Dahiliyin zirvəsi

VƏ YAXUD BU ZİRVƏYƏ APARAN YOLUN KƏDƏRLİ KEŞMƏKEŞLƏRİ

Azərbaycan milli mədəniyyətinin dahilik dərgahında Üzeyir bəy Hacıbəylinin öz müqəddəs hücrəsi var. Bu, təkcə mənim fikrim deyil və həmin həqiqəti mədəniyyət və incəsənətimizlə bağlı olan bütün sənətkarlar bəyan ediblər.

Qədirbilən musiqişünaslarımız Üzeyir bəy dühasının əzəməti barədə çox-çox yazıblar, yazırlar və yazacaqlar da. Onun yaradıcılığı barədə tədqiqatlar da az deyil, çoxdur. Amma və di gəl ki, mənim fikrimcə, bu çoxluğun özü kifayət qədər, tam yetərincə deyil. Xüsusən də Üzeyir bəy və teatr mövzusuna dərindən-dərinə çıraq tutub gizli mətləbləri, yaxud zamanın alatoranında ilişib qalmış həqiqətlərə çıraq tutmağa ehtiyac duyulur.

Mən musiqişünas deyiləm, ancaq bəstəkarın musiqi dünyasına az-çox bələdliyim var. Bununla belə hiss edirəm ki, hələ bu sahədə də daha dərindən araşdırmalar aparmağa ciddi ehtyac var. Bu yazımda elmi araşdırmalar aparmaq fikrim yoxdur. Sadəcə, musiqi və teatr ictimaiyyətinə az-çox məlum olan müəyyən fakt və olayları bir qədər geniş nəzərə çatdırmağa çalışacam. Əmin olmaq istərdim ki, bir yerə topladığım faktlar hansısa tədqiqatçının və ya tədqiqatçıların Üzeyir bəy irsinin daha dərin qatlarının mahiyyətini açmalarına bəlkə açar ola bilər.

Əvvəlcə Üzeyir bəyin opera və operettalarının ilk tamaşa tarixlərini bir daha xatırlayaq. Çünki onun əsərlərinin premyera tarixlərindən bəhs edən bəzi tədqiqatçlar, xırda da olsa, yanlışlığa yol veriblər.

1908, 12 yanvar. “Leyli və Məcnun”. Tağıyev teatrında. Quruluşçu rejissor Hüseyn Ərəblinski, dirijor Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, xorbaşı (xormeyster) Məmmədhənifə Terequlov.

1909, 30 noyabr. “Şeyx Sənan”. Nikitin qardaşlarının sirkində. Quruluşçu rejissor Hüseynqulu Sarabski, dirijor Üzeyir bəy Hacıbəyli, xorbaşı Məmmədhənifə Terequlov.

1910, 24 may. “Ər və arvard”. Nikitin qardaşlarının sirk binasında. Quruluşçu rejissor Hüseyn Ərəblinski.

1910, 12 noyabr. “Rüstəm və Söhrab”. Nikitin qardaşlarının sirk binasında. Quruluşçu rejissor Hüseynqulu Sarabski, dirijor Üzeyir bəy Hacıbəyli, xorbaşı Məmmədhənifə Terequlov, rejissor yardımçısı Xəlil Hüseynov.

1911, 25 aprel. “O olmasın, bu olsun” (“Məşədi İbad”). Mayılov qardaşlarının teatrında. Quruluşçu rejissor Hüseynqulu Sarabski.

1912, 10 mart. “Şah Abbas və Xurşid banu”. Nikitin qardaşlarının sirk binasında. Quruluşçu rejissor Hüseyn Ərəblinski, dirijor Müslüm Maqomayev, xorbaşı Məmmədhənifə Terequlov.

1912, 18 may. “Əsli və Kərəm”. Mayilov qardaşlarının teatrında (indiki Opera və Balet Teatrı. Bina 1911-ci ildə istifadəyə verilib). Quruluşçu rejissor Hüseynqulu Sarabski, dirijor Müslüm Maqomayev, xorbaşı Məmmədhənifə Terequlov.

Qeyd. Operanın adı bəzi mənbələrdə “Çoban operası” kimi verilib (bax: “Tazə xəbər”, 28 may 1912).

