Musiqimizdə özəl yeri olan bəstəkar - Xalq yazıçısı Anar yazır

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

Bir bəstəkar kimi Firəngiz Əlizadənin özəlliyi, məncə, ondadır ki, o iki dövrü - sovet və postsovet dövrünü və iki məkanı - Şərqi və Qərbi öz yaradıcılığında üzvü vəhdət şəklində birləşdirə bilib.

Şərq-Qərb mövzusuna keçməzdən əvvəl bir-birinə zidd olan iki epoxanın bəstəkarın yaradıcılığında yer almasından söz açmaq istərdim. Sovet ideoloji xurufatının ən qatı zamanlarında dahi Şostakoviçin əsərləri “musiqi əvəzinə hay-küy” adlandırılırdı və deyilənə görə, baş siyasi komissar, MK katibi A.Jdanov iki barmaqla royalda “Çjik pijik” melodiyasını çalaraq Şostakoviçə və Prokefyevə məhz belə musiqi yazmağı tövsiyyə edirmiş ki, xalq anlasın.

Firəngiz xanım Azərbaycan Konservatoriyasında bəstəkarlıq təhsilini almağa başlayanda artıq belə “qəmli məzhəkələr” dövrü keçmişdisə, yenə də Qərb avanqardistlərinin əsərləri, seriya, aleatorika. dodekafoniya örnəkləri sağlam sovet sənətinə qarşı imperialist təxribatı sayılırdı. Hətta rəsmi mükafatlar və fəxri adlara malik olan böyük Qara Qarayev belə Üçüncü simfoniyasında dodekafoniyadan istifadə etdiyini açıb ağartmırdı. Mən musiqiçi deyiləm, amma bu gözəl əsəri dinləyərkən aldığım zövqə onun hansı üsulla yazılmasının heç bir maneçiliyi olmur.

Qara Qarayevin son əsərlərində dodekafoniyanı hətta onun tələbələri də sirr kimi saxlayırdılar. Dostum Emin Sabitoğlundan soruşanda ki, Qarayevin son əsərlərində dodekafoniya prinsipləri nədən ibarətdir, o sözü dəyişirdi, sanki müəlliminin dövlət sirrini faş etməkdən çəkinirdi. Bəlkə də bu əbəs deyildi. Parisə Azərbaycan baletinin çıxışlarıyla bağlı yollanacaq heyətə təbii ki , Qara Qarayev də daxil edilmişdi. Həm də onun “Leyli və Məcnun” simfonik poeması əsasında hazırlanmış balet də nümayiş etdiriləcəkdi. Universitetdə mənim diplom işimin rəhbəri olan Cəfər Cəfərov o illərdə Azərbaycan KP MKnın ideoloji katibi idi. Danışırdı ki, Moskvada, SovİKP MK-nın müəyyən dairələrində Qarayevin Parisə getməsi etiraz doğurmuşdu. O vaxt nüfuzlu partiya funksioneri Tumanova Cəfərova istehzayla: - Qarayev Parisdə neyləyəcək, fransızlara dodekafoniyanı təbliğ edəcək?-demişdi. Cəfərov ona layiqli cavab verib: Qara Qarayev yetərincə müdrik insandı və harda necə danışmağı da çox gözəl bilir.

Bu şəxsi xatirələrimlə qeyd etmək istəyirəm ki, Firəngiz xanım bəstəkarlıq yoluna çıxanda “musiqi yerinə hay-küy” kimi nadan fikirlər və “çijik-pijik” örnəkləri unudulmuşdusa da, “suslovsayağı” sənət yasaqları hələ də qüvvədə qalırdı və yerli partiya rəhbərləri də bu təlimatlar əsasında işləyirdilər. MK nın başqa ideoloji katibləri Cəfər Cəforov dünyagörüşünə və cəsarətinə malik deyildilər ki, Moskva bürokratlarını yerində oturda bilsinlər.

Qadağalar, təbii ki, yalnız musiqiyə aid deyildi. Sovet rejiminin nisbətən liberal dönəmlərində belə Xruşovun Manej sərgisində çıxardığı pəstəha, başqa bir sərginin buldozerlərlə dağıdılması səciyyəvi hallar idi.

