Böyük ədibimiz Mirzə Cəlil və Tiflis ədəbi mühiti

Bu il Mirzə Cəlilin haqq dünyasına qovuşmasından 85 il keçir.

"Molla Nəsrəddin" jurnalının 110 yaşının tamam olduğu 2016-cı ildə isə yazıçının Tiflisdə və Bakıda müxtəlif əsərlərinin gürcü dilinə tərcümələrindən ibarət iki kitabı çap edildi. Tiflis ədəbi-mədəni mühitinə özünün silinməz möhürünü vurmuş böyük ədibin müqəddəs ruhuna bağışladığımız bu yazıda həmin kitablardan da bəhs olunur...

Azərbaycan və gürcü xalqları arasında əlaqələrin tarixi bu xalqların özlərinin tarixi qədər qədimdir. Məişət yaxınlığı, siyasi və iqtisadi münasibətlər, tarixi tale oxşarlığı azərbaycanlılarla gürcülərin min illərdən bəri yaradıb, nəsillərdən-nəsillərə ötürdükləri mənəvi sərvətlərdən qarşılıqlı bəhrələnməni şərtləndirib. Görkəmli gürcü alimləri A.Baramidze, F.Beqiaşvili, Ş.Nutsibidze və başqaları Azərbaycan klassik ədəbiyyatının, konkret Nizaminin gürcü ədəbiyyatına, renessans dövrü gürcü poeziyasına dərindən təsir göstərdiyini yazıblar. Xaqani və Nizami, Vaqif və Axundzadə, Mirzə Cəlil və Səməd Vurğun... Onların hər biri sağlıqlarında ikən Gürcüstanda tanınmış və sevilmiş, Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələri tarixinə özlərinin möhürlərini vurmuşlar. Müstəqilliyin yenidən bərpasından sonra bu əlaqələr yeni keyfiyyət mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Qısa bir müddət ərzində qarşılıqlı bədii tərcümə işləri geniş vüsət almış, yeni tərcüməçilər nəsli formalaşmışdır. Diqqətəlayiq haldır ki, bədii tərcümələr artıq bir qayda olaraq birbaşa mənbə dilindən edilir. Bu yaxınlarda Tiflisdə gürcü dilində Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrindən ibarət "Poçt qutusu" kitabı işıq üzü görmüşdür. İdeya və ön sözün müəllifi AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli, redaktoru Ş.Rustaveli adına Gürcü Ədəbiyyatı İnstitutunun direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor İrma Radiani, tərcüməçisi Almaz Mirzəoğludur. Bu, C.Məmmədquluzadənin ən yeni tariximizdə gürcü dilinə ilk tərcüməsidir və zənnimizcə, həm də rəmzi xarakter daşıyır. Çünki C.Məmmədquluzadə deyəndə həm də Tiflis yada düşür. Yazıda gürcü dilində yeni nəşrlə bərabər, artıq tarixləşmiş Mirzə Cəlil və Tiflis ədəbi mühiti məsələsinə də xüsusi nəzər yetirməyi vacib sayırıq. Çünki bunlar bir-birinə mənən bağlı, üstəlik həm də sırf ədəbi, ictimai, tarixi yaddaş məsələsidir.

...İyirminci yüzil Tiflis ədəbi mühitini 1903-cü ilin dekabrından "həmişəlik tiflisli olan" C.Məmmədquluzadəsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bir az da dəqiqləşdirsək, həmin əsrin lap başlanğıcından Tiflis Azərbaycan ədəbi mühiti C.Məmmədquluzadə və "Molla Nəsrəddin" jurnalının timsalında yenidən dirilik tapmış, reabilitasiya olunmuş, üstəlik zamanın əkiz doğduğu bu tandem (naşir və jurnal) Tiflis gürcü ədəbi mühitinə, Bakı, İrəvan, Təbriz, eləcə də Borçalı, Ahısqa, Acarıstan, Dağıstan və Mərkəzi Asiyada, Rusiyanın türk-müsəlman əhalisinin kompakt yaşadığı digər ərazilərdə ədəbi prosesə öz müsbət təsirini göstərmişdir. Qısası, gürcü dilində çap olunan "Poçt qutusu" hekayələr kitabı ilə C.Məmmədquluzadə mənən yenidən həmişə onun üçün gözləri yol çəkən Tiflisə qovuşmuşdur. Onu da deyək ki, "Poçt qutusu" hekayəsinin gürcü dilinə ilk tərcüməsinin üstündən 82 il keçir və onun maraqlı bir tarixçəsi var ki, irəlidə danışacağıq.

