"Rəsul Rza və
ədəbi çağdaşları" kitabından səhifələr
RƏSUL RZA VƏ ALTMIŞINCILAR NƏSLİ
Altmışıncıların bir pleyada kimi
özünəməxsusluğunu onların güclü ictimai-siyasi təsir-təzyiqlər
və bu prosesə qarşı yönəlmiş qayğı-dəstəklər
qovşağında fəaliyyət
göstərməsi də
səciyyələndirirdi.
Mövcud ictimai-siyasi təzyiq və müqavimət, eyni zamanda, xalqın,
saysız-hesabsız oxucu
kütləsinin tükənməz
sevgisi - pleyadaya ünvanlanmış ifrat mənfi və misilsiz müsbət münasibətlərin əsas
qaynaqları, mənbəyi
idi. 50-ci illərin axırları - 60-cı illərin
əvvəllərində qaynar
Moskva ədəbi mühitində B.Pasternak, A.Axmatova, A.Tvardovski kimi ötən yüzilin dahiləri gənc nəslin əsl mənada hamiləri kimi tanınmışdılar. Təsadüfi deyil ki, onları yalnız rus ədəbi gəncliyinin yox, bütün İttifaq altmışıncılarının mənəvi dayaqları sayırdılar. A.Tvardovskinin baş
redaktor olduğu "Novıy mir" jurnalı möhtəşəm
imperiya məkanındakı
yeni və demokratik bədii cəbhənin ədəbi
tribunasına çevrilmişdi.
O dövrün ən üsyankar və döyüşkən yazarı
A.Soljenitsının məşhur
əsərləri də
bircə "Novıy
mir" səhifələrində
işıq üzünü
görə bilirdi. Düzdür,
əyalətlərdə A.Tvardovskinin
geniş miqyaslı fəaliyyətindən və
cəsarətindən söz
gedə bilməzdi.
Amma respublikaların da öz Tvardovskiləri vardı. Məsələn, yenilikçi və
demokratik əhvali-ruhiyyəli
gəncliyə Özbəkistanda
A.Qəhhar, Mirtemir, M.Şeyxzadə, Şöhrət,
Şükrulla, Zülfiyyə,
Ə.Muxtar kimi ustad sənətkarlar hamilik edirdi. Gənclərin dünyagörüşləri təzələyən və
döyüşkən əsərləri
məhz bu görkəmli və təcrübəli sənətkarların
tövsiyyəsi və
"Uğurlu yol"ları
ilə həyata vəsiqə alırdı.
E.Vahidov,
A.Aripov, R.Pərfi, Ç.Erqaş, A.Mətcan,
A. Hacıyeva, H.Xudayberdiyeva
və başqa məşhur gənclərin
ilk şedevrləri məhz
həmin ustadların ön sözləri ilə işıq üzü görmüşdü.
O illərdəki Azərbaycan
ədəbi mühitinin
B.Pasternakı da, A.Tvardovskisi də - ustad Rəsul Rza idi.
Doğrudur, ədəbiyyata təzəcə
təşrif buyurmuş
ədəbi nəslə
başqa tanınmış
şair və yazarlar da qayğı
göstərirdilər. Amma bu gün də hamı yaxşı anlayır, elə o vaxt da çoxları
yaxşı bilirdi ki, gəncliyin mənəvi atası və hamisi kimi Rəsul Rza əvəzsizdir. Bu missiyasında, həqiqətən
də, ustad şairi heç kimlə müqayisə etmək olmaz. Altmışıncıların bütün mühüm
əsərlərinin, xüsusən
də, ədəbi-siyasi
mühitin müqavimətinə
rast gələn əsərlərinin, zamanla
uyğunlaşmayan və
uzlaşmayan kitablarının
çap olunmasında
ustad sənətkarın
əməyi və xidmətləri bu gün də heyrətlə anılmaqdadır.
Hələ 60-cı illərdə mübariz gənclik öz mənəvi liderinə və kumirinə ilhamlı şeirlər həsr etmişdi. Əli Kərimin məşhur
"Şair" ithafından
tutmuş Xəlil Rza Ulutürkün tarixi "Şeirimizin Babəki" coşqun poetik xitabına qədər onlarla gözəl bədii nümunələr yaranmışdı.
