Böyük ədibimiz Mirzə Cəlil və Tiflis ədəbi mühiti

Şahbaz ŞAMIOĞLU

Bu il Mirzə Cəlilin haqq dünyasına qovuşmasından 85 il keçir.

"Molla Nəsrəddin" jurnalının 110 yaşının tamam olduğu 2016-cı ildə isə yazıçının Tiflisdə və Bakıda müxtəlif əsərlərinin gürcü dilinə tərcümələrindən ibarət iki kitabı çap olundu.

Tiflis ədəbi-mədəni mühitinə özünün silinməz möhürünü vurmuş böyük ədibin müqəddəs ruhuna bağışladığımız bu yazıda həmin kitablardan da bəhs olunur...

(Əvvəli 12 may sayımızda)

1906-1918-ci illərdə Qafqaz Senzura Komitəsində şərq dilləri üzrə senzor vəzifəsində çalışan Mirzə Şərif Mirzəyevin (1860-1937) "Qafqazda türk mətbuatı tarixi materialları" sənədli memuarında çarizmin milli-dini ayrı-seçkilik siyasətinin yaratdığı mənzərə bütün çılpaqlığı ilə öz əksini tapıb. Məsələn, 1874-cü ildə rus dilində 2, gürcü dilində 5, erməni dilində 4 dövri nəşr qeydə alınıb. Dövri olmayan nəşrlərin sayı həmin ildə belə idi: rus dilində 27, gürcü dilində 14, erməni dilində 24. Siyahıda türk adına heç nə yoxdur. Yaxud 1878-ci ildə gürcü dilində 84, erməni dilində 56 əsər çap olunub. Türk adına yenə heç nə yoxdur! "Əkinçi", "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə") və "Kəşkül"ün min cür bəhanələrlə, erməni fitnə-fəsadı ilə bağlanmasından sonra, 1891-ci ildən 1903-cü ilə - "Şərqi-Rus"a qədər Qafqazda Azərbaycan-türk dilində bircə dənə də olsun mətbuat orqanı çap edilməyib. Azərbaycan ziyalılarının bu barədə israrlı xahiş və tələbləri qulaqardına vurulub. Dövrün tanınmış ziyalıları mövcud vəziyyətə ürək ağrısı ilə baxırdılar. Ö.F.Nemanzadə yazırdı: "Bu böyük mərkəzdə qafqazlı, iranlı, osmanlı adları ilə bir çox türklər, Şimali Qafqazlı xeyli sənətçilər bulunduqları halda, bunların bir dənə olsun milli məktəbləri, milli təşkilatları, hətta adi bir xeyriyyə cəmiyyəti belə yox idi. Halbuki birlikdə yaşadıqları gürcü və erməni qonşularının öz dilləri ilə çıxan gündəlik qəzetləri, həftəlik məcmuələri, orta milli məktəbləri ... cəmiyyəti-xeyriyyələri, bankları, hər dürlü elmi, ictimai, milli təşkilatları vardı".

Qafqazın siyasi-inzibati mərkəzində türk-müsəlman əhalinin vəziyyəti belə idi və bu durumda olan toplumun milli inkişafla bağlı hər hansı bir hədəfinin olması ağlasığmaz idi. Tək-tük ziyalılar isə mövcud vəziyyətin tənqidindən uzağa gedə bilmirdilər. C.Məmmədquluzadə və onun həmfikirlərinin estafet kimi qəbul etdikləri Tiflis ədəbi mühiti XX əsrə məhz nəfəsi tükənmiş, taqətdən düşmüş, kəsəri azalmış vəziyyətdə qədəm qoymuşdu.

