyə köç edənlərin sayı çoxalmışsa da, bu təzyiqlərə qarşı adada bir müqavimət hərəkatı da baş qaldırmışdı. Bu hərəkat və təşkilatlanma 18 aprel 1943-cü ildə Kipr Adası Türk Azlığı Qurumu təşkilatını qurmuşdu. XX əsrin ortalarında isə yunan ortodoks kilsəsi və millətçi qruplar Kiprin Yunanıstana birləşdirilməsi üçün fəallaşan zaman Yunanıstan höküməti də hərəkətə keçmiş, türklər üçün ağır günlər başlamışdı. Bu şəraitdə Türkiyə dövləti fəal siyasi hərəkətlərlə adanın türk xalqının qanuni haqlarını qorumaq üçün ciddi addımlar atmış, Kiprdə isə 1955-ci ildə Türk Müqavimət Təşkilatı qurulmuşdu. Bundan sonra, 16 avqust 1960-cı ildə İngiltərə hakimiyyəti Türkiyə, Yunanıstan hökümətləri, yunan və türk toplumları təmsilçiləri ilə birlikdə Kipr Respublikasının qurulması qərarını vermiş, yunanların 70 faiz, türklərin 30 faiz təmsilçiliyi ilə hakimiyyət və idarəçilik qurulmuşdur. Lakin 1970-ci illərin əvvəllərində adanı Yunanıstana bağlamaq istəyən millətçi qüvvələrlə onu müstəqil Ellin Respublikasına çevirmək istəyənlərin qarşıdurması şiddətlənmiş, Makarios devrilmiş, hakimiyyəti ələ keçirən Nikos Sampson öncə Yunanıstanla birləşməyin əleyhinə olan yunanlara divan tutmuş, yüzlərlə adam işgəncə ilə öldürülmüş, sonra isə türklərin planlı şəkildə qətliam edilməsi üçün hərəkətə keçmişdi.

Yaranmış vəziyyətdə Türkiyənin Kipr respublikasının təhlükəsizliyi üçün təminatçı dövlətlərdən olan İngiltərəyə müraciəti, baş nazir Bülənt Ecevitin 17 iyul 1974-cü il tarixində Londona səfəri və İngiltərə höküməti ilə apardığı diplomatik müzakirələr nəticə verməmiş, Türkiyə höküməti təminatçı haqqından birtərəfli qaydada istifadə edərək son qərar verməyə məcbur olmuşdu. Türkiyə dövləti Kipr türklərini qorumaq üçün 20 iyul 1974-cü ildə adaya ilk qüvvələrini çıxarmış, Girne, Lefkoşa şəhərləri və ətrafındakı türk kəndləri başlanan qətliamdan zamanında xilas edilmişdi. Avqustun 15-də ikinci hərəkatla Mağusa türkləri xilas edilmişdi. Nəhayət, 1975-ci il fevralın 13-də Kiprin türklər yaşayan quzey ərazisində Rauf Denktaşın başçılığı ilə Kıbrıs Türk Federal Dövlətinin qurulduğu elan edilmişdi. Sonrakı illərdə də türklərin barışçı təşəbbüsləri nəticəsiz qalmış, rumluların isə enosis (Yunanıstanla birləşmə - E.M.) cəhdləri davam etmişdir. Uzlaşma əldə edilə bilmədiyindən1983-cü ilin noyabr ayının 15-də Rauf Denktaş Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin qurulduğunu elan etmiş və Türkiyə bu cümhuriyyəti rəsmən tanımışdır. Bu günədək adada barış hökm sürsə də, türk və rum tərəfləri ədalətli, ortaq dövlət qurmağa nail olmamış, qarşılıqlı etimad əldə edilməmişdir. Avropa Birliyinin yunanların sakin olduğu Kipr Respublikasını üzvlüyə qəbul etməsi isə müzakirələrdə yunan tərəfinin mövqeyini möhkəmləndirmişdir. Buna görə də "ortaq dövlət" yox, onlar türklərin "milli azlıq" kimi mövcud olduğu bir birləşməyə nail olmaq istəyirlər, bu isə türklər üçün yenə də təminatsız gələcək mənasındadır və əlbəttə ki, qəbuledilən deyil. Quzey Kıbrısda olduğum günlərdə xalqın məhz ədalətli birləşmənin tərəfdarı olduğunu yəqin etdim, bu, Kıbrıs türklərinin dünyaya açılmasına, eyni zamanda bütün ada sakinlərinin mənfəətinə olar.

