Polimatın biliyi və onun əməli nəticələri

MÖVZU ÜZRƏ SUALLARI PROFESSOR HAMLET İSAXANLI CAVABLANDIRIB

Bu müsahibə ilk dəfə ingiliscə dərc olunub (Knowledge of Polymath Walks, Talks, Makes Waves, Turns into Deeds. Interviewee: Professor Hamlet Isaxanli, Interviewer: Waqas Ahmed. Khazar Journal of Humanities and Social Sciences, Volume 20, Number 1, 2017, pp. 92-109) və hazırda nəşr prosesində olan “Polymathy” kitabında ondan geniş istifadə edilib.

Vaqas ( Waqas) Ahmedin suallarına professor Hamlet İsaxanlının cavablarını əks etdirən müsahibənin ana dilimizə tərcüməsini, tam həcmdə, oxuculara təqdim edirik.

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

- İncəsənət, təbiət elmləri və humanitar elmlər arasında əlaqəni necə şərh edərdiniz?

- Riyaziyyat və poeziyadan danışanda bu məsələyə bir az toxunduq. Təbiət elmləri ilə incəsənət və humanitar elmlər - bu “iki mədəniyyət” bir-birindən mövzu, tətbiq etdikləri metodlar və daxili inkişaf prinsipləri ilə fərqlənirlər.

Təbiət elmləri təbiət və kainatın sirlərini açır, qanun və qanunauyğunluqlarını kəşf edir, mühəndislik və texnologiya isə onun uğurlarını həyatı yaxşılaşdırmaq üçün tətbiq edir. Ağlagəlməz vüsət alan texnoloji tərəqqi insanın həyat tərzini, tələb, ehtiyac və arzularını, psixologiyasını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirdi.

Təbiət elmləri və texnologiya kumulyativlik (yığıcılıq, toplanma) xüsusiyyətinə malikdir - biliklər üst-üstə gəlir, hər addım əvvəlki addımdan bir addım irəlidir. Biliklər durmadan köhnəlir və durmadan yeni biliklər meydana çıxır. Yenilər köhnələri ya təkzib edir, ya da onları yeni bilik sisteminin içində əridir, başqa sözlə desək, köhnə yeninin xüsusi halına çevrilir, üstəlik köhnə bilik sadə və aydın şəkil alır. Beləliklə, daha yüksək səviyyəyə keçid baş verir; bu, tərəqqi (elmi-texnoloji mənada) deməkdir.

Ptolomey (Ptolemy) və Evklid (Euclid) görmə hadisəsini gözdən çıxan şüaların baxılan cismə çatması ilə izah edirdilər. Böyük polimat İbn əl- Heytəm (Avropada: İbn al-Haytham və ya Alhazen; 965-1040) işığın istiqamətini düzəltdi - görmə mexanizmini cisimlərdən gələn şüaların gözə çatması ilə bağladı. O, optikanın əsasını qoydu, Kepler, I. Nyuton, V. Snellius, C. Huygens və başqaları optika elminin əsas prinsiplərini müəyyən etdilər (işığın dastanı uzundur və davam edir...). Elmin durmadan inkişafı bu inqilabi yenilikləri, bu nəzəriyyələri sadələşdirdi, orta məktəb kitablarına daxil etdi. İndi elm tarixi ilə məşğul olanlardan başqa heç kim bu dahilərin əsərlərinə müraciət etmir, elm adamları yaxın zamanların kitab və məqalələrini oxuyurlar.