Ədəbiyyat sahəsində əsas ideoloji tələb hər əsərdə hökman ideal müsbət qəhrəmanın olması idi. Nazım Hikmətə əsəriylə bağlı:-bəs hanı bu əsərdə müsbət qəhrəmanınız? Müsbət qəhrəmansız sənət əsəri olmaz” tələbiylə irad tutanda şair özünəməxsus şəkildə cavab vermişdi: - Bəs Şişkinin “Meşədə ayılar” tablosunda müsbət qəhrəman hansıdır, ayıların hansı biri?

Zaman sənət axtarışları üçün uyğun olmasa da, Firəngiz xanımın bəxti gətirmişdi, Konservatoriyada Qara Qarayevin sinfinə düşmüşdü.

Qara Qarayev yalnız böyük bəstəkar deyildi, həm də böyük müəllim idi. Bu gün musiqimizin iftixarı olan bəstəkarların - Qarayev tələbələrinin siyahisi bunun əyani sübutudur. Qara Qarayev yaxşı başa düşürdi ki, gələcəyin bəstəkarlarından çağdaş Qərb musiqisinin cəsarətli axtarışlarını, uğurlarını və uğursuzluqlarını gizlətmək düz deyil. Məhz onun sinfində tələbələr Sovet İttifaqında qadağan olunmuş avanqardist bəstəkarların əsərləriylə - Şönberqin və onun ardıcılları Vebernin, Berqin, eləcə də Messianın, Bulezin, Keydcin, Ştokqauzenin yaradıcılıqlarıyla tanış olurdular. Çağdaş musiqiyə ən çox maraq göstərən Firəngiz Əlizadə idi. Beləliklə, elə o illərdə Qarayevin sinfində Firəngiz xanım sanki sovet dövrünün estetikasıyla postsovet dönəmininin estetikası arasında körpü salırdı. Qarayev tələbələrini avanqard musiqisiylə tanış edərkən bir qəti şərt qoyurdu, əvvəlcə tələbələrinin hamısı klassik musiqini dərindən mənimsəməli və ənənəvi janrlarda örnəklər yaratmağı bacarmalıydılar. Firəngiz klassik musiqiyə, ənənəvi formalara mükəmməl bələd olduğuna görə və musiqimizin milli qaynaqlarına - muğama xüsusi maraq göstərdiyinə görə Qarayev tələbələrindən yalnız ona dodekafoniya texnikasında yazmağa da icazə vermişdi.

Firəngiz Əlizadənin istedadı və Qarayevin müəllim fəhmi artıq başqa bir dövrdə - postsovet məkanında öz parlaq ifadəsini tapdı və nə yazıq ki, böyük bəstəkara bu dövrü görmək nəsib olmadı. Postsovet dövrünün musiqisini təhlil edən Amerika musiqişünası Kayl Qann Firəngiz Əlizadəni bu dövrdə meydana çıxmış ən maraqlı sənətçilərdən biri kimi dəyərləndirir. Onun bir müşahidəsi də diqqətəlayiqdir: Əvvəllər yasaq olunmuş Avropa üsullarına bütünlüklə tapınan başqa həmkarlarından fərqli olaraq Firəngiz Əlizadə öz milli qaynaqlarına qayıtdı”. Mərhum jurnalist Azad Şərifov A.Şönberqin qızı, məşhur italyan bəstəkarı Luidci Nononun xanımı Nuriyə Şönberq-Nonoyla görüşündən yazır. Müsahibəsində Nuria Şönberq deyir: “Bilirdim ki, atamın musiqisi SSRİdə qadağan olunub, amma birdən Azərbaycandan Firəngiz Əlizadə gəlir və onun fortepiano pyeslərini gözəl ifa edir. Bu, fantastikadır! F.Əlizadənin öz əsərləri də məni heyran qoydu. Ən yaxşı təəssürat aldım”.

Musiqişünaslar F.Əlizadə yaradıcılığının özəlliyindən -qabaqcıl musiqi texnikasıyla Azərbaycan musiqisinin çoxəsrlik ənənələrini birləşdirə bilməsindən yazırlar. Firəngiz sənətinin ikinci önəmli fenomeni - Qərbin və Şərqin sintezidir. Əgər yanılmıramsa, bu üsul ilk dəfə özünü məşhur “Habilsayağı” əsərində aşkarladı. Maraqlıdır ki, Firəngiz xanıma bu fikri məşhur violançelist Moniqetti verib, təklif edib ki, violançeli Azərbaycan kamançası kimi səsləndirsin. Firəngiz xanım bu işin öhdəsindən uğurla gəldi. Monigettiyə həsr etdiyi bu əsər italyan violançelistinin etirafına görə onun ifaçılıq həyatının ən mühüm hadisələrindəndir.

