Mənim əziz mələyim Sara!
“AZƏRNƏŞR”DƏ “SEVGİ MƏKTUBLARI” ADLI KİTAB ÇAPDAN ÇIXIB
Bu kiçik kitabçanı oxuyub, heyrətə gəldim
demək - heç nə deməməkdi. Mən, düzü mat
qaldım! Bu, hər halda, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı
üçün həqiqətən bir hadisə, yeni təzahürdür.
Əvvəllər bu qəbil heç nə
oxumamışam.
Qərbi Avropa və rus ədəbiyyatında epistolyar
janr kifayət qədər geniş yayılmışdı. Prinsipcə bu
gün də bir çox müasir rus
yazıçıları bu janra müraciət edirlər.
Bu yaxınlarda epistolyar, məktub ədəbiyyatı
janrında iki maraqlı kitab - Mixail Şişkinin “Məktublar
məcmuəsi” (Pismovnik) və Lyudmila Ulitskayanın “Yakov nərdivanı”
(Lestnia Yakova) - oxumaq imkanı əldə etdim.
Lakin bu, sırf bədii ədəbiyyat nümunələridir. Yəni, reallıqda
mövcud olan məktublar “bəzədilir”, onların
arasına müəllif mətni, müəllif
düşüncələri, bədii obrazlar və s. və s.
yerləşdirilir. Tarixi şəxsiyyətlərin
yazışmaları isə tamam başqa şeydir. Bu nə
roman, nə belletristikadır, bu, qiymətsiz epistolyar sənədli
irs, öz dövrünün canlı əksidir.
Biz Puşkinin, ya Çexovun, Bulqakovun, yaxud Cəlil Məmmədquluzadənin
xanımları, dostları, naşirləriylə
yazışmalarını oxuyarkən, onların özlərini,
əsərlərini, yazıb yaratdıqları dövrün
özünü də daha yaxşı anlayırıq. Bu və
ya digər yazıçı ən yaxın adamıyla
yazışmasında bəzən ən ağlagəlməz tərəfdən,
ən gözlənilməz rakursdan açılır,
özü də o, təbiətinin ən güclü tərəfini
göstərdiyi kimi, hər insan üçün bağışlanılan
zəiflikləriylə də görünə bilər...
Bizdə əgər görkəmli Azərbaycan
yazıçılarının həyat yoldaşlarıyla
yazışmaları ailə arxivlərində
saxlanılırsa da, hələ ictimaiyyətin ixtiyarına
verilməyib.
Bəlkə, yalnız Anar “Sizsiz” xatirələr
kitabında valideynləriylə yazışmalarını əbədiləşdirmişdir.
Və budur, bu yaxınlarda “Azərnəşr”də Azər
Mustafazadə və Mirzə İbrahimovun qızı Solmaz
xanım İbrahimovanın təşəbbüsü ilə,
indi oxuculara haqqında danışmaq istədiyim maraqlı bir
kitab işıq üzü görmüşdür. Onu oxuyan zaman
məni bürüyən heyranlıq hisslərimi
bölüşmək istərdim.
Söhbət yazıçı Mirzə İbrahimovun həyat
yoldaşı Sara xanım Pirimovayla yazışmalarından
gedir, o yazışmalar ki, naşirlər onu çox cəsarətlə
“Sevgi məktubları” adlandırmışlar. Və düz
hədəfə vurublar, zira başlıca sövqedici səbəb,
kitabda dərc olunan bütün məktubların şax
damarı əlahəzrət Sevgidir. Bu,
çox səmimi, ehtiraslı, bəzən apaşkar məktubların
Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki, görkəmli
ictimai və dövlət xadimi Mirzə Əjdər oğlu
İbrahimovun qələmindən çıxması
xüsusilə heyrətləndiricidir. Uzun illər nəhəng
bir ölkənin siyasi və ədəbi-elmi həyatının
zirvəsində olan bu qeyri-adi insan və böyük
yazıçı barəsində az
yazılmayıb. Mirzə Əjdər oğlu haqqında mən
də yazmışam, xüsusən, 10 il onun rəhbərliyi
altında - əvvəlcə Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqında, sonra Elmlər
Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutunda işlədiyim
və onu kifayət qədər yaxından
tanıdığım üçün. Azərbaycanın
xalq yazıçısı, AMEA-nın ilk akademiklərindən
biri, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı və sair və
ilaxır. Saymaqla bitməz!