İnsanı və onun yaşadığı cəmiyyəti öyrənən, ruha sığal çəkən, gözəllik və mənəvi dəyərləri müzakirə edən incəsənət və humanitar elmlərin böyük hissəsində mənzərə tam tərsinədir - sonra gələn heç bir böyük əsər əvvəlkinin ümumiləşməsi deyil, əvvəlkini təkzib və ya təsdiq etmir; Kant göstərdi ki, metafizik tezisləri nə isbat etmək, nə təkzib etmək olar. Homerin “İliada”sı, Ruminin “Məsnəvi”si, Şekspirin (Shakespeare) “Hamlet”i, V. Hugonun “Səfillər”i, Leonardo da Vinci və Motsartın (Mozart) əsərləri bu gün də həyəcan doğurur, sevilir. Bu günün məşhur yazıçı, rəssam və musiqiçiləri nə qədər gözəl əsərlər yaratsalar da, adlarını çəkdiyimiz (və çəkmədiyimiz) klassiklər unudulmur, əksinə, insanların mühüm bir hissəsi onları müasirlərimizdən daha çox sevirlər. Yəni təsviri sənət, ədəbiyyat və musiqidə, mənəviyyat və humanitar elmlərdə təbiət elmləri və texnologiyada olduğu kimi tərəqqi müşahidə olunmur, burada yalnız yenilik var.

Təbiətşünas müşahidə edir, fərziyyələr ortaya atır, mümkünsə təcrübələr qurur, fərziyyələri sınaqdan keçirir, onları sübuta yetirməyə çalışır; təcrübə və sınaq mümkün olmayanda mücərrəd model qurur. Gerçəkliyə bu və ya başqa dərəcədə uyğun gələn əsaslandırılmış fərziyyələr həmin elmin qanunlarına çevrilir. Qanunlar baş verən hadisələri izah etmək və sonra nə baş verəcəyini görmək imkanı yaradır. Təbiət elmləri və riyaziyyata obyektivlik, realizm və rasionalizm xasdırsa, humanitar elmlər və incəsənətdə hisslərin ifadəsi mühümdür, onlar xas olan idealizmdir. Humanitar elmlər və incəsənətdə “qanunsuzluq tüğyan edir” (müəyyən prinsiplər mövcud olsa da), bu elmlərin gözəlliyi də məhz bu “qanunsuzluq”da, azadlıqdadır. Tarixi proses də, yəqin ki, qanunların deyil, şəxsiyyət və cəmiyyətin iradə, istək və arzularının ifadəsidir.

Ədəbiyyat və dil, tarix və psixologiya, sosiologiya və antropologya, fəlsəfə və din insan təbiətini anlamaq üçün çalışır, dəyərləri, xeyir və şər problemini müzakirə edir. Onlar ideologiyaların yaranmasında, milli və digər kimliklərin əmələ gəlməsində, sevgi və humanizmlə yanaşı, dözümsüzlüyün, istisnaçılığın, nifrət, münaqişə və savaşların hazırlanmasında da iştirak edirlər. Bu halda, kapitalın fövqəlgüc qazandığı, siyasətin də kapitaldan asılı vəziyyətə düşdüyü dünyada maddi maraqların mənəviyyatı tam üstələməsinə, əzməsinə nə mane ola bilər? Digər tərəfdən, insan nə üçün maddi nemətlər yaratmayan, bir sıra hallarda şəxsi rifahın yüksəlməsinə xidmət etməyən sənətlərə meyl edir, şəkil çəkir, musiqiyə qulaq asır, bədii kitab, tarix, fəlsəfə oxuyur, “vaxtını boş yerə sərf edir”, hətta ömrünü onlara həsr edir? Təbiət elmləri, mühəndislik, tibb kimi daha faydalı, birbaşa tərəqqiyə xidmət edən sahələrlə məşğul olmaq daha rasional deyilmi? Sərvətə düşgün dünyada insan nə üçün altruist ola bilir, başqasının yaxşı olmasına güc sərf edir?

Kapital və maddi maraq çox güclü olsa da, can atdığımız xoşbəxtlik ruhun pərvazlanması və sevgi ilə bağlıdır - sevmək, sevilmək, sevinmək bəşər övladını xoşbəxt edən budur! İnsan “qızıl kimi vaxtını” musiqi və ədəbiyyata, incəsənətə və sevdiyi humanitar sahələrə həsr edir (çox zaman əsas işi, peşəsi təbiət elmi, mühəndislik olan halda da) və bundan həzz alır. Insan yaxınlarına və ehtiyacı olanlara kömək etməklə, qayğı göstərməklə də özünü xoşbəxt sanır. İki güc - maddiyyət və kapital bir tərəfdən, sevgi və xoşbəxtlik digər yandan insanı yaşadır, insan həyatını gözəlləşdirir. Mənəviyyatda tərəqqi olmasa da, o, bizimlədir!

