Mir Cəlalın mövzular, ideyalar və obrazlar aləmi

Allahverdi EMİNOV

... Mir Cəlal necə yazırdı? Biz, təəssüf ki, sənətkar haqqında, xüsusilə, onun poetikasından yazanda bu sualı qoymuruq.

Ədalət naminə, obyektiv səbəblər istənilən qədərdir və başlıcası, müəllifin öz yaradıcılıq əzabları, sevincləri, işləmək prinsipləri barədə və sairələr, hətta bir hekayəsinin necə alınması barədə belə, məktubları, qeydləri yoxdur. Görünür, şərqliyə məxsus ədəbi mentalitet buna imkan verməmişdir. Halbuki, yaradıcılığın poetikasında belə amillər misilsiz rol oynayır. Yazıçı çöl-kənar müşahidələrindən bol-bol yararlanırdı, buraya yaxından gördüyü hadisələr, adamlar da daxildir. Əsərlərində yaxınlarının, doğmalarının portret-cizgiləri yoxdur, əvəzində dərindən, yaxşı tanıdığı, duyduğu, əzabla qarşılaşdığı, ürəyini göynədən sosial və əxlaqi problemləri qəbul edirdi, digər bir qismi isə yazıçı təxəyyülünün məhsulu idi, kökü gedib gündəlik təəssüratlara, hissetmələrə çıxırdı. Mir Cəlalın yaradıcılığında ayrı-ayrı əsərləri nəzərdən keçirsək, süjet qurarkən ona səy göstərir ki, yazıçı iztirabları, emosiyaları əxlaqi problemin qoyuluşunda əks etdirsin, xarakterlər üz-üzə gəlsin, konfliktə qoşulsun. Yazıçıda bədii ümumiləşdirmə, tipikləşdirmə obrazların xarakterindəki fərdilikdən, gerçəklikdən, həyat faktlarından ayrılmır. M.Cəlal sadə bir detalı tapır və bunun bədii fonunda, diqqətdə olan məsələni qoyur, özü də artıq təfərrüata yer ayırmadan: lakonik. "Telefon dostum" hekayəsi iki səhifəlikdir. Lakin mətləb mürəkkəbdir, günümüzdə telefondan saatlarla asılı qalan bəzi danışanlara ibrətli cavabdır. Telefon xəstəsi bic, dilavər adamdır, danışığını əsaslandırmağı bacarır: "Bilirsən yoldaş, adınızı da bilmirəm, amma dünyada ünsiyyət yaxşı şeydir. İnsan gərək bir-birinin kefini soruşa, halına qala... Məsələn,bu saat mən özüm, kefim saz, damağım çağ! Elə bilərəm heç sizdən xəbər də tutmayım. Amma yox! Nə üçün? Çünki biz yeni insanıq!" Bu "nağıl", "şərh" insan xarakterinin psixologiyasını açır. Mir Cəlal nəsr poetikasında həyatın adi əhvalatları obrazların daxili aləmini açır, səmimi sözünü ünvanlayır.

Oxucuya elə gəlir ki, hadisə adi məişətdən götürülmüşdür. Lakin daha yaxına gələndə, bizim özümüzün də gördüyümüz sadə, amma dramatik şəkildə təsvir edilmişdir. Fabula sadə qurulmuşdur:

Mir Cəlalda təhkiyədə müəllifin incə kinayəsi sezilmir, qəhrəmana ümidi itirilmir. Səciyyəvi cəhətlər dəqiq seçilir ki, şərhə ehtiyac duyulmur. Məsələn: "Ərik ağacı", "Müdafiə vəkili", "İmzasız hekayə", "Şapalaq" hekayələrinə diqqətli olsaq, görərik ki, yazıçı obrazının foto şəklindən uzaqdır, çünki hər bir oxucu qəhrəmanı özününkiləşdirməlidir. Haradasa gördüyünə əmin olmalıdır.

Mir Cəlalın daha başqa əsərlərində maraq doğuran bədii situasiyalar orijinalıdır.

Biz yazıçının obrazlarına yaxınlaşa bilirik, bir az da tanımaq istəyirik, bir səbəbi də ona həm acıyırıq, həm də onu inkar edirik, yeri gələndə yaxşılığı pisləyir, şübhələnir və ilaxır. Yadımıza Şeksprin Hamleti düşür; Servantesin Don Kixotu düşür. Vaxtilə rus yazıçısı İ.Türkenev bir ovqatla "Don Kixot və Hamlet" əsərini yazmışdır. Hər iki obraz "görüşmüşdülər". Yazıçı onları bir-birindən zidd duran iki insan xarakterinin mühüm cəhətlərinin təcəssümü kimi vermişdir. Maraqlıdır, müəllif yazmışdır ki, bu təhlil öncə, eyni zamanda eqoizimdir, ona görə də inamsızlıq yaradır. Hamlet daima özünə göz qoyub, öz daxilinə diqqət yetirərək nəşəylə, mübaliğəylə özünü qınayır; o, incə təfərrüatına qədər öz qüsurlarından xəbərdardır, bunlara, habelə özünə nifrət bəsləyir və bu nifrətli də yaşayır, qidalanır. Özünə inanmır, şöhrətpərəstdir, hətta nə istədiyini də bilmir, nə üçün həyata bağlıdır. Türgenevdən gətirdiyimiz bu iqtibasda çox mətləbdən xəbərdar oluruq: Rus cəmiyyətində.