Bununla belə,
həyat yoldaşına məktublarında o bizə gözlənilməz
tərəfdən açılır - özünüfəda
dərəcəsində, ehtirasla sevən Mirzə
İbrahimov, sevgisi haqda açıq yazmaqdan çəkinməyən
və dəfələrlə “öz” Sarasına ishari-eşqdə
bulunan Mirzə İbrahimov (o, demək olar ki, elə hər məktubunu
belə başlayır: “Mənim Saram!”), tərəddüdlə,
qeyri-iradi davranan Mirzə İbrahimov, incə hiss edən,
sentimental, bəzən hətta ağlayan və ümidsizliyə
qapılan Mirzə İbrahimov... Bir sözlə,
hər məktub səhifəsi saysız çalar və hiss,
həyəcan və ehtirasla doludur.
Məktublarının
ilk sətirlərində arvadına necə müraciət
etdiyinə diqqət yetirin: “Mənim əziz mələyim
Sara!”, “Mənim sevimli Saram!”, “Mənim əzizim, mələyim
Sara!”, “Mənim Saram, pak və təmiz Saram!”, “Həyatımın
ümidi və istinadgahı, mənim əziz Saram!”, “Mənim
gözəl Saram, müqəddəs mələyim!”. “Əziz Saracan!”, “Qəlbim,
ruhum, gözəl Saram!” - bir sözlə,
yüzlərlə variant var. Mirzə İbrahimov əsl
yazıçı kimi təkrara yol verməməyə
çalışaraq, hər dəfə öz sevimli yarını
daha incə və lətif epitetlərlə
mükafatlandırır.
Gənc
yazıçı sevgisini arvadına eləcə yüksək
hisslərlə, nəcibanə bəyan edir: “Saracan... inan ki,
bütün arzu və düşüncələrim səninlə
bağlıdır. Hələ də bu səadət
günlərinin şirin bir röya olması fikri məni rahat
buraxmayır. Qəribədir, deyilmi?
Mən səadətimin hər hanki şübhə və
anlaşılmazlıq oyadan duyğulardan təmiz
olmasını istəyirəm... Lakin
mümkün olmayır. Axı sən o qədər təmiz
və yüksək məhəbbətə layiqsən ki, Sara,
mən keçmişimə baxdıqda həyadan
qızarıram...
Mənim
bütün həyatım sənin səadətin
üçün çalışmaqdan ibarət ola bilər,
Sara!.. Bundan sonra həyatım ya sənin
üçün olmalıdır, ya da heç
olmamalıdır!..”
Gənclər
(söhbət 30-40-cı illərin sonlarından gedir) bəzən
bir-birindən ayrı düşməli olur: Mirzə
İbrahimov Bakıda qalmağa məcburdur, xidməti vəzifələri
onu şəhərdən çıxmağa qoymur. Sara isə (qohumları və uşaqları ilə)
yayda Yessentukiyə, Kislovodska gedir, yaxud Mirzə müəllim
özü işləriylə bağlı ezamiyyətlərə
yollanır. Qısa müddətə ayrılsalar belə,
Mirzə müəllim demək olar hər gün arvadına məktub
göndərir və yalvarır ki, ona cavab yazsın, zira bu
cavab məktubları “yorğun
bədənimə güc və ruhuma qüvvət verir” deyə
Mirzə İbrahimov yazırdı.
Əlbəttə, məktublar
yalnız sevgi hisslərini ehtiva etmir. Respublikanın
“böyüyü” Mir Cəfər Bağırovun özündən
iltifat görən, gənc, lakin artıq ölkədə məşhurlaşmış
yazıçı Sara xanıma onu çulğayan tərəddüdlərdən,
yaradıcılıq əzablarından, beynində dolaşan bədii
surətlərdən danışır, oxuduğu əsərlər
haqda təəssüratlarını bölüşür.
Çox oxuyur - özü də, təkcə zərurətdən
oxumalı olduğu partiya qəzetlərini yox: Volterin məktublarını
da, qədim yunan dramaturgiyasını da (Esxilin “Oresteya”sını,
Sofoklun “Çar Edip”ini), yazıçının dediyinə
görə düşüncələri onda “dramın yeni
qavramı”nı doğuran Didronun əsərlərini
də oxuyur. O, Didronun “Ramonun qardaşı oğlu”
romanını tərcümə etməyə
hazırlaşır və bu işə, onun fikrincə
aşkar ədəbi istedadı olan Sarasını da
qoşmağı arzulayır.
İşinin Mirzə İbrahimovu xeyli üzdüyü
üzə çıxır (o, 1937-1942-ci illərdə Az.SSR
Xalq Komissarları Şurası nəzdində İncəsənət
İşləri üzrə İdarənin rəisi işləyirdi.