Yakın Doğu Universitetinin (YDU) Şəhriyar Konqresi

1988-ci ildə qurulan bu universitetdə 109 ölkədən 27 min tələbə təhsil alır. 16 fakültəsi, 5 yuxarı məktəbi (high school), 220 kafedrası, 28 tədqiqat mərkəzi vardır. Universitetdə bu yaxınlarda qurulan Şərqşünaslıq institutuna Cənubi azərbaycanlı prof.dr.Qədir Gülkarian başçılıq edir. Bu İnstitutda universitetin ədəbiyyat fakültəsi ilə birlikdə türk xalqlarının ortaq şair, yazıçı və mütəfəkkirlərinin irsinin öyrənilməsi və təbliğinə böyük önəm verilir. Hələ 1996-2001-ci illərdə İranda xidməti vəzifəmlə əlaqədar çalışdığım zamanlarda dostluq etdiyimiz professor Qədir Gülkarian İranda Azərbaycanşünaslıqla yaxından məşğul olan, Azərbaycan ədəbiyyatına, dilinə, mədəniyyətinə dair dəyərli tədqiqatları ilə tanınan vətənsevər ziyalı alimdir. Onun təşəbbüsü və səyi ilə 1998-ci ilin dekabrında Təbrizdə keçirilmiş Birinci Azərbaycanşünaslıq Simpoziumuna o zaman Azərbaycan Respublikasından, Türkiyədən və Quzey Kıbrısdan 50-dən çox tanınmış elm adamı və yaradıcı ziyalı gəlmişdi. Təbii ki, simpozyumun mövzuları içərisində ortaq mənəvi-mədəni-ədəbi dəyərlərimiz sırasında Şəhriyar irsi də önəmli yer tuturdu. Artıq on beş ildir Kuzey Kıbrısda - YDU-da çalışan Prof. Dr. Q. Gülkarianın təşəbbüsü və səyləri ilə Şəhriyar beynəlxalq elmi konfransı yüksək səviyyədə hazırlanmışdı.

Universitetin qurucu rektoru professor Suat İrfan Günsel və İran İslam Respublikasının Kipr Respublikasındakı səfiri cənab Rza Zəbib, Universitetin rektor yardımcısı, həmyerlimiz, professor Fəxrəddin Sadıqoğlu konfransın açılışında çıxış etdilər. Lefkoşanı bölən sərhəddi keçib türk qisminə gələn səfirin konfransın açılışında çıxış etməsi və Şəhriyar irsinə yüksək qiymət verməsi olduqca təqdirlə qarşılandı. Səfir türkcə bilməsə də, müavini, səfirliyin müşaviri cənab Ənvəri İranın Savə türklərindən idi, azərbaycanca yaxşı danışırdı. Diqqətəlayiq idi ki, İrandan dəvət olunan altı nəfər tanınmış tədqiqatçının hər biri Azərbaycan türkcəsində məruzə etdi. Ustad Şəhriyarın farsca yaradıcılığının, onun poetikasının xüsusiyyətlərini ətraflı şərh etdilər. Təbriz Universitetindən professorlar Əhməd Fərşbafiyanın, Məhəmməd Mehdipurun, İbrahim Eqbalinin, dosentlər Məhəmmədrza Abidin, Məhəmməd Xakpurun, Məhəmmədəli Musazadənin məruzələri Şəhriyar sevgisi və peşəkarlıqla hazırlanmışdı. Türkiyənin İstanbul Universitetinin professorları Mehmet Atalayın, Əli Gözəlyüzün, Kırıkkale Universitetindən professor Adnan Karaismayıloğlunun, Ərzurum Atatürk Universitetinin professoru Nemət Yıldırımın məruzələri Türkiyədə Şəhriyar irsinə çox böyük maraq və diqqətin bariz göstəricisi idi. Prof. Ə.Gözəlyüzün məruzəsində qeyd olundu ki, Şəhriyar və onun "Heydər babaya salam" poeması haqqında ilk dəfə Türkiyədə 1955-ci ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Türk yurdu" dərgisində yazdığı bir məqalədə bəhs etmişdir.