Bizim sosialist sistemimizdə heç də Türgenev obrazlarından geri qalmayan mənfi emosialı hadisələr az deyil və yazıçının nəzərindən bu tiplər yayınmağı bacarmamışlar.

Mir Cəlalın ilk yaradıcılığında "xırda adamlar" yetərincə obrazlaşmışlar. Dünya ədəbiyyatı təcrübəsində böyük yazıçılar onlardan başlayıb azman obrazlara gəlib çıxmışlar. Biz gəlin M.F.Dostoyevskini xatırlayaq. Bir xeyli əvvələ baxaq və A.S.Puşkinin nəsrini yada salaq. Dostoyevskinin "Yoxsul insanlar"ı, Puşkinin "Stansiya gözətçi"si, Qoqolun "Şinel" əsərlərində rus tənqidinin yazdığı kimi: insan şəxsiyyətinin yeni tarixi şəraitdə daha amansız və incə surətdə boğulması və korlanmasına qarşı etiraz idi. Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu", Ə.Haqverdiyevin "Marallarım" və s. hekayələrdə də bu "xırda adamlar" əslində zamanın, ictimai mühitin bu kökə saldığına səslərini çıxarmasalar da, içindən ağlayırdılar. Yeni quruluşun bərqərarlığından sonra sosial-ictimai əxlaq, adətləşmiş ənənələr əslində tragikomediyanın qəhrəmanlarını doğmaqda idi. Mir Cəlal, hətta ilk əsərlərində rəngarəng "xırda adamlar"dan meşşan əxlaqının tənqidinə keçmişdi. "Mirzə" (1930), "Həkim Cinayətov" (1930) və sair.

Şübhəsiz, janr xüsusiyyətləri polifonikdir, gənc olmasına baxmayaraq, ədəbi baxımdan iddialıdır. Yeni cəmiyyət isə hələ formalaşmamışdır, ziddiyyətlər çoxdur. Hər bir yazıçı bu kimi ciddi nöqsanları görməyə bilməzdi. Və kəskin yazırdılar, o cümlədən Mir Cəlal da. Təəssüf olunanı odur, tənqid o illərdə də, lap 60-70-ci illərdə də standart yanaşmadan, sosiolist realizmi prinsiplərinin tələblərindən dördəlli yapışmaqda idi. Əgər bir yanaşmadan: "Burada (M.Cəlalın hekayələri nəzərdə tutulur.-A.E.) həyatın müxtəlif sahələrindən götürülmüş maraqlı mövzular, əxlaqi-tərbiyəvi məsələlər, ailə-məişət motivləri, adi görünən əhvalatlar, dərin mənalı mətləblər... ifadəsini tapmışdır", qiyməti verilirdisə, digər tip yanaşmada: "Sosialist realizmi varlığı mürəkəbliyi, müxtəlifliyi, zənginliyi ilə müvəffəqiyyət və nöqsanları ilə birlikdə dialektik inkişaf və həqiqi mübarizə prosesində hərtərəfli göstərməyi, canlandırmanı tələb edir" hökmünü müdafiə edirdilər. Ortada qalan isə yazıçı olurdu. Məncə bu günün ədəbi tənqidi belə bir qəlib ideoloji yanaşmanın qurbanları olmuş sənətkarları xilas etməlidir!

M.Cəlalın "Həkim hekayələri" (1938-1939)-dörd hekayədə qaldırılan məsələlərin bədii həllində şübhəsiz, bədii üslubun fərdiliyi, dilin şirinliyi mövzunun açılmasına - poetikasına xidmətlidir, lakin sosioloji bər-bəzəyilə. Akademik M.C.Cəfərov daha irəli gedərək yazır ki, burada azad, xoşbəxt Sovet adamlarının, öz vətəndaşlarının qayğısına qalan Sovet yazıçısının qəlb çırpıntısı çox aydın hiss edilməkdədir".