“Habilsayağı”nın özəlliyi nədədir? Məlum olduğu kimi, ona qədər də Qərb alətlərində - fortepianoda,skripkada,nəfəsli alətlərdə, arfada, orqanda Şərq və Azərbaycan melodiyaları ifa olunub. Digər tərəfdən də Qərb musiqisi bizim alətlərdə səslənir. Məşhur tarzən Ramiz Quliyevin ifasında Montinin “Çaraş”ını xatırlamaq yetər. Amma bu yalnız Qərb orijinalının Şərq alətində kopyasıdır. “Habilsayağı”nda isə iki musiqi dünyasının bir-biriylə daha dərin qatlarda birləşməsi, muğamın violançel imkanlarıyla yeni şəkildə təzahür etməsidir. Görünür, Firəngiz xanımın violançelə xüsusi münasibəti var. Monigettidən başqa, M. Rostropoviçə, Çin mənşəli violançelist Yo Yo MOya da əsərlər həsr edib. Bəlkə də səbəb odur ki, violançel bütün başqa alətlərdən daha çox insan səsinə, daha dəqiq desək gözəl qadın səsinə yaxındır. Heminquey “Çayın o tayında, ağacların kölgəsində” romanında yazdığı kimi: italyalı aristokrat qadın Renatanın səsi elə gözəl idi ki, Pablo Kazalsın violançelini xatırladırdı”.

Hər üç məşhur violançel ustası Firəngiz xanımın yaradıcılığı haqqında yüksək fikirdədirlər. M.Rostrapoviç yazır: Firəngiz Əlizadə istedadlı bəstəkardır. Bu gün ən yüksək bəstəkar reytinqinə malikdir. Firəngiz əsl azərbaycanlıdır, onun əsərləri milli musiqinin qədim intonasiyalarıyla süslənib”.

Əsərə ad vermiş kamança ustası Habil deyir:

“Habilsayağı” xüsusi musiqidir. Bu, Azərbaycan bəstəkarının yaratdığı müasir klassik musiqidir. Bu əsərdə mənim üslubum da qorunub saxlanılıb, ruhum da . Firəngiz xanım mənim musiqi dilimi təhrif etməyib, əksinə fantaziyasıyla, muğamın dilini daha da gözəlləşdirib. Firəngiz xanım muğamı müasirləşdirərək dünyaya təqdim edir. O muğamı da dərindən bilir”.

Mən bu alıntıları Firəngiz xanıma həsr olunmuş “Şərqin və Qərbin parlaq qovuşması” kitabından gətirirəm. Bu kitabdan onu da bildim ki, Firəngiz xanımın valideynləri muğamı çox sevirmişlər, o özü isə uşaq yaşlarında bu musiqiyə tamamilə biganəymiş. Valideynləri saatlarla muğama qulaq asarmışlar, Firəngiz isə təəccüb qalarmış “Niyə belə uzun zaman bu musiqiyə qulaq asırsınız? Axı heç nə baş vermir bu musiqidə, melodiya yoxdur, dinlədikcə darıxıram” deyirmiş.

Görün Firəngiz xanım nə qədər qəliz bir təbəddülat dövrü keçirib ki, illər sonra belə ürəksarsıdan etirafda bulunub:

“Radioda muğam səslənir. Qədir Rüstəmov oxuyur. Elə oxuyurdu ki, elə bil mənə mənim öz həyatımı nəql edirdi. Biz Konservatoriya da əlbəttə, muğamı öyrənirdik. Mən artıq onun əzəmətini başa düşürdüm. Amma bax belə bir halı - muğamı dinləyərək ağrıdan hıçqırmaq istəməyimi o vaxtlar yaşamamışdım”.

“Habilsayağı”dan başlayaraq Firəngiz Əlizadənin bütün əsərləri “Muğamsayağı”, “Eşq havası”, “Dərviş”, “Oyan”, “Vadi”, “Boş beşik” və başqaları muğamla yoğrulub. Bakıda Nərgiz xanım Paşayevanın librettosu əsasında yazdığı “Qarabağnamə” operasının premyerası uğurla keçdi.

