Zahid Xəlil poeziyası: obrazlı dilin zənginliyi

Bugünlərdə uşaq ədəbiyyatı nominasiyasında "Qızıl kəlmə" mükafatına layiq görülmüş Zahid Xəlilin 75 yaşı tamam olur.

50 illik yaradıcılıq yolunu izləyərkən onun yaratdığı uşaq əsərlərinin çoxçeşidli obrazlar sistemi ilə qarşılaşırıq.

Azərbaycanın milli uşaq poeziyasının inkişafında sadə ədəbi dili yaşadan, uşaq dünyasını əsl sənətkar kimi hiss edib, əsərləri ilə kiçik oxucularının ürəyinə yol tapıb onların sevimlisinə çevrilən, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının təbliğatçısı kimi dərin hörmət qazanan Zahid Xəlilin uşaq poeziyası dəyərli ədəbi-bədii irs təşkil edir.

Zahid Xəlilin dildən istifadə bacarığının və üslubi imkanlarının genişliyini göstərən məziyyətlərdən biri də şairin, söz oyununun siqlətli vasitələrdən olan bədii ifadə vasitələrindən məharətlə və yaradıcı şəkildə faydalanmasıdır.

Bədii üslubun fonetik səviyyədə özünü təzahür etdirən alliterasiya yanıltmac, assonans, təkrir və intonasiya və digər ifadə vasitələri də Z.Xəlilin əsərlərini forma cəhətdən gözəlləşdirən və zənginləşdirən sənətkarlıq komponentləri sırasına daxildir. Adıçəkilən bədii ifadə vasitələri əslində uşağın səs və sözlə oyunudur. Uşaq isə hər cür oyunu həm həyatda atılıb-düşməyi, qaçmağı, hərəkət etməyi, həm də səs və sözlə oynamağı sevir. M.Qorkinin belə bir fikrini həm də tam həqiqət kimi qəbul etmək olar: "Uşaq əyləncə tələb edir və onun bu tələbi bioloji cəhətdən tam qanunidir. O, oynamaq istəyir. O, hər şeylə oynayır və xarici aləmi hər şeydən əvvəl və asanlıqla məhz oyun prosesində oyun vasitəsilə dərk edir. O həm də söz vasitəsilə, habelə sözün özü ilə oynayır. Məhz bu söz ilə oynamaq əsasında uşaq ana dilinin incəliklərini öyrənir. Onun musiqisini və filoloqların söylədikləri kimi, dilin ruhunu mənimsəyir.

Folklor janrlarından biri olan yanıltmaclar Azərbaycan uşaq poeziyası ilə qarşılıqlı əlaqədə olmuşdur.

"Yanıltmaclar eyni səsin yaxın səslənən sözlərin, söz birləşmələrinin fonetik sırası, əvəzlənməsi prinsipi üzərində qurulur. Əsərlər yumoristik məzmuna malik olub uşaqların nitqinin, tələffüzünün inkişafına kömək edir" . Yanıltmaclarda sözlərin ya əvvəlində, ya da ortasında gələn eynicinsli səslər bir-birini izləyir. Uşaq yanıltmac deyərkən çalışır ki, səslərin yeri dəyişik düşməsin, onların sırası pozulmasın. Çünki sıra pozulanda sözün ifadə etdiyi mənası da dəyişir. Bu cür diqqətcil olmaq uşağın diqqətinin inkişafına təsir edir. Z.Xəlil "Səbirli ol, səbirli" şeirində yanıltmacların oxumağın qaydasını öyrədir. Yanıltmac oxuyarkən diqqətli oxumağı, çaşmamaq üçün dəfələrlə təkrar oxumağı, heç bir hərfi gözdən qaçırmamağı, ən başlıcası isə səbirli olmağı tövsiyə edir:

Bu hissədə verilən

Şeiri surətlə oxu,

Həm də diqqətlə oxu.

Çalış, dilin çaşmasın,

Hərflərin heç biri

Gözlərindən qaçmasın.

Əgər görsən çaşmısan,

Səbirli ol, səbirli.

Yenidən oxu şeiri...

Yanıltmacların onlara məxsus xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, səslərin ardıcıllığı onda poetik ahəng yaradır. Yaratdığı iki tipik nümunəyə nəzər salaq.

Dolaşalar dalaşdı

Gəldi neçə dolaşa,

Budaqlara doluşdu.

Ara yaman qarışdı.

Dalaşan dolaşalar

Görün bir necə çaşdı.

Pırpızlanmış tükləri

Bir-birinə dolaşdı.