İkinci qeyd. Bəzi tədqiqatçıların operanın premyerasını 17 may yazmaları səhvdir. Həmin gün Ağəli Ağayev və Xanlarovun işlədikləri “Əsli və Kərəm” operası göstərilib. Üzeyir bəyin operası bir gün sonra oynanılıb (Bu barədə bax: “Sədayi-həqq” qəzeti, 14 may 1912). Hüseyn Ərəblinski yazırdı: “Cümə günü, mayın 18-də oynamalı “Əsli və Kərəm” adlı Üzeyir bəyin operasında mən rejissor deyiləm. Mən cümə axşamı, may ayının 17-də oynanılacaq “Əsli və Kərəm” operasında rejissoram” (“Sədayi-həqq” qəzeti, 15 may 1912).

1913, 25 oktyabr. “Arşın mal alan”. Tağıyev teatrında. Quruluşçu rejissor Hüseynqulu Sarabski.

1937, 30 aprel. “Koroğlu”. Opera və Balet Teatrında. Quruluşçu rejissor İsmayıl Hidayətzadə, rəssam Rüstəm Mustafayev, dirijor Üzeyir bəy Hacıbəyli.

Üzeyir bəy ilk operalarını direksiyon deyilən üslubda yazıb və bəstəkar Əfrasiyab Bədəlbəyli, rejissor Soltan Dadaşov, daha bir neçə tədqiqatçı müxtəlif əsər və məqalələrində “direksiyon” ifadəsini işlədiblər, ancaq onun mahiyyətini açmayıblar. Məncə bu məsələyə musiqişünasların aydınlıq gətirməsinə müəyyən ehtiyac var.

Üzeyir bəy məsləkdaşı və bacanağı Müslüm Maqomayevə Şimali Qafqazın Jeleznovodsk şəhərindən göndərdiyi 3 iyul 1912-ci il tarıxli məktubunda yazır: “İyunun 21-dən Jeleznovodskdayıq. Məleykə müalicə olunur, mən isə piano çalmağı öyrənirəm. Burada özümə müəllimə tapmışam. O, həftədə üç dəfə mənimlə məşğul olur və hər gün onun royalından istifadə edirəm”.

Qeyd edim ki, bu və digər məktubların mətni Qulam Məmmədlinin “Üzeyir Hacıbəyli (həyat və yaradıcılığının salnaməsi)” kitabından götürülülb.

7 fevral 1914-cü ildə Petrburqdan yenə Müslüm bəyə yazdığı növbəti məktubda Üzeyir bəy göstərir: “Nəhayət ki, konservatoriyadayam. Mən harmoniya klasına, o klasa ki, nəzəriyyəçiləri qəbul edirlər, daxil oldum. Əgər fortepiano çalmaq bacarsaydım, kontrapunkt klasına daxil ola bilərdim... Hazırda mənim işim çox-çoxdur, hər gün konservatoriya, həftədə 2 dəfə fortepiano, 2 dəfə praktiki harmoniya...”.

Bəstəkar bu fikrini 12 gün sonra yazdığı başqa məktubunda belə davam etdirir: “Müslüm bəy!

Məktubun məni və Məleykəni nə qədər sevindirdiyini təsəvvür edə bilməzsən. Yay istirahətimizi təmin etmək üçün 150 manat göndərməyin bizi çox mütəəssir etdi...

Təhsilim müvəffəqiyyətlə davam edir, kontrapunkt klasına keçməyimə ümidim var, orada kontrapunktla yanaşı instrumentovkanı da keçəcəyik. Deməli, bir ildən sonra harmoniya, kontrapunkt və orkestrovka təlif (ərəbcə yazılmış, tərtib olunmuş mənasını verir - İ.R.) etmək üçün nə lazım olduğu mənə məlum olacaqdır. Ondan sonra biz səninlə, Allahın köməyilə daha əsaslı, mütəşəkkil və maraqlı işə başlaya bilərik”.