Maraqlı beynəlxalq layihələrdən biri də Firəngiz xanımın Yo Yo MO və xanəndə Alim Qasımovla əməkdaşlığı nəticəsində meydana gələn “İpək yolu” layihəsidir.

Azərbaycan və Qərb musiqisinin bir-birinə yaxınlaşması müxtəlif dövrlərdə müxtəlif mərhələlərdən və müxtəlif formalardan keçib. Üzeyir Hacıbəyov musiqidə tamamilə yeni bir janr - Muğam operasını yaratdı. Fikrət Əmirov simfonik muğamların müəllifi oldu, Vaqif Mustafazadənin caz-muğam improvizələri bu yolda başqa bir mərhələ təşkil etdi. Qərb - Şərq qovuşmasının yeni mərhələsi Firəngiz Əlizadənin yaradıcılığında öz əksini tapdı - Firəngiz xanım muğamın ən yeni Qərb musiqi cərəyanlarıyla simbiozunu yarada bildi.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qərb - Şərq musiqi yaxınlaşması birtərəfli hərəkət deyil. Hər iki musiqi mədəniyyəti bir-birinə tərəf gəlirdilər.

Əgər Qlinkanın əsərində Azərbaycan melodiyası sitat şəklində gətirilirdisə, başqa rus və Avropa bəstəkarlarının yaradıcılıqlarında Şərq melosu və intonasiyaları daha üzvü şəkildə yer tutur. XX əsrdə bu qarşılıqlı ünsiyyət yeni vüsət qazanır. Əgər Qərb təsviri sənəti öz ehtiyatlarının tükəndiyi bir dövrdə avropalılarçün ekzotik örnəklərə - Çin və yapon qravürlərinə, Afrika masqalarına, İslam miniatur rəsmlərinə, mayya və inklərin sənət nümunələrinə üz tuturdusa, Avropa teatr estetikasına yaponların No və Kağuki teatrları təsir göstərirdisə, bu proses musiqidə də öz əksini tapırdı.

Bunu Firəngiz Əlizadə də qeyd edir. Müəllifin zəngin erudisiyasını (həm də yalnız musiqi sahəsində deyil) sərgiləyən “XX əsrin musiqisi” adlı məqaləsində oxuyuruq:

“Musiqidə bu təmayül ən çox Olivye Messianın(1908 doğumlu) yaradıcılığında görünür. Bu bəstəkar bütün ömrü boyu hind raqalarını öyrənib və təhlil edib. Şərq musiqisində Messianı ən çox cəlb edən melodiyanın improvizə olunmasıdır. Qərb musiqi təfəkkürünün ənənəvi şəkillərini darmadağın etməyə çalışan Şönberqdən çox- çox əvvəl bu musiqi düşüncəsi Şərqdə əsrlər boyu hakim idi. Şərqin musiqi mədəniyyəti A.Vebernə də güclü təsir göstərib, eləcə də P. Bulez və C. Keydcin yaradıcılıqlarında Şərqdən gələn sadəlik və səmimilik duyulur.

XX əsrdə Qərb musiqisi bu keyfiyyətləri itirmişdi”

Bax, bu erudisiya genişliyinə parlaq istedad da əlavə olunanda Firəngiz Əlizadə fenomeni yaranır və Azərbaycan bəstəkarı dünyayla həm dünyanın dilində, həm də öz ana musiqi dilində danışa bilir.

Natavan Faiq uzun illər ABŞ-da yaşayan həmyerlimiz pianist Çingiz Sadıxovun sözlərini xatırlayır: Təsəvvür edirsən, Amerikada Azərbaycana Firəngiz Əlizadənin musiqisiylə qiymət verirlər”.

Firəngiz xanım dünyada Azərbaycan musiqi mədəniyyətini tanıtdığı kimi, Azərbaycanda da müasir dünya musiqisini tanıdır. Konservatoriyada həm də pianoçu kimi təhsil alan Firəngiz xanım Qərb musiqisini fortepiano ifaçılığıyla təbliğ edir.