Bu hekayələr 30-cu illərdə Azərbaycan həyatının gerçəkliyindən doğan yeni sosial-psixoloji hadisələri təsvir etmişdi və satira janrında bədii kəşf idi və bu ölçüdə qiymətləndirmək lazım gəlirdi. Hekayələrin (sonrakı illəri də nəzərə alıram) mahiyyətində-poetikasında ictimai həyat və onun iyrənc hadisələrinin doğurduğu qəzəb ifşaedici pafosla, gülüşlə qamçılamaq məharəti bariz görünür. Bu əsərlərdə bir çox hallarda janr strukturundan uzaqlaşır: satiramı, yumormu? Mahiyyətcə birincidir, ahəngcə ikincidir, haradasa qayğısızdır. Özündən zaman etibarilə qabaqda Mirzə Cəlil və Ə.B.Haqverdiyev dayanırdı, amma fərqli baxışlarda. Onların qəhrəmanlarından bir azəri-türkü kimi xəcalət çəkmirsən: "bunlar mənimdir?" sualından yan keçmirsən. Mir Cəlalda isə oxumuşlardır, vəzifə daşıyanlardır: "Sosial əxlaq bunları niyə bu kökə çeviribdir?" sualına çevirmirsən. Bəlkə də belə yanaşmanın mümkünsüzlüyü idi, Mir Cəlalın müasirləri, obyektiv qiymətləndirməkdə çətinlik çəkmişlər. "Sara", "Dəzgah qızı", "Gözün aydın" hekayələrində sosialist realizmində ştampını poetikaya varmamaq və sair özünü göstərir. Bu, bədii əsərdir, tənqidçi, oxucu müxtəlif istiqamətlərə yoza bilər, lakin yeni sovet quruluşunun nailiyyətləri, inqilabın qeyri-adi xoşbəxtlik gətirməsi əsərlərin təhlilində əsas dayaqlar rolunu oynayır. Məsələn, Yaqub İsmayılovun tənqidi təfsiri bir yandan maraqlı yanaşmadır: "İctimai mühitin, obyektiv şəraitin, həyati amillərin yaratdığı və qüvvətləndirdiyi yeniliyi Mir Cəlal maddi-mənəvi varlıqda, xüsusən müxtəlif səciyyəli və səciyyəvi adamların ruhi-fikri təkamülündə diqqətlə müşahidə edib" öyrənir, maraqlı əsərlər yaradır, "Gözün aydın" hekayəsi də... Az sonra tənqidçinin yazdığı "Ananın canlı duyğuları, həyat haqqındakı aydın təsəvvürləri, sadə danışıq tərzi və mühakimələri göstərir ki, vaxtilə başı çadralı, "ağzı dualı" köhnə fikirli bir qadın indi, Sovet hakimiyyəti dövründə nə qədər dəyişmiş, fikri-mənəvi təkamül keçirmişdir" yanaşması çox da yerində səslənmir.

Belə çıxır ki, Sovet hakimiyyətinin təsiri insanın, o cümlədən qadının fizioloji xüsusiyyətlərinə də dərhal təsir göstərirmiş, səsini, dilini açırmış! Bu məsələdə insaf naminə, o və hətta çağdaş illərin ədəbi tənqidini, ədəbi mühitini qınamaq da istəməzdim. Elə Sovet dövründə yaşamış sənətkarları nəzərdə tuturam-yeni çıxmış əsərə, ilk ədəbi uğurlarına imza atan yazara nə məktub göndərənimiz, nə mətbuatda söz deyənimiz, nə də xatirələrində bəhs edənimiz olmuşdur. Hətta ölümlərindən sonra əsərləri tam halda nəşr edilir, belə bir yazılara, memuar tipli nəyəsə rast gəlmirik. Bioqraflardan danışmağa, ümumiyyətlə dəyməz. Yeganə o olub, həmən əsər, müəllif haqqında bir, yaxud iki tənqidçi, yazıçı, şair fikir deyib, bununla da məhdudlaşdırılıb. Ona görə ki, Şərq mütəfəkkirlərində də, sənət adamlarında da belə bir psixologiya olmamışdır. Gəlin, heyfslənək ki, görkəmli sənətkarlarımız özlərilə necə-necə sirli yaradıcılıq dünyasını aparmışlar... Amma rus və Qərb, Avropa sənətkarlarının yaşadıqları ədəbi mühit haqqında yüzlərlə orijinal tapıntılar, araşdırmalar aşkara çıxarılmış, davam etməkdədir. Mir Cəlalın Anton Çexova yaxın səsləşən satirik yaradıcılığından irəli gələrək Korolenko, Usplenski, Çexov münasibətlərindən nümunə gətirməyi məqsədəuyğun hesab edirəm: Qleb Usplenski və Korolenko Çexov yaradıcılığının dərk olunması məsələsinə üstünlük vermişlər. Belə ki, Korolenko xatirələrində yazır ki: "Rəngbərəng hekayələr" kitabı nəsə gənclik qayğısızlığı, hətta ədəbiyyata bir qədər yüngül münasibət bəsləməklə doludur, yumor, şənlik saçır, çox vaxt səmimi, incə hazırcavablığı, qeyri-adi yığcamlılığı, təsvir gücüylə fərqlənir..." Məgər Mir Cəlalın mühitində vurğuladığım kimi, azmı istedadlı sənətkarlar, tənqidçilər, alimlər yaşayırdı, birgə işləyirdilər, uğurlarını izləyirdilər?! Deyək ki, S.Vurğun, M.Hüseyn, M.Rəfili, Cahanbaxış Cavadzadə, Əbülhəsən və başqaları. Beləcə, Gəncə-Bakı ədəbi mühiti sonralar Azərbaycan ədəbiyyatının taleyinə çevrildi...

(Ardı var)

525-ci qəzet.-2017.-31 may.-S.6.