C.Məmmədquluzadə Tiflis Azərbaycan ədəbi mühiti ilə bağlı üzərinə götürdüyü, daha doğrusu, tarixin onun üzərinə qoyduğu missiyanı həyata keçirməzdən əvvəl az bir müddətdə, təxminən bir il, ictimai fikir tariximizdə silinməz izlər qoymuş "Şərqi-Rus"da çalışmış, M.Şahtaxtlının qəzetində mətbuat sahəsində baş məşqini etmiş, ən əsası isə özünə həmfikirlər, silahdaşlar tapmışdır. Məlum olduğu kimi, bu illərdə C.Məmmədquluzadə millətin səsini yaymaq məqsədilə "Novruz" adlı qəzet təsis etmək üçün hökumət dairələri ilə yazışmış, lakin Azərbaycan dilində qəzet və jurnal nəşri arzuolunmaz sayıldığından məqsədinə çata bilməmiş, xeyli müddətdən sonra müvafiq icazə verilsə də, "ruhanilərə təməllüq" etmək, "canişin həzrətlərinə qəsidə oxumaq" onun işi olmadığından həmin qəzeti buraxmaqdan imtina etmişdir. C.Məmmədquluzadə artıq dəyişməkdə olan zamanın ondan nə istədiyini çox yaxşı bilirdi. Həmin günlərdə və aylarda Tiflisdə nəşr olunan qəzetlərdə C.Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" adlı gülgü məcmuəsi çap etdirmək fikrində olduğu barədə xəbərlər gedirdi. Artıq Tiflis ziyalıları arasında tanınan və nüfuz qazanan C.Məmmədquluzadə bir azdan nəinki Tiflis və Bakını, bütöv Şərqi silkələyib oyadacaq "Molla Nəsrəddin"i yaratmaqla zənciri bircə zərbə ilə qırmaq yolunu tutdu. "Molla Nəsrəddin" meydana təkbaşına girdi. Jurnalın ilk sayının işıq üzü gördüyü 1906-cı ildə Qafqazın baş şəhərində rus dilində 62, erməni dilində 26, gürcü dilində 22 gündəlik, həftəlik və aylıq qəzet və jurnal çap olunurdu. Doğrudan da, "Molla Nəsrəddin"i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı və bundan birinci növbədə millət və mövqeyini tamamilə itirməkdə olan Tiflis Azərbaycan ədəbi mühiti qazandı, mühitin özünəqayıdış prosesi başlandı. "Molla Nəsrəddin"in Tiflisdə nəşrə başlamasının bir özgə önəmi də vardı. Tiflisdə oturub, Bakıda türk mətbuatının əleyhinə dəridən-qabıqdan çıxan Qaraxanov və Kişmişov kimi erməni senzorlara bu, tərs bir sillə oldu (onlar "... həmişə rus hökumətinin nəzərinə bunu yetirmək istərdilər ki, Qafqazda cəmi türk ədib və jurnalistləri "panislamistdirlər" və türk jurnalistləri Qafqaz camaatını islam bayrağının altına çəkmək istəyirlər, bu ittihadi-islam bayrağının da osmanlı sultanının əlində olmasını arzu edirlər və buna da çalışırlar" -C.Məmmədquluzadə). Jurnal çarizmin Qafqazdakı beynində - Tiflisdə bir şimşək kimi çaxdı. Bu şimşək türkün düşmənlərinin gözlərini qamaşdırdığı kimi, türk-müsəlman əhalinin yoluna işıq tutdu. Akademik İsa Həbibbəyli C.Məmmədquluzadə ilə bağlı fundamental tədqiqatında jurnalın məhz Tiflisdə nəşr olunmasının əsas səbəbləri və onun tarixi əhəmiyyəti barədə ətraflı bəhs etmişdir.