Firəngiz Əlizadənin yaradıcılıq fəaliyyətində cəlb edən cəhətlərdən biri odur ki, o öz tələbə yoldaşlarının, Konservatoriyada birgə təhsil aldığı həmkarlarının əsərlərini də təbliğ edir. Bu, əsl istedada xas olan cəhətdir. Həqiqi istedad sahibi kimsənin rəqabətindən çəkinmir. Başqalarının uğurlarına göz yummur, əksinə bu uğurlara öz uğuru kimi sevinir və sevincini çoxlarıyla paylaşmağa can atır.

Bu fəaliyyətin məntiqi davamı Firəngiz xanımın maarifçilik işləridir. İti ədəbi qələm sahibi olan bəstəkar Üzeyir Hacıbəyliyə, Əbdül Müslüm Maqomayevə, müəllimi Qara Qarayevə(bir neçə məqalə), Cövdət Hacıyevə, Fikrət Əmirova, Tofiq Quliyevə, Emin Sabitoğluna, Vaqif Mustafazadəyə məqalələr həsr edir. Müslim Maqomayevin, Nazim Rzayevin, Fidan və Xuraman Qasımovaların, Əzizə Mustafazadənin konsertlərinə retsenziyalar yazır. Elmira Səfərovanın və Fərhad Bədəlbəylinin pianoçuluq məharətlərini xüsusi vurğulayır. “Qara Qarayevin əsərini çalarkən Elmira Səfərovanın imperessionist effektlərə aludəliyi daha aydın görünürdü. İşıq və kölgə oyunları, zərif harmoniyalar, passajların tüğyanı - bütün bunlar vahid mənəvi ovqatın seyrinə tabe edilmişdi”.

Firəngiz xanımın Emin Sabitoğluna həsr etdiyi məqaləsində (bu məqalə 1981-ci il noyabrın 24-də “Sovetskaya kultura” qəzetində dərc olunmuşdu), mənim barəmdə yazdığı xoş sözləri minnətdarlıq hissiylə xatırlayıram.

Firəngiz xanımla ailəvi yaxınlığımız da var. Anamın - Nigar Rəfibəylinin sözlərinə üç vokal əsər bəstələyib. Mənim ssenarim əsasında çəkilən “Əlaqə” filminin rejissoru Firəngiz xanımın həyat yoldaşı Cahangir Zeynalovdur. “Əlaqə” fantastika janrında çəkilmiş ilk Azərbaycan filmidir və bu filmin musiqisi Firəngiz Əlizadənindir. Bəstəkarlar İttifaqında həyat yoldaşım, musiqişünas, akademik Zemfira Səfərovanın kitablarının təqdimatları Firəngiz xanımın təşəbbüsüylə keçirildi. Yazıçılar Birliyində Firəngiz xanımla maraqlı görüş oldu, mən də Bəstəkarlar İttifaqında “Müasirlərlə görüş”lərin ilk qonağı oldum.

Xarici ölkələrdə böyük populyarlıq qazanmış Firəngiz Əlizadənin neçə illərdir öz həyatını Bəstəkarlar İtttifaqına həsr etməsi fədakarlıqdır. Yaradıcılıq təşkilatına rəhbərlik etməyin nə qədər çətin iş olduğunu yaxşı bilirəm. Firəngiz xanım da zərif qadın çiyinlərində bu ağır yükü daşımasını dəyərincə qiymətləndirirəm. Neçə - neçə ölkədə daha böyük uğurlar qazanacağı müqabilində bu ağır yükün altına girməsi xasiyyətindəki mübarizlikdən də gəlir, doğma mədəniyyətinə bacardığı qədər xidmət etmək əzmiylə də bağlıdır.

Bu yaxınlarda Milli Elmlər Akademiyasına müxbir üzv seçilməsi Firəngiz Əlizadənin fəaliyyətinə verilən ədalətli qiymət idi. Yubileyiylə əlaqədar hörmətli Prezidentimizin Firəngiz xanımı təltif etməsi bəstəkarın xidmətlərinin bir daha ən yüksək səviyyədə təsdiqi oldu.

Firəngiz xanımı buna görə də, ad günü münasibətiylə də ürəkdən təbrik edirəm, musiqimizin daha yüksək zirvələrə ucalması yolunda ona uğurlar diləyirəm.

525-ci qəzet.-2017.-27 may.-S.11;19.