“Leyli və Məcnun” operası 1907-ci ilin sonlarında hazır idi. Amma və di gəl ki, Bakı neftxudası, məşhur mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin 1883-cü ildə özünün taxıl ambarının özülü üzərində tikdirdiyi teatr binasının (hazırki Dövlət Musiqili Teatrınn yerində olub) icarədarı Polonski ilə dil tapıb tamaşanı oynamaq müşgülə düşmüşdü. Yeri gəlmişkən, 1918-ci ilin mart ayına, erməni daşnaqları binanı yandıran vaxta qədər Polonskinin öz truppası həftənin altı gününü Tağıyev teatrında (mətbuatda Şəhər teatrı kimi də yazılıb) tamaşa göstərirdi. Yalnız həftənin cümə günləri Müsəlman (Azərbaycan - İ.R.) teatr dəstəsinə,”Nicat”, “Səfa”, “Həmiyyət”, “Müdiriyyət” truppalarına tamaşa göstərmək üçün bina icarə verilirdi. Teatrın pərdələrinə səhnə tərəfdən qıfıl vurulurdu, azərbaycanlı teatr fədailəri icarə pulunu əvvəldən verməsə qıfıl açılmırdı.

Həmin dövrdə Bakıda tamaşa, xüsusən opera oynamaq üçün daha əlverişli bina Tağıyev teatrı idi. Çünki onun səhnəsinin önündə orkestr çökəyi var idi. Müəyyən qədər əlverişli bina Nikitin qardaşlarının sirki (Nizami küçəsi ilə Bülbül prospektinin kəsişdiyi tində olub. Köhnə mərkəzi bank binası ilə üzbəüz) və Musa Nağıyev teatrı (indiki Zabitlər evi) idi.

Üzeyir bəyin “Leyli və Məcnun” operasının tamaşaçılara göstərilməsinin gecikməsinin bir səbəbi də məhz bununla bağlıdır.

Başqa bir məsələ. “Leyi və Məcnun”un ilk afişalarında Üzeyir bəyin adı ilə yanaşı, onun kiçik qardaşı Ceyhun Hacıbəylinin də adı yazılıb. Bu məsələyə də müəyyən aydınlıq gətirmək istəyirəm. Üzeyir bəy Hacıbəyli opera üzərində işləməyə 1906-ci ilin sonlarında başlayıb. Onda Ceyhun bəyin 16 yaşı vardı və o, qardaşına Füzuli şeirlərini toplamaqda, Üzeyir bəyə lazım olan qəzəllərin üzünü köçürməkdə yaxından kömək edib. Üstəlik də bəzi aktyorlar ilk dəfə göstəriləcək operanın tamaşaçılar tərəfindən necə qarşılanacağı ilə bağlı oynamağa tərəddüd edirdilər. Məcburiyyət qarşısında qalan Üzeyir bəy Nofəl rolunu Ceyhun bəyin oynamasını tamaşanın rejissoru Hüseyn Ərəblinskiyə tövsiyə etmişdi. Operanın ilk proqramında “İbn Səlam - C.Dağıstanlı” və Nofəl - N.N. Ceyhun bəydir. Digər tərəfdən, Ceyhun bəyin Parisdə mühacirət həyatı yaşadığı dövrdə yazdığı xatirələrdə operanın yazılışına necə yardımçı olduğunu açıqca təsvir edir.

Tamam başqa bir yanaşma. Ceyhun bəy şəksiz istedadlı gənc idi, bu, öz yerində. Əgər onda musiqi, xüsusən bəstəkarlıqla bağlı fitri istedad olsaydı yəqin o da Üzeyir bəy kimi, yaşda Üzeyirdən də böyük olan Zülfüqar bəy kimi opera və operetta yazardı.

lll

Üzeyir bəy Hacıbəylinin musiqi əsərləri əsasən “Nicat” mədəni-maarif cəmiyyətinin eyniadlı truppası tərəfindən alınaraq oynanılıb. Amma və di gəl ki, “Nicat” əksər vaxtlarda bəstəkarla konfliktdə olub. Dəfələrlə məhkəmə çəkişmələri baş verib. Üzeyir bəyin Moskvada konservatoriyada təhsil alması üçün ona pul lazım idi. Bu məqsədlə bəstəkar “Nicat”a rəsmi müraciət edərək “Şah Abbas və Xurşid banu” operasına 5 min manat qonorar istəyib. Lakin cəmiyyət həmin məbləği verməyib (bax: “Baku”, 7 fevral 1912).