Şeirdə D-l-S, ikinci şeirdə isə D-Ş samit səsləri həm yanıltmacın əsas məqsədinə və qayəsinə uşaqda düzgün tələffüz üçün diqqətli olmağa, sözləri asta-asta, başa düşə-düşə ifadə etməyə xidmət edir:

Bozbaşı

Boş boşqaba

Boşaltdılar.

Qazanı

Bir tərəfə

Boş atdılar.

Buradakı bozbaş, boş boşqab, boşalt, boşaltdılar sözləri yanıltmacın deyilişini çətinləşdirir z, b və ş samitləri şeirə xüsusi bir gözəllik gətirir.

Ümumiyyətlə, Z.Xəlil yaradıcılığında yanıltmaclar öz orijinallığı ilə seçilir. "Kündə", "Ley və Yel", "Cücə və cücü", "Buğa və bağa", "Çəpiş", "At kürü və kərə" dediyimizə əyani sübutdur.

Cücü baxdı cücəyə.

Cücə qovdu cücünü.

Qaçdı cücü,

Qovdu cücə

Cü-cü-cü.

Buradalı ç samiti ü və ə saitlərini yanıltmacın uğurlu alınmasına kömək edir.

"Çalış-çaşma" və "Çətin sözlər" dəftərindən silsiləsi yanıltmaclar və alliterasiyalı şeirlər toplusudur. Z.Xəlilin qələmə aldığı bir sıra şeir-yanıltmac nümunələri də vardır ki, orada folklorun şirin ruhu duyulur:

Qazanı

Qaza

Asdılar.

Qazana

Bir qaz

Basdılar.

Qazın

Qılçı

Qırıqdı.

Qazanın

Qulpu

Sarıqdı.

Sırf folklora köklənərək yaradılmış bu yanıltmacda axıcılıq, rəvanlıq, musiqililik bu poeziya nümunəsini bənzərsiz edir.

Buradakı səs ahəngdarlığı uşağın sevincinə səbəb olur. Uşaq şeiri tez-tez və sevinc ruhu ilə oxumağa çalışır:

Süleymanın

Sarı kəhəri var idi.

Sarı kəhərin

Sarı yəhəri var idi.

Süleymanın

Sarı kəhəri

Satıldı.

Sarı yəhər

Samanlığa atıldı.

Həddən artıq məzəli və maraqlı səslənən bu alleterasiya nümunəsində bu səs oyunu sadəcə olaraq səslərin təkrarı rolunu ifadə etmir, əslində o, intonasiyanın qurulmasına, ritm və ahəngin rəvanlığına, musiqiliyin artmasına səbəb olur.

"Kürü və kürə", "Şallaq və şıllaq", "Buğa və bağa", "Kündə" və s. kimi şeirlərində isə ü və ə, a və ı, u və a, u və ə saitlərinin məharətlə dəyişdirilməsi sözlərin leksik məna cəhətdən belə fərqlənməsinə gətirib çıxarır:

Nehrəyə qatıq töküb

Bir xeyli çalxadılar,

İçindən kərə çıxdı.

Uzunburun balığın

Qarnını yardım o gün.

İçindən kürü çıxdı.

lll

O dağda bir buğa var,

Bu dağda bir bağa var.

Buğa görmür bağanı,

Bağa görmür buğanı.

"Buğa və bağa" şeirində isə b və g samitlərinin fasiləsiz təkrarı u saitinin a ilə əvəzlənməsi poetik ahəng yaradaraq uşaqların şifahi nitqinin cilalanmasına, ifadə etdiyi sözlərin düzgün tələffüzünə xidmət edir:

Çəpişdən qaçdı çəpiş,

Çəpəri aşdı çəpiş.

Burada isə "ç" və "ş" samitlərinin qarşılıqlı tələffüzü şeiri oxuyarkən kiçik oxucunu hərflərin düzgün oxunması üçün sözlərə diqqətli yanaşmalarını tələb edir. Z.Xəlilin yaratdığı və alliterasiyadan geniş istifadə etdiyi yanıltmac nümunələrindən birinə diqqət edək:

Qu gölündə

Qurbağalar

Quruldayır.

Qular deyir:

"Qur-qur" ağalar

Quruldayır.

Burada "Qurdan" düzələn sözlər və onlardan yerli-yerində istifadə uğurlu bir alliterasiya nümunəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Burada eyni kökdən düzələn qur-qur qurbağa, quruldamaq kimi təqlidi söz, təqlidi isim və təqlidi felin bir mətndə işlənməsi alliterasiya üçün dilin özündə obyektiv şəkildə geniş imkanlarınn mövcud olduğunu nümayiş etdirir.