"Molla Nəsrəddin"in missiyası onun yaradıcısının birbaşa qarşısına qoyduğu məqsədlərlə bitmirdi. Jurnal xalqların mədəniyyət yolunda yarışa çıxdıqları bir zamanda Azərbaycan türkünün özünəinam hissini yenidən və həmişəlik özünə qaytara bildi. "Molla Nəsrəddin"in Cəlil Məmmədquluzadəsi artıq Tiflisdəki mədəni proseslərin önündə gedirdi. Müasirlərinin xatirələrindən öyrənirik ki, C.Məmmədquluzadə tiflisli azərbaycanlıların yığıncaqlarında müntəzəm iştirak etmiş, özünün varlığı ilə Tiflisin mədəni həyatına bir canlanma gətirmişdir. Tədqiqatçı A.Hacıyevin yazdığına görə, məşhur aktyor İ.İsfahanlının atası Hacı Haşımın sahibi olduğu və o dövrdə Paronbəyov karvansarası kimi tanınan məkanda təşkil edilən yığıncaqlarda M.Şahtaxtlı, Ə.Nərimanov, E.Sultanov, Ə.Yüzbaşov, M.Quliyev kimi ziyalılarla bir yerdə C.Məmmədquluzadə də iştirak etmişdir. Tiflisdə "Cəmiyyəti-xeyriyyə"nin təsis olunmasında, gələcəyin Tiflis Türk Dram Teatrının sələfi Müsəlman Dram Teatrının yaradılması və müvafiq bina ilə təmin edilməsi işində də C.Məmmədquluzadənin adı keçir. Gürcüstanda 1930-cu illərə qədər çap olunan qəzet və jurnallarda çalışan jurnalistlərin böyük əksəriyyəti biləvasitə C.Məmmədquluzadə mətbuat məktəbinin yetirmələri, onun qoyduğu ənənələr üzərində yetişənlər idi.

C.Məmmədquluzadə və Tiflis ədəbi-mədəni mühiti məsələsindən bəhs edərkən mühüm bir məqam üzərində dayanmaq zərurəti yaranır. C.Məmmədquluzadə və "Molla Nəsrəddin"in varlığı Gürcüstanın bölgələrində yaşayan türk-müsəlman ziyalıların Tiflis ədəbi mühitinə inteqrasiyası işində mühüm rol oynamışdır. Bu dövrdə biz artıq Borçalı ədəbi mühitində də bir canlanmanın şahidi oluruq. Borçalıda mollanəsrəddinçilərin meydana çıxması buna bariz nümunədir. Borçalı Qəza komissarı Ə.Haqverdiyevin katibi, klassik üslublu şeirlərini "Məcruh", heca vəznli şeirlərini "Yaralı" təxəllüsü ilə yazan. ərəb, fars, rus, gürcü dillərini mükəmməl bilən Həsən Məmmədov "Molla Nəsrəddin"də çap olunurdu və onun xatirələrindən öyrənirik ki, özü şəxsən C.Məmmədquluzadə ilə tanış olmuşdur. Ahısqa və Acarıstan türklərinin həmin dövrdə oyanışı, onların tanınmış şəxslərinin "Molla Nəsrəddin" işığına toplaşmaları Tiflis ədəbi mühitinə yeni çalarlar gətirirdi və bütün bunların başında, şübhəsiz ki, C.Məmmədquluzadənin varlığı dayanırdı.

C.Məmmədquluzadənin Tiflis gürcü ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndələri ilə də sıx əlaqələri olmuşdur. "Molla Nəsrəddin"in təsiri ilə Bakıda və İrəvanda azərbaycanca satirik jurnallar yaradıldığı kimi, Tiflisdə gürcücə işıq üzü görən satirik nəşrlərə də onun ciddi təsiri vardı. T.Bolokvadzenin müvafiq olaraq 1907 və 1908-ci illərdə gürcü dilində çap olunan "Eşmakis matraxi" ("Şeytan qamçısı") və "Matraxi" ("Qamçı") satirik jurnallarındakı materialların mövzu baxımından "Molla Nəsrəddin"lə səsləşməsini təsadüfi saymaq xeyli çətindir. Həm də ən azı ona görə ki, "Eşmakis matraxi"nin "Molla Nəsrəddindən" karikaturalar götürüb, təqdim etməsi çox şeydən xəbər verir.