Bu şeirlər və başqa ədəbi-bədii nümunələr
Rəsul Rzanın
60-70-ci illərin poetik
prosesindəki nüfuzunu
və rolunu parlaq şəkildə təsdiq edir. Bu cəhətdən təcrübəli
ədəbiyyatşünas alim Vaqif Yusiflinin
aşağıdakı analitik
fikirləri əsaslıdır:
"Biz Rəsul Rzanın
60-cı illərə qədər
yazdığı sərbəst
şeirləri ilə
60-70-ci illərdə yazdığı
sərbəst şeirləri
müqayisə etmişik.
Əlbəttə, hər
hansı şairin yaradıcılıq yolunun
ayrı-ayrı mərhələlərini
müqayisə etmək
o zaman faydalı olur ki, bu
müqayisədə həmin
şairin poetik boy artımı diqqəti cəlb eləsin: şair zamanın hər hansı bir dönəmində öz istedadını qoruya bilməlidir, bu istedadı qorumaq üçün dünya və milli poetik fikrin
bütün naliyyətlərinə
bələd olmalıdır.
Rəsul
Rza məhz belə şair olub və onun
şairlik istedadı təkcə 30-40-cı illərdə
deyil, daha sonrakı onilliklərdə
də özünün
yeni keyfiyyətləri
ilə üzə çıxıb.
Yəni bu mənada 30-40-cı illərin Rəsul Rzası ilə 60-70-ci illərin Rəsul Rzası arasında poetik inkişaf baxımından irəliləyişin
olması danılmaz faktdır. 60-70-ci illərin
Rəsul Rzasından artıq müdriklik səlahiyyəti qazanmış
filosof şair kimi danışmaq lazım gəlir. Bu fikri konkret müstəvi
üzərinə keçirək:
60-70-ci illərdə Rəsul
Rza şeiri müasir poetik fikrin başlıca tendensiyasını özündə
əks etdirirdi. Bu tendensiyanın mahiyyətini
bir neçə cümlə ilə belə izah etmək olar: Rəsul Rza Azərbaycan poeziyasında
yaranan yeni meyl və istiqaməti
hamıdan qabaq duydu və əgər
belə demək mümkünsə, bu prosesdə həqiqi bayraqdar rolunu üzərinə götürdü.
Rəsul
Rzanın 60-70-ci illər
yaradıcılığında nəzərə çarpan
fəlsəfi notlar, insan amilini təkcə
sosioloji amil kimi deyil, fəlsəfi,
psixoloji, geniş mənada isə bəşəri müstəvidə
nəzərə çarpdırmaq
meyli həmin illərin cavan şairləri üçün
bir təcrübə oldu".
Altmışıncıların həyata bu cür duyğularla atılması yalnız ədəbiyyatı deyil, elə həyatın özünü də kökündən dəyişdirəcək
bir qüvvənin doğulmasından xəbər
verirdi. Yeni lirik qəhrəman
zamanın ədəbi-estetik
zövqünü də,
ümumilikdə ictimai-mənəvi
münasibətlər sistemini
də təzələşdirəcək
bir enerjinin daşıyıcısı idi.
Ümumi
nəticə isə ondan ibarətdir ki, bədii zövq və dəbləri dəyişmək
arzusu ilə ədəbiyyat meydanına
qədəm qoyan gənclər çox keçmədən mənsub
olduqları cəmiyyətin
bağışlanmaz qüsurlarını
kəşf etdilər.
Onların ədəbiyyatı yenidən qurmaq və yaratmaq işi cəmiyyəti kökündən dəyişmək
işinə çevrildi.
Altmışıncıların estetik intibah mücahidlərindən və
inqilabçılarından cəmiyyəti yeniləşdirən
gücə - ictimai inqilab fədailərinə
çevrilməsi də
məhz yaradıcılıq
prosesində baş verdi. Bu pleyadanı şəkilləndirən
və onun ümumi atributuna çevrilən bir keyfiyyət idi. Ədəbiyyat tarixində
dövlət və hakimiyyəti hədəfə
alan, onun
sonunu yaxınlaşdırmaq
üçün bütün
imkanlarını səfərbər
edən ədəbi epoxalar, bədii sistemlər o qədər də çox olmayıb. Altmışıncılar pleyadası məhz
belə nadir ədəbi
mərhələlərdən birinin iştirakçıları
kimi çoxminillik söz sənəti tarixində şərəfli
yer tutmuşlar. Humanist arzularla coşub-daşan
və demokratik təmayüllü rus poeziyasından təsirlənən
özbək və Azərbaycanın o vaxtkı
poetik gəncliyi də öz xalqlarının milli istiqlal mənəviyyatının
formalaşmasında əsas
və həlledici rol oynadılar.