"Poçt qutusu" C.Məmmədquluzadənin bir insan və yazıçı olaraq taleyində tamamilə yeni səhifə açıb, daha doğrusu, onun həyatının Tiflis hekayəti məhz bu hekayə ilə başlanır. Böyük ədib ömrünün sonlarında qələmə aldığı, lakin tamamlaya bilmədiyi "Xatiratım" əsərində yazırdı: "... mənim bu hekayəm mənim ədəbi həyatımda bir əhəmiyyətli rol oynayıbdır. Bu da odur ki, bəlkə, bu hekayəmin səbəbindən mən həmin bu müsafirətimdə, Tiflisə azarlını (xəstələnmiş həyat yoldaşını müalicəyə gətirdiyini nəzərdə tutur - Ş.Ş.) apardıqda dəxi İrəvana qayıdıb gəlmədim və Tiflisdə qalıb, sonra da həmişəlik tiflisli oldum". "Poçt qutusu" C.Məmmədquluzadənin Tiflisə köçəndən sonra ilk mətbu hekayəsidir. Maraqlıdır, "Poçt qutusu" müəllifin Tiflisdə ilk ayrıca kitabıdır, "Poçt qutusu" müəllifin gürcü dilinə tərcümə edilmiş ilk hekayəsidir. Beləliklə, "Poçt qutusu" və ilklər. Bəlkə də bu hekayə C.Məmmədquluzadənin də ən əziz əsəri olub. Hər halda, bütün mübaliğələrdən kənar, "Poçt qutusu" nəinki C.Məmmədquluzadə yaradıcılığının, bütövlükdə milli hekayə janrının ən mükəmməl, ən qüsursuz heykəlidir. Zənnimizcə, istənilən bir əsərə müəllifin özündən də, oxuculardan da yaxşı, doğru-dürüst qiyməti zaman verir. "Poçt qutusu"nun yaranmasından (!) bir əsrdən də çox vaxt keçib, oxucular gəlib, oxucular gedib, amma bu hekayə bütün zamanlarda zamanın əsəri olaraq qalıb.

...Təxminən doxsan il əvvəl "Şərq qadını" jurnalında dərc etdirdiyi məqaləsində Cəlil Məmmədquluzadə yazırdı: "Mirzə Fətəli Axundzadənin barəsində ya çox yazmaq lazımdır, ya heç yazmamaq lazımdır. Mirzə Fətəli Axundzadənin barəsində ya yaxşı yazmaq lazımdır, ya heç yazmamaq lazımdır..." Bizcə, M.F.Axundzadə haqqında bundan dəqiq, bundan sərrast fikir söyləmək mümkün deyil və böyük Mirzə Cəlil onlarla səhifədə əsaslandırılası mətləbi özünəxas üslubda, lakonik şəkildə belə ifadə eləmişdi. Bu sözlər millətin bir Mirzəsinin özündən yaşca böyük Mirzəsinə - əvəzolunmaz sələfinə qədirbilənliyinin nişanəsi idi. Üstündən illər keçəndən sonra C.Məmmədquluzadənin ədəbiyyat, mədəniyyət, mətbuat, bir sözlə, mənəviyyat tariximizdəki yerinə nəzər salanda qətiyyən tərəddüd eləmədən həmin fikirləri elə onun özü barəsində söyləməli oluruq. Bu, onun millətdən aldığı halal haqqıdır. Böyük Atatürkün millət haqqında düşüncələrində maraqlı bir deyimi burada tamamilə yerinə düşür: "Millətə əfəndilik eləmək olmaz. Millətə xidmət eləmək olar. Millətə xidmət eləyən millətin əfəndisi olur". C.Məmmədquluzadə millətin Mirzəsi, millətin Əfəndisi olmaq xoşbəxtliyi qazanan az sayda şəxsiyyətlərdəndir.

