"Rəsul Rza və ədəbi çağdaşları" kitabından səhifələr

VLADİMİR MAYAKOVSKİ VƏ RƏSUL RZA

Rəsul Rza XX yüzil Azərbaycan bədii təfəkkürünün sürətlə dəyişmə və zənginləşmə mərhələsində fəal iştirak edən qüdrətli sənətkarlardandır.

Məlumdur ki, əsrimizin əvvəlləri, xüsusən, 20-30-cu illər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində mürəkkəb dövrlərdən biridir. Rəsul Rza məhz bu dövrün aparıcı və milli poetikamıza ən çox yeniliklər bəxş edən qələm sahiblərindən biri sayılır. Böyük Azərbaycan şairinin milli ədəbi çevrilmə və dəyişmələrin düz mərkəzində qərar tutması, poetik cəsarəti və qızğın, ilhamla fəaliyyət göstərməsi bir əsrə yaxın zaman keçsə də, nəzəri-estetik fikri hələ də düşündürməkdədir.

Rəsul Rzanın böyük rus poeziya islahatçısı və inqilabçısı Vladimir Mayakovski ilə yaradıcılıq əlaqələri məhz bu müstəvidə çox maraqlıdır. Böyük şairin inqilabi rus poeziyasına, xüsusən, V.Mayakovskiyə münasibəti barəsində xeyli tədqiqatlar mövcuddur. Amma bu məsələni dərindən araşdırıb təhlil edərkən bir sıra cəhət və xüsusiyyətləri nəzərdən qaçırmamaq zəruridir. Birincidən, V.Mayakovski təkcə R.Rzaya yox, ümumən, o dövr Azərbaycan ədəbiyyatına və xüsusən, poeziyaya qüvvətli təsir göstərmiş sənətkardır. Gənc Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq və onlardan sonra ədəbiyyata gələn bir sıra cavan istedadlara V.Mayakovskinin təsiri danılmazdır.

İkincidən isə R.Rzanın bir novator sənətkar kimi formalaşması problemi o qədər sadə və adi görünən bir estetik proses kimi qavranılmamalıdır. Nazim Hikmətin və Vladimir Mayakovskinin gənc Azərbaycan şairinə təsirini heç kim inkar edə bilməz. Amma bəzi müəlliflər kimi şairin poetik yolunu və taleyini yalnız bu sənətkarlarla müəyyənləşdirmək və məhdudlaşdırmaq da elmi həqiqəti tam və dolğun şəkildə ifadə etmir. Yəni R.Rza istedadının formalaşma və bədii reallaşma prosesi daha mürəkkəb, zəngin bir estetik hadisədir.

Yenilikçi bir sənətkar kimi yetişməsində XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi mühitində baş vermiş yenilənmə və köklü təzələnmələr R.Rzanın yaradıcılığına köklü təsir göstərdiyini yaddan çıxarmaq olmaz. Xüsusi qeyd etmək gərəkdir ki, 1905-ci ildən sonra bütün Qafqaz və Azərbaycan ədəbi mühitində milli bədii təfəkkürü dəyişdirən, yeni istiqamətlərə yönəldən proseslər başlanmışdı. Sabiq rus imperiyasının mərkəzində və ucqarlarında ictimai, siyasi, iqtisadi, mədəni, fəlsəfi və estetik inqilablar silsiləsi bir-birinə təkan verərək getdikcə dərinləşir və güclənirdi. Məsələn, həmin dövr rus ədəbiyyatında onlarla yeni ədəbi axınlar, cərəyanlar və poetik "izm"lər fəaliyyət göstərməyə başlamışdı. Azərbaycan ədəbi mühitində isə Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Cəfər Cabbarlı, Əhməd Cavad və başqaları kimi qüdrətli istedad sahiblərinin mənsub olduğu romantizm cərəyanının estetik təcrübəsi də 20-ci illərdə yeni yollar və bədii ifadə vasitələri axtaran ədəbi gənclik üçün son dərəcə qiymətli idi. "Molla Nəsrəddin"çi şairlərin az qala çərək əsrlik poetik təcrübəsinə və nailiyyətlərinə güvənmək də 20-30-cü illərin ədəbi gəncliyi, orijinal poetik təsvir və təhlil üsullarına yiyələnmək istəyən təcrübəsiz qələm sahibləri üçün çox maraqlı nümunələr hesab oluna bilərdi. Xüsusən, M.Ə.Sabirin şeir məktəbini sovet poeziyasının ilkin təşəkkülü dövründə qiymətli mənbələrdən biri kimi dəyərləndirmək məqsədə müvafiqdir. Rəsul Rza və ədəbi yoldaşlarının şəkillənməsinə V.Mayakovski və N.Hikmətdən öncə M.Ə.Sabir şeir məktəbinin və ümumən, "Molla Nəsrəddin" poeziya yolunun həlledici təsir göstərdiyini vurğulamaq yerinə düşər.