1942-1957-ci illərdə Az.SSR Maarif naziri olub). Mirzə müəllim bu barədə
arvadına yazır: “... Mən işləmək
üçün lazım olan çox keyfiyyətlərdən
məhrumam... Gərək lazım gəldikdə
başını əyməyi, min dənə “lakinlərdən”
ibarət cümlələr qurmağı, susmağı,
daxildəki qan atəşini söndürməyi, hətta
yaltaqlanmağı belə bacarasan. Bütün
bunlar mənə nə qədər yabancıdır. Bu isə çoxlarının xoşuna gəlməyir.
Buna görə şəxsi mundirinə toxunduğum bir adam mənim “kommunistə layiq olmayan hərəkətlərim”
məzmununda raykomda məsələ qoymuşdur”. Bundan başqa, yüksək vəzifə,
gününü xidməti kabinetdə keçirmək zərurəti
onu həyatının əsas işindən -
yazıçılıqdan ayırır. Və bu,
daxilində ixtilaf, ziddiyyət yaradır və
yazıçı ondan əziyyət çəkir: “Sən
biləsən ki, bu üzərimə qoyulan naçalnik vəzifəsi
məni necə məhv edir. Bir
yazıçı olaraq məhv edir. Min cür yollar, min
cür düşüncələrlə özümə
münasib gələn vəziyyətlə barışmağa
can atıram. Heç şey çıxmayır...”. Başqa məktub da elə bu haqdadır: “Həyat
böyük bir dəyirman daşı kimi hərlənir. Ona qarşı çıxan, qabağına
keçən nə varsa, əzib dağıdır.
Böyük bir dəyirman daşı kimi, Saracan! Yaratmaq üçün isə təbiətin
özü belə sakitliyə möhtacdır”.
Lakin işlə yükləsələr də, rütbə
və vəzifələr versələr də, Mirzə
İbrahimov öz yazıçılıq istedadını hər
şeydən uca görür. O, Sara xanıma yazır ki, həyatda
fransız yazıçısı Floberin devizini rəhbər
tutmağa çalışır və ondan sitat gətirir: “Həmişə
sənətlə məşğul olayım. O, xalqlardan, tac və şahlardan yüksəkdir. O, əbədidir
və şahlıq taxtında ilhamla yüksəlir...”.
lll
Yazıçının məişət, ailə,
sırf özüylə bağlı təfsilatlar,
düşüncə və planlarıyla yanaşı, onun
yaşayıb-yaratdığı sərt, ağır, bəzən
qəddar dövr də məktublarda əksini tapıb. Yazışmalarda
məşhur yazıçıların, məsələn,
“... qeyri-adi və böyük bir talant...” olduğu
üçün ona hər şeyi keçdiyi Səməd
Vurğunun, yaxud respublikanın qüdrətli
“böyüyü” Mir Cəfər Bağırovun səciyyələndirildiyini
görürük. Məktubların birində 1937-38-ci il repressiyalarını əks etdirən məqam
var. Görünür, Mirzə müəllimin
özünün mənfi münasibət bəslədiyi,
bununla belə səmimi qəlbdən ürəyi
yandığı adamın, onun müavininin arvadının həbsi
epizodu əsl yazıçı qələmiylə parlaq və
təsirli yazılmışdır.
Mirzə İbrahimovun 1945-1946-cı illərdə sovet
missiyasıyla işlədiyi Cənubi Azərbaycandakı
ab-hava, “ayaq yalın, çır-çılpaq, lüt,
yoxsul” həmvətənlərinin Azərbaycan nümayəndə
heyətini necə bir sevinc və ümidlə
qarşıladıqları barədə İrandan
yazdığı məktubları oxumaq maraqlıdır. O, çox sevdiyi Saraya
yazır: “Mübarizə çox ciddi və
qızğındır”, bu hadisələr “Azərbaycan
xalqının tarixində çox şərəfli bir
işdir”, lakin “hadisələrin harada və nə cür
qurtaracağını demək çətindir.”.
Təəssüf ki, İrandan yazdıqları çox
deyil, cəmi üç-dörd məktubdur. Kitabın
sonunda Mirzə İbrahimovun həyat yoldaşına (Sara
xanımın ərinə yazdıqları azdır) artıq
XX əsrin daha sakit və firavan 50-60-cı illərində
yazdığı məktublar yer almışdır. O,
arvadına əsasən sanatoriyalardan, yaxud
Yaradıcılıq evlərindən yazır, narahatlıqla
uşaqlardan hal-əhval tutur, həyat yoldaşından
xahiş edir ki, “onların uşaqlıqdan, təcrübəsizlikdən,
bilməzlikdən doğan hər cürə səhv və
yanlış addımları”nı
bağışlasın. Və əlbəttə,
Sarasına öz yazıçı “mətbəxindən” xəbərlər
verir. Sara xanım öz hisslərinin ifadəsində
daha lakonik və təmkinlidir. O, əsas etibarilə
günlərin onsuz - sevimli ata və ər yanlarında olmadan
necə keçdiyini təsvir edir, həyat
yoldaşının səhhətindən
narahatlığını bildirir, yaradıcılıq
axtarışlarında onu dəstəkləyir.