- Digər bir riyaziyyatçı və şair olan Ömər Xəyyam haqqında nə düşünürsünüz?

- Ömər Xəyyamı xüsusi öyrənmişəm, onun yaradıcılığı və sonrakı şöhrəti haqqında yazmışam. Xəyyam böyük polimatdır - əsas maraqlarına görə riyaziyyatçı, astronom, filosof və şairdir. Zənnimcə, onu şöhrətləndirən iki xüsusi səbəb qeyd olunmalıdır: 1) Xəyyamın güclü riyaziyyatçı və eyni zamanda şair olması, iki fərqli və hörmətli sahənin bir şəxsdə birləşməsi və 2) Xəyyam rübailərinin/dördlüklərinin ingiliscəyə tərcüməsinin fövqəladə şöhrəti. Yəqin ki, Xəyyam bir elm adamı olaraq Arximed, əl-Biruni, ibn əl-Heytəm, N. Tusi, Kepler, I. Nyuton, A. Einştein kimi nəhənglər sırasında deyil. Filosof kimi, Fərabi, İbn-Sina, Əl-Qəzali, İbn Rüşd, S. Sührəvərdi, İbn Arabi böyüklükdə deyil. Onun riyaziyyata aid əsərləri üçüncü dərəcəli cəbri tənliklərin həndəsi üsulla həlli və Evklidin 5-ci postulatı ətrafında maraqlı araşdırması ilə bağlıdır. Lakin Xəyyamın riyazi əsərləri, bir çox digər İslam dövrü riyaziyyatçıları və elm adamlarından fərqli olaraq, vaxtında Avropada tərcümə olunmamış, bu səbəbdən də Avropada elmin inkişafında iz buraxmamışdır. Astronomiyaya aid fəaliyyətində əsas nailiyyət onun rəhbərliyi altında hazırlanan Cəlali təqvimidir (hansı ki, bu gün istifadə etdiyimiz təqvimdən daha dəqiqdir). Elmi əsərləri gözəldir, dərin müşahidələrə əsaslanır və hamısı qısa həcmlidir. Fəlsəfədə İbn-Sinanın təsiri altındadır, fəlsəfi məqalələri də qısa həcmlidir. Şair kimi Ömər Xəyyam şərqdə, elə vətəni İranda da Firdovsi, Nizami, Sədi, C. Rumi, Hafiz, Ə. Nəvai, M. Füzuli kimi böyük şair sayılmayıb; ümumiyyətlə, o, riyaziyyatçı və astronom kimi tanınıb. Xəyyam şair kimi əvvəlcə böyük poetik ənənəsi olan vətəni İranda deyil, Qərbdə - Avropa və Amerikada nüfuz və etibar qazandı. Ömər Xəyyama aid “sərgərdan (wandering) rübailər” termini mövcuddur; onun adına yazılan rübailərin hansıları həqiqətən ona aiddir - bu məsələ tam həll olunmayıb. Ömər Xəyyama həqiqi dünya şöhrəti gətirən onun rübailərinin E. Fitsgerald tərəfindən ingiliscəyə tərcüməsi oldu. Və çox güman ki, heç bir tərcüməçi təkcə bir tərcüməsinə görə E. Fitsgerald kimi birdən-birə məşhurlaşmayıb; və çox güman ki, E.Fitsgerald Xəyyamın rübailərini tərcümə etməsəydi, dünya Xəyyam adlı böyük şair tanımayacaqdı. Bu tərcümə böyük əks-səda doğurdu, Xəyyam rübailəri dünyada ən çox oxunan bədii əsərə çevrildi, “Omar mania” yarandı. Zənnimcə, Ömər Xəyyamın rübai yazması çox təbiidir; riyaziyyat və fəlsəfədə olduğu kimi şeirdə də o “uzunçu deyil”, öz fikrini ifadə etmək üçün dörd misra ona kifayət edir. Ömər Xəyyamı digər böyüklərdən fərqləndirən bir cəhət var - Xəyyamın şair populyarlığı heç bir riyazıyyatçıya qismət olmayıb və heç bir populyar şair Xəyyam kimi görkəmli riyaziyyatçı və polimat olmayıb.