20-ci illərin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan sovet poeziyasının formalaşmasında fəal iştirak edən əsas ədəbi-estetik təsir mənbələrindən biri kimi dahi rus şairi Vladimir Mayakovskinin poeziyası aparıcı mövqeyə çıxır. R.Rzanın poetik təkamülündə də V.Mayakovski yaradıcılığının mühüm rol oynaması bir həqiqətdir. Öz poetik sistemini ərsəyə gətirmək və yetkinləşdirmək yönündəki axtarışlarında gənc şair üçün V.Mayakovskinin estetik təcrübəsi əvəzedilməz bir nümunə idi. Böyük sənətkara münasibətində, R.Rzanın ona həsr etdiyi məqalə və şeirlərində bu maraq, ondan məhz nəyi öyrənməsi və əxz etməsi açıq-aşkar əks olunub. R.Rzanın "Mayakovski" (1934) şeirində müəllifin bu poetik sevgisinin səbəbləri və əsas bədii axtarışlarının hədəfləri, məqsədlərini müşahidə etmək mümkündür. Gənc müəllif yazırdı:

Neçinmi sevdim Maykovskini

mən?

Oxu, bəlkə anladın bu sözlərdən.

Mən tüpürdüm hüsnə xal yapışdıran

şairlərin yoluna.

Durdum yeni şeirin qaravuluna.

"Tunc misralar durmuş səfə,

hazırdırlar ölümə

və ölümsüz şərəfə..."

Bu misralar yeni məzmunlu poeziya yaratmaq üçün bütün varlığını səfərbər edən yaradıcı şəxsiyyətin səmimi ürək sözləridir. "Gəncliyin sevimli şairi" (1955) məqaləsində isə müəllif daha əsaslı və detallı şəkildə məsələyə yanaşır. Yenə də o, öz diqqətini əsas problemə - yeni həyatı sənətə çevirməyin sirləri və incəliklərinə yönəldir. O, öz ustadı haqqında bugün də ədəbi əhəmiyyətini itirməyən mülahizələr irəli sürür: "...Axı Mayakovski bütün varlığı, bütün yaradıcılığı, əmək və düşüncələri ilə canlı, qaynar bir həyatın bir timsalı idi. Onun hər şeiri, hər çıxışı, yoldaşları ilə olan adi bir söhbəti belə öz optimizmi, həyata olan məhəbbəti, mübarizəyə çağırışı minlər, milyonlarla insanın ürəyində daha dərin, daha böyük yaşamaq həvəsi oyadır, yeni həyat müğənnisi kimi şairin obrazını yüksəldirdi". V.Mayakovski poeziyasının həyatla qırılmaz surətdə bağlılığını, xüsusən, yeni ictimai gerçəkliyin mənəvi-estetik tələblərinə son dərəcə yaxınlığı və uyğunluğunu R.Rza dərindən təhlil edir.