Şair bəzən saitlər vasitəsilə şeirin bir bəndin daxilində obrazlılıq yaradaraq şeirin poetikliyini daha da artırmağa nail olur:

İndi neçə min işıq

Suya qızıl səpələr.

Köynəyini dəyişər

Göy köynəkli ləpələr.

Bu bənddə e,ə,i,ö saitlərinin assonansı "k və g" nın alliterasiyası çox uğurlu alınmışdır.

Z.Xəlilin yaradıcılığında həm eyni saitlərin, həm də eynicinsli saitlərin harmonik düzülüşündən yaranan ahəngdarlıq, musiqli ton balaca oxucunu heyrətə salır. Şair hər bir fonetik vahidi poetik təfəkkürünün süzgəcindən keçirir:

Günəş kəndə

Gün ələdi.

Nənəm kündə kündələdi.

Sənətkarın omonimlərdən istifadə edərək "Çəkil", "Almaz", "At", "Aşır", "Tutu" yanıltmaclarında eyni sözlərin müxtəlif mənalarda istifadə olunaraq ahəngdarlığının şeirə gətirdiyi qəribə gözəllik balaca oxucuları onun cazibəsindən ayrılmağa qoymur:

On iki yaşlı Tutu,

Çıxıb çırpırdı tutu.

Bir quş isə uzaqdan

Hey oxuyurdu: Tu-tu.

"Bəzən sənətkarlar şeirdə şüurlu surətdə söz sırasını dəyişməklə xüsusi bir ahəngdarlığa nail olurlar.

Ədəbiyyatşünaslıqda mübtəda və xəbərin yer dəyişməsi, yəni xəbərin əvvəldə, mübtədanın isə sonda gəlməsi inversiya adlanır". Poeziyada çox işlənən bədii ifadə vasitələrindən biri olan inversiyadan da Z.Xəlil həm şeirin qafiyə sistemində, həm də musiqililik, ritm və ahəngdarlıq ekspressiv temp yaratmaq üçün istifadə edir:

Su arxının döşüylə

Qaçdı körpə qırqovul.

Balaca bir təpəni

Asdı körpə qırqovul.

və ya

Biz bu mehriban qızla

Söhbət etdik doyunca.

Şəhərlərə, kəndlərə

Baxdıq yollar boyunca.

Mənası şişirtmək, böyütmək olan müasir ədəbiyyatımızda da çox geniş şəkildə istifadə olunan mübaliğəyə Z.Xəlilin yaradıcılığında da rast gəlinir. Başqa sənətkarlar kimi, Z.Xəlil də şişirtmə vasitəsilə öz qəhrəmanlarının hiss və həyəcanlarını daha qabarıq verməyə, bədii təsvirin təsir gücünü artırmağa nail olmuşdur:

Kişi qeyrətini yığ qollarına,

Ana ismətini saxla dərində.

Əgər od istəsən oğullarına

Tapşır od gətirsin kipriklərində.

Bədii estetik kamillik baxımından nadir inci hesab olunan "Qış" şeirində də sənətkar mübaliğənin gözəl nümunələrini yaratmışdır:

Səmanın köynəyini

Parçalayıb keçir qış.

Qar yağır, yaman yağır,

Göydən yerə köçür qış.

Məlumdur ki, mübaliğənin təbiətində əşya və hadisəni bədii yönümdə ifadə mənasında ifrat böyütmə və şişirtmə və ya əksinə, ifrat kiçiltmə vardır. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, uşaqlar üçün mübaliğə yaratmaq daha məsuliyyətlidir. Çünki bu zaman uşaqların fəhmi, dərk etmə imkanları, onların fantaziyaya daha çox meyli təbiətləri, hüdudsuz və romantik ətəkləri və s. nəzərə alınmalıdır. Kiçiklər ancaq onların zövq və təsəvvür dünyasına uyğun mübaliğələri qəbul edirlər.

Şişirtmə -

Dağ başında duman qalxar

Tüstülənər neçə ocaq

Bir az da belə oxusan

Dünya yanıb kül olacaq.

Və ya

Hələ Muğana, Milə

Nə qədər qar düşübdür

Deyirsən, bu düzlərə

Ağ buludlar düşübdür.

(Ardı var)

Şöhrət MƏMMƏDOVA

ADPU-nun Ədəbiyyat və onun tədrisi metodikası kafedrasının dosenti

525-ci qəzet 2017.- 23 may .- S.6.