1917-ci il dekabrın 25-də "Molla Nəsrəddin"in Tiflisdə həmin ildə və həmişəlik axırıncı, 26-cı sayı çapdan çıxmış, beləliklə də, onun Tiflisdəki erası tarixə qovuşmuşdur. Şübhəsiz ki, 1906-1917-ci illəri əhatə edən dövr tarix üçün bir göz qırpımıdır. Amma bir göz qırpımında bir tarix yazmaq həmişə müəssər olan iş deyil. Mirzə Cəlil Tiflisdə bir tarix yaratdı. Onun Tiflisdən həmişəlik çıxıb getməsi ədəbi mühitə təsirsiz qalmadığı kimi, sadə tiflislilərin də dərin təəssüfünə səbəb olmuşdu. Qonşuluqda yaşayan, ədibin qızı Münəvvər xanımla rəfiqəlik edən Nina Toxadze-Reşetnikova uzun illər keçəndən sonra qələmə aldığı xatirəsində Mirzə Cəlilin sadə və sakit həyat tərzi keçirdiyini, Tiflisdən köçərkən demək olar ki. heç nə aparmadığını yazacaq, bu ailə barəsində ən xoş sözlər söyləyəcəkdi. C.Məmmədquluzadənin ən yaxın əqidə dostlarından, silahdaşlarından olan Ə.Haqverdiyev isə 1918-ci ildə Tiflisdə cəmi bir sayı işıq üzü görən satirik "Tartan-partan" jurnalında ("Həkimi-huni-səğir" təxəllüsü ilə) yazırdı: "Molla Nəsrəddin" gedəndən bəri heç üzümüz gülmür..."

...C.Məmmədquluzadə bugünlərdə gürcücə çap olunan "Poçt qutusu" hekayələr kitabı ilə yenidən Tiflisə qayıtdı.

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, böyük ədibin gürcü dilinə tərcümə olunan ilk hekayəsi "Poçt qutusu"dur və onun tərcüməsinin maraqlı bir tarixi var və burada C.Məmmədquluzadənin yaxın dostu, böyük maarifpərvər Qurbanəli Şərifzadənin oğlu, görkəmli ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərifin adı keçir.

Əziz Şərif Azərbaycan yazıçılarının "Aldanmış kəvakib", "Şeyx Şaban", "Erkək Tükəzban" və b. əsərləri ilə yanaşı, C.Məmmədquluzadənin "Poçt qutusu" hekayəsini də rus dilinə çevirib, bir toplu halında çap olunmaq üçün 1928-ci ildə "Zakkniqa" nəşriyyatına təqdim edib.

Ə.Şərif xatirələrində bu barədə yazırdı: "...məndən asılı olmayan səbəblərə görə bir xəbisin fitnəsi nəticəsində məcmuə rusca çıxmadı. Bir neçə il sonra həmin məcmuə mənim geniş müqəddiməmlə gürcücəyə çevrildi və "Turkuli mtserloba" ("Türk yazıçıları") adı ilə 1934-cü ildə Tiflisdə "Saxelqami" (dövlət nəşriyyatı) nəşriyyatında çapdan çıxdı... Hekayələri ruscadan gürcücəyə Aleksandr Lordeli çevirmişdi". "Poçt qutusu" hekayələr kitabının 2016-cı il gürcücə nəşrinə Ə.Şərifin həmin müqəddiməsinin daxil edilməsi (ixtisarla) bu baxımdan təsadüfi deyildir və professor İrma Radiani də eyniadlı hekayənin gürcü dilinə ilk tərcüməsi məsələsindən bəhs edərkən 1934-cü ildə çap olunmuş "Turkuli mtserloba"nı ("Türk yazıçıları") xatırlatması bununla bağlıdır.