Ustad şairin sənət haqqındakı heç zaman köhnəlməyən və əbədiyaşar mülahizələrindəki dərin mənalı tezis və fikirlər çağdaş söz sənətimiz üçün də dəyərli və aktualdır: "Mayakovski ilk baxışda kiçik görünən bir sıra qəzet xəbərlərinin dərin ictimai mənasını görür, onları poeziyanın qüdrətli ümumiləşdirmə bacarığı ilə prinsipial yüksəkliyə qaldırırdı. 1927-ci ildə "Komsomolskaya pravda" qəzetində belə bir xəbər dərc edilmişdi: "Leninqradda bir işçi qız yoldaşı Tanyanın lak tufli kimi tuflisi olmadığına görə özünü zəhərləmişdi". Mayakovski bu hadisəni ancaq bir adi fakt deyil, gəncliyin həyata baxışında, əxlaq və tərbiyəsində köhnəliyin, meşşan və obıvatel təsirinin gücünü göstərən bir hadisə olduğunu görür və belə hallara qarşı poeziya silahı ilə kəskin mübarizə etməyin təxirsiz bir vətəndaşlıq borcu olduğunu söyləyirdi... O, "ürəyə pilləkənsiz soxulan" bayağı romansların vətənini uzaqlarda deyil, öz içimizdə... axtarmaq lazım gəldiyini söyləyirdi". R.Rza bu fikirlərini davam etdirərək böyük şairin "Marusya özünü zəhərlədi" şeirini dərindən təhlil edərək təkcə öz müasirləri üçün deyil, gələcək nəsillər üçün də əhəmiyyətini itirməyən düşüncələrini bizimlə bölüşür.

V.Mayakovskini yeniliksevər və novator Azərbaycan şairinə yaxınlaşdıran və doğmalaşdıran daha bir cəhət isə bənzərsiz rus şairinin sırf poetik islahatları, onun şeir texnologiyası ilə bağlı idi. V.Mayakovskinin şeir təcrübəsi, onun şeir yazmaq və yaratmaq manerası gənc R.Rza üçün özünəməxsus məktəb idi. R.Rza sərbəstinin genezisində Nazim Hikmətlə yanaşı, Mayakovski şeiriyyətinin də ciddi əhəmiyyəti olub. "Gəncliyin sevimli şairi" məqaləsində bütün bunları nəzərdə tutaraq, R.Rza ustad şairə sanki nəsildaşları adından minnətdarlıq duyğusu ilə müraciət edərək yazırdı: "Sovet epoxasının ən istedadlı şairi - öz yaradıcılığı ilə böyük bir nəslin işini görmüş adam, yalnız sovet ədəbiyyatında deyil, bütün dünya ədəbiyyatında qüdrətli səsi, aydın fikri, yüksək poetik istedadı ilə milyonların hörmət və məhəbbətini qazanmış olan Mayakovski heç bir zaman əldə etdiyi və ədəbi qələbələri şəxsi nailiyyəti hesab etmirdi". Həqiqətən də, dahi rus şairinin poetik nailiyyətləri, ədəbi qələbələri nəinki şəxsi əhəmiyyət daşımırdı, fərdi məhdudiyyət və mənsubiyyət qəliblərinə sığmırdı, eyni zamanda, həm müəllifin, həm də müasirlərinin qürur və iftixar mənbəyinə çevrilirdi. V.Mayakovskinin, R.Rzanın vurğuladığı kimi, bədii kəşfləri və uğurları şairin mənsub olduğu zamanın sərhədlərinə sığmayaraq gələcəyə də adlaması artıq bir həqiqətdir. "Gələcəyi çəkib gətirək" deyərək öz zamanını dəyişmək və zənginləşdirmək istəyən şairin özü artıq bugünün, yəni gələcəyin vətəndaşı və sakini kimi bizimlə birlikdə addımlamaqdadır. Dahi rus şairinin aşağıdakı misraları isə poeziya haqqında gələcək nəsillər üçün də gözlənilməz və dəyərli bədii qənaətlərdir:

Kommunayla ölçürəm

Mən şeirin növünü,

Azdır şeir ustası,

azdır hələ sənətkar.

Gəlin qan-tər tökərək,

rövnəqlədək sənəti.

Həm miqdarı artıraq,

həm də ki keyfiyyəti.

Çərçi xasiyyətini

ataq, çıxsın aradan:

"Mənimkidir bu şeir",

"Mənimkidir bu dükan".

Mən nə iş görmüşəmsə,

Sizinkidir hamısı.

Söz, ahəng,

təşbeh, surət,

vəzn, qafiyə, mövzu!

Bu misralar az qala yüz il bundan əvvəl yazılmasına baxmayaraq, hələ də bədii vüsətini itirməyib və dünya poetik fikir tarixinin kəskin, son dərəcə yeni və orijinal manifestlərindən biri kimi səslənməkdədir.

Yaşar QASIMBƏYLİ

Filologiya elmləri doktoru, AMEA-nın baş elmi işçisi

yashargasimov@mail.ru

525-ci qəzet.- 2017.- 3 may.- S.6.