C.Məmmədquluzadənin həyatı və yaradıcılığı Naxçıvan, Tiflis, Təbriz və Bakı mərhələlərindən keçir və bu mərhələlərin biri o birini üzvi şəkildə tamamlayır. Milli-mənəvi düşüncə tariximizdəki yerlərinə görə tam haqlı olaraq az qala müqəddəslik səviyyəsinə qaldırdığımız həmin şəhərlər, həm də Mirzənin alın yazısıdır; etiraf eləyək ki, XIX əsr Azərbaycan gerçəkliklərində sadə bir ailənin Cəlil adlı övladı məhz həmin şəhərlərdə Mirzə kimi tanınmış və yenə mübaliğədən tamamilə uzaq, Mirzə də şəxsiyyəti ilə həmin şəhərlərin sonrakı tarixinə özünün səhifələrini yazmış, necə deyərlər, ona bir şahanəlik bağışlamışdır.

Şübhəsiz ki, C.Məmmədquluzadənin bir şəxsiyyət kimi yetişməsində Naxçıvanın müstəsna rolu vardır; Naxçıvan dünya ədəbiyyatının ənginliklərinə uçmaq üçün ona qanad vermiş, Naxçıvan torpağı, bir növ, bu möhtəşəm uçuşun ilk böyük alanı olmuşdur. Tiflis mühiti isə C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığının ideyaca zənginləşməsi, məfkurə baxımından dəqiqləşməsi, böyük ədəbiyyat qarşısında missiyasının müəyyənləşməsi mərhələsi kimi xarakterizə oluna bilər. Həm də, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, C.Məmmədquluzadənin şəxsində Tiflis Azərbaycan ədəbi-mədəni mühiti özünün canlanma mərhələsinə qədəm qoymuş, bu mühitə yeni can və nəfəs verilmiş, onun əhatə və nüfuz dairəsi xeyli genişlənmişdir. C.Məmmədquluzadə isə bu mühiti XIX əsrə özlərinin möhürlərini vurmuş böyük sələfləri A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, İ.Qutqaşınlı və M.F.Axundzadə mərhələsinin başa çatmasından sonra xeyli pərakəndə vəziyyətə düşmüş şəkildə qəbul etmişdir.

Mirzə Cəlilin bu günlərdə Tiflisə yenidən qayıdışını, onun bir az əvvəl oxuduğumuz sətirlərini yadda saxlamaq şərtilə, "Qafqaz türklərinin mərkəzi" (C.Məmmədquluzadə), iyirminci yüzildə "Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinin baş qərargahı" (İ.Həbibbəyli) olan bu şəhərlə bağlı milli-mənəvi düşüncə tariximizin XIX əsr mənzərəsinə, qabarmalar və çəkilmələrlə dolu dövrünə baş vurmağı zəruri sayırıq. Bu, C.Məmmədquluzadə və Tiflis ədəbi-mədəni mühiti probleminə, daha doğrusu, həmin mühitin taleyində Mirzə Cəlil və onun qələm dostlarının, ölməz "Molla Nəsrəddin"in müstəsna roluna işıq tutmaq baxımından xeyli əhəmiyyətlidir.

XIX əsrin birinci yarısından etibarən Azərbaycan ziyalıları Tiflisin mədəni həyatında yaxından iştirak etməyə başlamışlar. A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, İ.Qutqaşınlı və M.F.Axundzadə həmin dövrdə Qafqazın siyasi və mədəni mərkəzi Tiflisdə yaşayıb-yaradan, yaxud müntəzəm şəkildə bu şəhərə gəlib-gedən A.S.Qriboyedov, N.V.Xanıkov, V.Pototski, İ.Slivitski, Q.Qaqarin, Y.Polonski, V.Solloqub, E.Verderevski, N.Berdzenov, D.Bakradze, M.Tumanişvili, D.Kipiani, Q.Orbeliani, A.Çavçavadze, G.Eristavi, G.Sereteli və onlarla başqaları ilə yaxından yaradıcılıq əlaqələri saxlamış, onlarda Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti barədə bitkin təsəvvür formalaşdırmışlar. M.Ş.Vazehin yaratdığı "Divani-hikmət" məclisi Tiflisdəki gürcü və rus ədəbi dərnəkləri ilə yaxından ünsiyyətdə olmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatında dram və nəsrin ilk nümunələri Tiflisdə meydana çıxmış, Azərbaycan dramaturqunun əsərləri bu şəhərdə səhnə təcəssümü tapmışdır. Təəssüf ki, XIX əsrin altmışıncı illərindən etibarən Tiflis Azərbaycan ədəbi mühiti əvvəlki gücü və qüdrətini qoruyub-saxlaya bilməmiş, bu mühitin bütün qayğılarını M.F.Axundzadə təkbaşına çəkməli olmuşdur. Tiflis Azərbaycan ədəbi mühitinin əvvəlki tempini itirməsinin bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri vardı. Şəhərdə yaşayan savadlı azərbaycanlıların sayı digər xalqlarla müqayisədə xeyli az idi. Bu da mədəni səviyyəyə kifayət qədər mənfi təsir göstərirdi. 1876-cı ilə dair bir sənəd mövcud mənzərəni tam aydınlığı ilə göstərməkdədir. Həmin il Tiflisdə ümumilikdə 2502 azərbaycanlı yaşamışdır ki. onların da cəmisi 555 nəfəri (55-i qadın) savadlı olmuşdur.