Xüsusi qeyd etməliyik ki, altmışıncıların yaradıcılığında mühüm yer tutan və ayrıca bir silsiləni təşkil edən rəmzi obrazlar müxtəlif bədii-fəlsəfi təsir və dəyişikliklərə məruz qalaraq, özlərinin qayəvi hüdudlarını və məna tutumunu genişləndirərək, nəticədə istiqlala işarə edən poetik obrazlar dərəcəsinə - milli istiqlal rəmzləri səviyyəsinə yüksəldilər. Bu mənada ədəbiyyatımızın Vətən müstəqilliyi üçün apardığı çoxəsrlik mübarizə tarixində 60-cı illər əlahiddə bir etap kimi diqqətə layiqdir. 30-40-cı illərdə fövqəladə bir amansızlıqla həyata keçirilən siyasi qırğın və qətliamlar nəticəsində cəmiyyət mənəvi həyatını tutmuş sükunət buzları məhz bu dövrdə əriməyə başlamışdı. Yavuz səltənətin mahiyyətində, mərkəzi siyasi hakimiyyət təbiətində 50-ci illərin ikinci yarısından sonra meydana çıxan ciddi dəyişikliklər ictimai sahədə də müəyyən canlanmalara, bütün məzlum millətlərin şüurunda oyanışa, mənəvi dirçəlişə təkan verdi. Elə bu vaxtdan etibarən söz sənəti də repressiyalar dövründəkinə nisbətən özünü sərbəst hiss etməyə, bir qədər mülayimləşmiş ictimai-siyasi iqlimdə nəfəs almağa başladı. Və beləliklə, təxminən, on-on beş illik bir müddət ərzində, bu çox qısa tarixi bir dövr içində estetik dünyagörüşü əvvəlkilərdən fərqlənən, yeni bir ədəbiyyat pöhrəsi kök atıb böyüməyə nail oldu.
Qısa bir nisbi sərbəstlik, yarımçıq hürfikirlilik və yarımçıq azadlıq mühitində böyük səltənətin bətnində doğulan mübariz bir nəsil, ədəbi pleyada növbəti milli-bədii tərəqqi pilləsində öz yerini tutdu.
Demək olar ki, altmışıncıların ədəbi tərcümeyi-halı, özünəməxsus poetik qiyafəsi həmin mürəkkəb və ziddiyyətli zaman axınında, son dərəcə dolaşıq və mübarizələrlə dolu illərdə formalaşdı. Amma çox keçmədən məlum oldu ki, bu təzələşən və mülayimləşən ictimai-siyasi mühit də xalq ələm və dərdlərini aydın şəkildə ifadə etməyi, açıq söyləməyi xoşlamır. 60-80-ci illər ədəbi prosesini dərindən bilən tənqidçi Ş. Alışanlı bu epoxanın mürəkkəb və təzadlarla zəngin poetik mənzərəsini elmi cəhətdən obyektiv canlandırıb: "50-60-cı illərdə isə poetik fikir həyat həqiqətinə doğru yaradıcılıq axtarışlarında konservativ düşüncə tərzi ilə mübarizə aparmalı oldu. Poeziyanın tarixən sərt həqiqətlərini, şəxsiyyətin bugünkü taleyini sənətin əsas predmetinə çevirmək yolunda mübarizəsi ədəbiyyata həyatın isti, təravətli nəfəsini gətirdi. Həyat həqiqəti, müasir düşüncənin bədii təsdiqi ətrafındakı mübahisələr bəzən də formanın, vəznin köhnəliyi və yaşarılığı səmtində bir-birini inkar edən fikir cəbhələrinə bölündü. Bu mübahisələr poeziyanın müasirlik, həyatilik, reallıq keyfiyyətlərini irəli apardı. 50-ci illərin ikinci yarısından başlayan proses ədəbi fikirdə aparıcı poetik təmayül kimi həlledici rol oynamağa başladı".
Yaşar
QASIMBƏYLİ
Filologiya
elmləri doktoru, AMEA-nın baş elmi işçisi
yashargasimov@mail.ru
525-ci qəzet.- 2017.- 9 may.- S.6.