“Komediyanı qurtardığın üçün səni
təbrik edirəm. Əlbəttə, elə ləzzətlə
işlədiyin əsər pis olmaz. Həm
də sən elə yazırsan, hamısı gözəldir”.
“Romanın bir fəslini qurtarmağın məni sevindirir. Qəhrəmanların səni mühasirəyə almağı yaxşıdı. Ancaq özünü yoracaqdır. İşləməyin məni narahat edir. Bilirsən ki, çox xəstəliklər yorğunluqdan əmələ gəlir. Ona görə də gündə iki yox, üç saat gəzməlisən...”.
Əlbəttə, heyf ki, məktublar o qədər də çox deyil və tarixləri arasındakı fasilə belə böyükdür. Yazıçının qızı, “Literaturnıy Azerbaydjan” jurnalının baş redaktoru Solmaz İbrahimovanın mənə söylədiyi kimi, bu məktubların sayı saxlandıqları Milli Dövlət Arxivində daha çoxdur, lakin bunlar Mirzə İbrahimovun demək olar ki, ömrümün sonuna qədər davamlı istifadə etdiyi ərəb əlifbasıyla yazılıb (baxmayaraq ki, latında da, kirildə də yazmağı bacarırdı). Buna görə məktubları əvvəlcə transliterasiya edib ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirmək, sonra isə rus dilinə də tərcümə etmək lazım gəlmişdir (kitabda məktublar əvvəlcə orijinalda, ardınca isə rus dilinə tərcümədə təqdim edilib). Bu, zəhmət tələb edən çətin işdir. Ona görə transliterator Aslan Kənana və tərcüməçilər Natavan Xəlilovayla Xanlar Ziyazadəyə Azərbaycan ədəbiyyatının klassikinə böyük hörmət və sevgi nişanəsi olaraq çəkdikləri zəhmətə görə xüsusi təşəkkür etmək istərdim. Əlbəttə, Mirzə İbrahimovun illərlə məhsuldar əməkdaşlıq və səmimi dostluq etdiyi insanın, “Azərnəşr”in direktoru Azər Mustafazadənin də kitabın ərsəyə gəlməsində əməyi bir daha qeyd edilməlidir. Arzu edərdik ki, Milli arxivin əməkdaşları bu nəcib işi davam etdirsinlər və biz XX əsrdə yaşamış yazıçı və şairlərimizin yazışmalarıyla tanış olaq. Bu dəyərli ədəbi irs xalqın malına çevrilməlidir!
Ümumiyyətlə isə bu məktublar - əvəzsiz epistolyar janrı, yazı ünsiyyətinin zənginliyini seyrək SMS-lərlə, yaxud e-mail-lə qısa işgüzar məktublarla əvəz etmiş bizlərə, XXI əsr insanlarına sanki bir tənədir. Bəlkə də mən yanılıram: biz dostlarımız və tanışlarımızla bu gün saatlarla skayp vasitəsiylə ünsiyyətdə olur, sosial şəbəkələrdə yazışmalar aparırıq, odur ki, yəqin gileylənmək və deyinmək yersizdir. Mən, məsələn, hörmətli professor, bizim böyük dostumuz Rudolf Nikolayeviç İvanovdan tez-tez üslubu və tərzi etibarilə son dərəcə məftunedici məktublar alıram. O, köhnə ziyalılardandır və Sözə böyük əhəmiyyət verir.
Mirzə İbrahimovun həyat
yoldaşı Sara xanımla yazışmalarına gəlincə
isə mən onu oxuyub bu görkəmli
yazıçını daha yaxşı tanımağa
başladım və ona hörmət və məhəbbətim
daha da artdı, baxmayaraq ki, bundan əvvəl də
ehtiramım hədsiz idi. Mən həqiqətən fəxr
edirəm ki, həyatımda bu gözəl, işıqlı
insan olub!
Elmira
AXUNDOVA
yazıçı-publisist,
Dövlət mükafatı laureatı
525-ci qəzet.- 2017.- 13 may.- S.10