Qeyd edək ki, kitaba akademik İsa Həbibbəylinin "Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf yolu və Cəlil Məmmədquluzadə" adlı geniş müqəddiməsi gürcü oxucularda milli ədəbiyyatımızın tarixi, onun zəngin inkişaf yolu və istiqamətləri barədə tam dolğun elmi təsəvvür formalaşdırmağa tamamilə imkan verir. Akademik İsa Həbibbəyli N.Gəncəvi, Q.Təbrizi, X.Şirvani, M.Gəncəvi, Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Ş.İ.Xətai və M.Füzulinin timsalında qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının M.P.Vaqif və M.F.Axundzadənin ədəbi şəxsiyyətində yeni dövrə keçid prosesini ardıcıllıqla izləmiş, milli teatr və milli mətbuatın yaradılmasından, "Molla Nəsrəddin" və "Füyuzat" ədəbi məktəbindən, tənqidi realizmin C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi, Ə.Haqverdiyev, M.M.Şəbüstəri, romantizmin Hüseyn Cavid, Ə.Hüseynzadə, M.Hadi, A.Səhhət b. görkəmli nümayəndələrindən, Ü.Hacıbəyovun Şərqdə ilk "Leyli və Məcnun" operasından, 1918-1920-ci illər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ədəbi prosesdən, bolşevik istilasından sonra yaşayıb-yaratmş S.Vurğun, R.Rza, S.Rəhimov, M.İbrahimov, M.Cəlal, İ.Əfəndiyev, M.Hüseyn, H.İbrahimov kimi yazıçılarımızdan söz açmışdır. Akademik İsa Həbibbəyli müqəddimənin ikinci hissəsində C.Məmmədquluzadənin həyatı, mühiti, zəngin ədəbi yaradıcılığı və ictimai fəaliyyəti barədə ətraflı məlumat vermişdir.

"Poçt qutusu" hekayələr kitabına C.Məmmədquluzadənin eyniadlı hekayəsi ilə yanaşı, "Dəllək", "Pirverdinin xoruzu", "Qurbanəli bəy", "Nigarançılıq", "Xanın təsbehi", "Qəssab", "Saqqallı uşaq", "İki alma", "Sarı" və b. hekayələri daxil edilib. Kitabın əvvəlində və sonunda akademik İsa Həbibbəylinin təqdim etdiyi çoxlu sayda qiymətli fotolar, rəssam O.Şmerlinqin C.Məmmədquluzadənin əsərlərinə və "Molla Nəsrəddin"ə çəkdiyi müxtəlif illüstrasiyalar verilib...

"Molla Nəsrəddin" jurnalının 110 yaşının tamam olduğu 2016-cı ildə C.Məmmədquluzadənin əsərlərindən nümunələrin toplandığı daha bir kitab gürcü dilində işıq üzü gördü: "Ölülər". Bakıda "Elm və Təhsil" nəşriyyatında çap olunan kitaba böyük ədibin "Ölülər" tragikomediyası, "Usta Zeynal", "Qəssab", "Poçt qutusu", "Saqqallı uşaq" və başqa hekayələri daxil edilmişdir. Kitabda toplanan əsərləri gürcü dilinə həm Azərbaycanın, həm də Gürcüstanın ictimai-mədəni həyatında fəal rol oynayan Anna Bartkulaşvili tərcümə etmişdir. Azərbaycan dilini mükəmməl bilən Anna Bartkulaşvilinin bu tərcüməsi gündəlik həyatımızın mədəni hadisələrindəndir. Kitab C.Məmmədquluzadənin bəzi eyni əsərlərinin gürcü dilində müxtəlif tərcümələrinin meydana çıxması baxımından da maraq doğurur. Kitabın əvvəlində C.Məmmədquluzadənin həyatı və yaradıcılığına dair yığcam məlumat, sonunda isə gürcü oxucular üçün bir sıra sözlərin və terminlərin izahı verilmişdir.

İnanırıq ki, Gürcüstanda yüz ildən bəri oxunan və rəğbət qazanan C.Məmmədquluzadə bu tərcümələr vasitəsilə yeni nəsil gürcü oxucuların da qəlbinə həmişəlik yol tapacaq.

525-ci qəzet.-2017.-17 may.-S.6.