Kıbrıs Universitetinin professorlarından Əsra Karabacağın, Qədir Gülkarianın, dosentlər Ərdoğan Saracoğlunun, Yurdal Cihangirin, Nazim Muradovun məruzələri Şəhriyar irsinin geniş ədəbi dəyərləndirmələri ilə fərqlənirdi.

Konfransda Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı, AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Ədəbiyyat Muzeyinin direktoru, akademik Rafael Hüseynovun təbrik məktubu bu sətirlərin müəllifi tərəfindən oxundu. AMEA-nın Tarix İnstitutunun "Mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq" şöbəsinin müdiri, professor Şahin Fərzəliyevin Şəhriyar şeirlərinə yazdığı təzminlər (nəzirələr) maraqla dinlənildi. Ədəbiyyat muzeyindən filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Nailə Əliyeva və Nərmin Əliyevanın məruzələri, dosent Tofiq Cahangirovun göndərdiyi məqalə konfrans iştirakçıları tərəfindən maraqla qarşılandı. Bu sətirlərin müəllifinin məruzəsində vurğulandı ki, Azərbaycan xalqının Ulu öndəri, Prezident Heydər Əliyevin 29 oktyabr 1997-ci il tarixində ustad Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın anadan olmasının 90 illiyinin qeyd edilməsi haqqında fərmanı Şəhriyar irsinin dərindən, hərtərəfli öyrənilməsi, onun nəşri və geniş təbliği baxımından fövqəladə dərəcədə əhəmiyyət kəsb edir və ölkəmizdə Şəhriyarşünaslığın inkişafı üçün yeni imkanlar açmış, İranın rəsmi qurumları və Universitetləri ilə birgə Şəhriyar konfranlarının keçirilməsi artıq ənənəvi hal almışdır.

Konfransda geniş müzakirə və çıxışlar, Yaxın Doğu Universiteti müəllim və tələbələrinin Şəhriyar yaradıcılığına, xüsusilə onun türkcə (azərbaycanca) şeirlərinin dil şirinliyi və məna dərinliyinə valeh olduqları diqqəti çəkirdi. Yeri gəlmişkən, Kuzey Kıbrısda yerli türklərin bizim Azərbaycan türkləri ilə ləhcə və adət-ənənə yaxınlığı diqqətimi çəkdiyinə görə bunun səbəbləri ilə maraqlananda maraqlı tarixi təmasların baş vermiş olduğunu öyrəndim. Demək, XVI əsrdə Sultan II Səlim xanın fərmanı ilə Kiprə məqsədyönlü şəkildə köçürülənlər arasında Şərqi Anadolunun və Azərbaycanın ələvi (şiə) türkləri də çox olmuşdur. Xüsusilə, onların arasında Şah İsmayıl tərəfdarı olan, ya əsir götürülən "türkmanlar" (Azərbaycan türkləri) çox olmuşlar. Bu səbəbdən bugünki Kıbrıs türklərinin danışıqlarında eynən bizim işlətdiyimiz ifadə və kəlmələrə də rast gəlinir ki, bunlar Türkiyə türkləri tərəfindən işlədilmir. Fikrimizcə, XX əsrin 30-cu illərində Türkiyədə başladılan "dil islahatları" İngilis müstəmləkəsi olan Kipr adasındakı türk dilinə nisbətən az zərər vurmuşdur. Buna görə Şəhriyarın türkcə (azərbaycanca) şeirləri Kıbrıs türkləri üçün daha anlaşılan və könülə yatandır.