Savadlı deyəndə söhbət, əlbəttə, yüksək təhsildən deyil, sadəcə oxuyub-yazmağı bacarmaqdan gedirdi. Kişilərin yalnız 262, qadınların cəmi 24 nəfəri rus dilində danışa bilmişdir. Ədəbiyyat, elm sahəsində 3, məhkəmə sistemində 2, saray xidmətində 1, səhiyyə sahəsində 6, mülki idarələrdə 33 kişi çalışmışdır. Bu kasıb siyahıda azərbaycanlı qadınların adları, ümumiyyətlə, yoxdur. Sözün həqiqi mənasında xalqların milli tərəqqi yolundakı yarışına belə bir vəziyyətdə qoşulmağın perspektivi bəribaşdan aydın idi. Qeyd edək ki, məqsədyönlü şəkildə aparılan siyasət nəticəsində azərbaycanlılar bütün vasitələrlə mədəni təsisatlardan uzaq tutulurdu. Yuxarıda gətirdiyimiz acınacaqlı statistika əslində illərlə əvvəl yeridilən siyasətin acı nəticələrindən doğmuşdu. Müsəlmanların dünyəvi məktəblərdə təhsil almalarına ciddi məhdudiyyətlər qoyulur, kvotalar müəyyənləşdirilirdi. Başqa bir arxiv sənədi bundan xəbər verməkdədir.

1843-cü ildə Tiflis Qəza Məktəbində 116 erməni, cəmi 1 nəfər müsəlman şagird təhsil almışdır. Provoslav şagirdlərin sayı isə 56 nəfər idi. Gözdən pərdə asmaq məqsədilə müsəlmanlar üçün ayrıca yaradılmış məktəblərin təmayülü dövlət siyasətinin içüzünü göstərmək baxımından xeyli xarakterikdir. 1847-ci ildə Tiflisdə şiələr üçün ayrı (Əliyyə mədrəsəsi), 1849-cu ildə sünnilər üçün ayrı (Öməriyyə mədrəsəsi) məktəblərin açılması bölücülük siyasətinin tərkib hissəsi idi, müsəlman-türk həmrəyliyinə qarşı yönəldilmişdi. Ö.F.Nemanzadənin, S.M.Qənizadənin xatirələrində bütün bunlar təfərrüatı ilə öz əksini tapıb. Türk-müsəlmanların qəzetlər təsis etmək, mətbəələr yaratmaq arzularının qabağında keçilməz sədlər yaradılırdı. M.F.Axundzadənin öz müəllimi M.Ş.Vazehlə birlikdə mətbəə yaratmaq təşəbbüsünə imkan verilməmişdi. İllər keçəcək, böyük Mirzə Cəlil çarizmin yeritdiyi mənfur siyasətdən, ermənilərin Azərbaycan mətbuatının təşəkkülü və inkişafına hər vəchlə maneçilik törətmələrindən acı-acı bəhs edəcəkdi: "... o vaxtlar müstəbid Rusiya hökumətinin mənəm-mənəm dövründə ki, rus tayfasından savayı, türk kimi kiçik bir millətə etina olunmurdu, türk dilində bir müstəqil cəridə intişarına yol verməyi Peterburq hökumətindən heç gözləmək olmazdı. Xüsusən ki, İran və Osmanlı ilə həmsərhəd olan Qafqaz müsəlmanlarının maarifinin qüvvətlənməyinə Rusiya hökuməti heç bir vaxt yol vermək istəməzdi".

(Ardı var)

Şahbaz ŞAMIOĞLU

525-ci qəzet.- 2017.- 12 may.- S.4.