Ziyalılardan bir qrup işə qarışdıqdan sonra “Nicat” bəstəkarın hər dəfə oynanılacaq əsərinin gəlirindən müəyyən faizə yiyələnmklə tələbə Üzeyir bəyə ayda 200 manat gondərməyə razılıq verib. Üzeyir bəy məcburiyyət qarşısında buna razılıq verib. Ancaq “Nicat” razılaşmaya əməl etməyərək müəyyən hallarda özünü Hacıbəylinin əsərlərinin sahibi kimi aparıb. “Nicat”la bəstəkar arasında çəkişmə, Üzeyir bəyə qarşı ədalətsiz mövqe qəzetlərdə də yer alıb. Elə buradaca qeyd edim ki, “Kaspi” 29 dekabr 1912-ci il tarixli sayında yazır: “Sentyabr ayından başlayaraq “Nicat” cəmiyyəti müsəlman kompozitoru Ü.Hacıbəyli ilə xüsusi müqavilə bağlayıb, onun musiqi əsərlərini əlinə aldı və öz truppasını təşkil etdi...

Operalardan “Əsli və Kərəm” 2 dəfə, “Şah Abbas” 2 dəfə, “O olmasın, bu olsun və “Leyli və Məcnun” oynandı. Ən çox gəlir verən “Əsli və Kərəm” idi. 1800 manat gəlir vermişdir”.

Bu tamaşalar 1913-cü ilin payızına qədər (yəni bir dərs ili müddətində) dəfələrlə oynanılıb. “Nicat” yalnız özünə 10 min manatlarla gəlir götürüb, amma və di gəl ki, tələbə Üzeyir bəyin halal qazancının çox az hissəsini ona çatdırıb. Onu da min bir bəhanə ilə gecikdirə-gecikdirə.

“Baku” qəzeti 31 mart 1913-cü tarixli sayinda yazır: “Leyli və Məcnun” operası bir mövsümdə dəfələrlə oynandı və hər dəfə “Nicat”a 3 min manat gəlir verdi”.

Bunu həssaslıqla duyan Üzeyir bəy 25 noyabr 1912-ci ildə Müslüm Maqomayevə ünvanladığı məktubunda yazır: “Nicat”ın fırıldaqçıları bizi aldatmaq istəyirlər. Mən nəinki onların iki ildən sonra mənə verməli olduqları məbləğin əlimdən çıxacağından, həm də mənə layiq məvacib verməkdən bir gün imtina edəcəklərindən qorxuram. Əgər bu qorxuma sən də şəriksənsə, məni qabaqcadan xəbərdar et, bir tədbir görüm, yoxsa çıxılmaz vəziyyətdə qalaram”.

Oxucuda belə təəssürat yaranmasın ki, mən “Nicat”ı yalnız tənqid etmək fikrindəyəm. Qətiyyən! “Nicat” Azərbaycan teatr sənətinin tərəqqisində böyük işlər görüb və bu barədə kitablarımda kifayət qədər yazmışam. Söhbət Üzeyir bəyin yaradıcılıq yolunun mürəkkəb olduğunu, bəstəkarın çox ədalətsiz münasibətlərlə, haqsızlıqlarla qarşılanmasını oxuculara çatdırmaqdır.

“Nicat”la Üzeyir bəyin arasındakı opera və operettaların müəlliflik hüququ ilə bağlı konfliktlərə “Kaspi” (28 may 1913), “Sədayi-həqq” (29 may 1913), “İqbal” (29 may 1913) qəzetləri də münasibət bildiriblər. Bu münasibətlərdə, məsələnin şərhində haqsız mövqelər çoxdur. İş o yerə çatmışdı ki, “Nicat”ın rəsmisi “Kaspi” qəzetində (1 iyun 1913) yazırdı: “Qafqazın ayrı-ayrı şəhərlərindən alınan xəbərlərə görə, oralarda “Leyli və Məcnun” operası oynanmaqdadır. Halbuki bu opera “Nicat “cəmiyyətinə məxsusdur və onu başqaları tamaşaya qoymaq hüququna malik deyildir”.

Məncə əlavə şərhə ehtyac yoxdur.

(Ardı var)

İlham RƏHİMLİ

525-ci qəzet.- 2017.- 13 may.- S.22.