Köhnə dostlarla görüş

Kıbrısa yola düşməzdən əvvəl Quzey Kıbrısın Bakı təmsilçisi xanım Üfüq Turgenerlə görüşüb köhnə dostlarımız, bir-birinin ardınca Pakistanda işləmiş Kuzey Kıbrıs təmsilçiləri Səadəttin Topukçu və xanım Hasibə Şahoğlunun əlaqə telefonlarını almışdım. Hər iki diplomat bizim ölkəmizdə də təmsilçilik etmişlər, özləri kimi həyat yoldaşları Xədicə xanım və Qasım ağa da Azərbaycan, eləcə də Şəhriyarın aşiqidirlər. Qeyd etməliyəm ki, dəyərli diplomat dostlarımızla Girne şəhərində xanım Şahoğlunun iqamətgahında qardaş süfrəsi başında görüşümüz bəzi xoş xatirələri də yadımıza saldı. Qeyd etməliyəm ki, Pakistanda Quzey Kıbrıs təmsilçiliyinə bir səfirlik kimi etimad göstərilirdi, rəsmi qəbullarda yanaşı durardıq. Bir dəfə rəsmi bir tədbirdə Azərbaycan, Türkiyə və Kıbrıs səfirləri olaraq yan-yana dayandığımız zaman Prezident Pərviz Muşərrəf xanımı ilə birlikdə bizə yaxınlaşaraq səmimi əl tutub, türkcə " Sayın böyük elçilərim, bu nə gözəl mənzərə - Ata vətən, Ana vətən və Yavru vətən birlikdə" deyərək bizləri səmimiyyətlə salamladığını yada saldıq, Ankaraya zəng edib o zamankı Türkiyə səfiri Kamal Gurla xatirələrimizi bölüşdük. Şairə-diplomat xanım Hasibə Şahoğlu Azərbaycana, Bakıya, Xəzərə salamlarını yetirməyi xahiş edərək, yeni kitablarını mənə hədiyyə etdi.

Karaoğlanoğlu şəhidliyi və qara ilan hekayəsi

Kıbrısda Aralıq dənizi sahilindən baxdıqda çox mənzərəli dağlar və dağətəyi çöllüklər, qayalıqlar, dağ döşündə zövqlə salınmış malikanələr diqqəti cəlb edir. Belə bir mənzərəli dəniz sahilində Türkiyə dövlətinin Kiprə qoşun çıxardığı sahildə Karaoğlanoğlu şəhidliyini ziyarət edirdik. Bura komandan Karaoğlanoğlu və Lefkoşa hava limanına adı verilmiş minbaşı pilot Fehmi Ercan daxil olmaqla şəhid olmuş 71 əsgərin əbədi uyuduğu bir ziyarətgahdır. Xatirə kompleksini ziyarət edəndən sonra ətraf dağətəyini gəzmək istədiyimizi bildirəndə ilanlardan ehtiyatlı olmağımızı tövsiyə etdilər və bələdçimiz nağıl etdi ki, ingilislər adanı Osmanlı hakimiyyətindən təhvil alandan sonra bura yerləşdirdikləri əsgəri qarnizonlarda çox zəhərli əfi ilanların sancmasından xeyli əsgərlərinin həlak olduğundan əndişələnirmişlər, uzun çəkmələr və qoruyucu geyimlər də işə yaramırmış, çünki bu ilanlar insana hücum edir, atılaraq qurbanını sancırmışlar.

O zaman ingilislər bioloji mübarizə aparmaq qərarına gəlmiş və belə ilanları yeyən qara ilanları adaya gətirmişlər. Qara ilanlar tədricən çoxalmış, doğrudan da əfi ilanların azalmasına səbəb olmuşlar. Hətta bir çoxları qara ilanları yemləyib, bəsləyib malikanələrində, baxçalarında saxlayırlarmışlar. Zəhərsiz və təhlükəsiz olan bu ilanlar o vaxtlardan bu günə qədər qoruma altındadırlar, yol keçdikləri zaman sürücülər onlara yol verirlər, öldürülməsi yüksək cərimə verilməsi deməkdir. Qara ilanı görmək fürsəti olmasa da, missiyasını təqdir etdik, son nəticədə ilan bundan "xəbərsiz" olsa da, insanlığa xidmət etmiş olur. Burada, doğma vətənindən çox-çox uzaqlarda işığına yığışdığımız ustad Şəhriyarın məşhur kəlamını xatırladım:"İnsan olan xəncər belinə taxmaz". Şəhriyar poeziyası dili, dini, mədəniyyəti müxtəlif olan bütün insanları sülhə, həmrəyliyə, dünyanın dinc və əminamanlıq şəraitində inkişafı üçün birgə çalışmağa səsləyir. Ümid edirik ki, Universitetlər adası adlandırdığım bu "uzaq yaşıl ada" bir gün etibarlı sülh və əməkdaşlıq adasına çevriləcək, bütün ada xalqı barış və tərəqqi yolunda ölkəmizin nümunəsindəki kimi, xalqlararası dostluq və əməkdaşlıq, çoxmədəniyyətlilik və dini xoşrəftarlıq şəraitində daha da inkişaf edəcək, dünya birliyində layiqli yerini tutacaqdır.

Eynulla MƏDƏTLİ

AMEA Fəlsəfə İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2017.- 2 may.- S.4.