- Polimatlar əvvəllər Şərq-İslam dünyasında geniş yayılmışdı. Sizcə bu bölgə niyə bir daha polimatlar yetişdirmir?

- Şərq-İslam dünyası 8-15-ci əsrlərdə elm və sənətin ən inkişaf etdiyi bölgə idi. Onunla yarışa bilən digər tək bölgə - Çin, yəqin ki, İslam dünyasından iki fərqinə görə daha üstün ola bilmirdi. Hər şeydən əvvəl İslam özündən əvvəlki yunan mədəniyyətindən çox əxz etdi, Çinin belə imkanı yoxdu. Digər tərəfdən İslam dünyasının uğurları Avropaya tez çatırdı, Avropa elmi və mədəniyyəti, Avropa kimliyi İslam sivilizasiyasından bəhrələnmək və onunla üz-üzə durmaqla formalaşdı. Çin isə Avropaya birbaşa deyil, əsasən İslam aləmi vasitəsilə təsir edirdi. Öz qızıl çağında İslam aləmi bəşəriyyətin bir sıra ən böyük polimatlarını yetişdirdi. Sonra İslam aləmində tənəzzül başladı (səbəbləri üzərində durmuruq - uzun məsələdir). Tənəzzül hərtərəfli idi - iqtisadi, siyasi, hərbi, elmi... İslam mədəniyyətinin inkişafda olduğu, çiçəkləndiyi dövrlərdə olduğunun tərsinə bu zaman təhsil və elmdə açıq qızğın müzakirə və debatlar yox dərəcəsinə endi, təsrübi və fərdi yanaşmalar təşviq edilmədi, əzbərləmə, reçitativlik üstün gəldi. Başqa dillərdə yazılan elmi və bədii əsərlərə maraq azaldı, arasıkəsilməz müharibələr maddi və mənəvi qaynaqları eroziyaya uğratdı. Zəka macəraları və ehtirasları kəskin surətdə azaldı. Yuxarıdan təşəbbüslər və yardımlar çox zəiflədi, iş aşağıların və zəka sahiblərinin öhdəsində qaldı. Bütün bunlar elmi varisliyi və elmi inkişafı dayandırdı.

16-cı əsrdən başlayaraq dünyanın mərkəzi Avropaya keçdi. Renan`ın fikrindən istifadə edib deyə bilərəm - Şərq öz məktəbini unutdu və yeni Newton məktəbinə də getmədi, daha doğrusu, xeyli gecikdi, gec getdi. Bir vaxtlar məşhur mədrəsə, rəsədxana, kitabxanaları ilə cazibə mərkəzinə çevrilən İslam dünyası yalnız 19-cu əsrdə yeni Avropa tipli ali məktəblər qurmağa başladı. Avropa sivilizasiyasının keçdiyi məsafə çox böyük idi. Şimali Amerika, Yaponiya və əhalisinin bir hissəsi müsəlman olan Sovetlər bu məsafəni qət etdilər, hətta irəli çıxmağa başladılar. Sovet sosialist sistemi dünya tarixi baxımından uzun çəkmədi, çökdü. Güclü elm və texnologiya olmayan yerdə polimat çətin yetişər. İndi əhalisi islamla bağlı bəzi dövlətlərdə bir canlanma müşahidə olunur.

-Tarixdə və bu gün kimi ən böyük polimat sayırsınız?

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2017.- 6 may.- S.19.