Çıraqları yandıran "Nabat"

Pərvinin təqdimatında

Azərbaycan kinosu - 120

PƏRVİN

Birdən-birə hamı ondan danışmağa başladı. Nələr demirdilər barəsində? Geyimindən tutmuş sözlərinə kimi, üzünün rənginə, yaşadığı köhnə evə kimi hər şey, hər şey “dedi-qodu” mövzusu idi. Amma o qədər xoş idi ki, bu qeybətlər. Çünki bu dəfə bir qadının müzakirə olunmağı, mövzuya çevrilməyi böyük hadisəydi... Sənət hadisəsi! Nabat idi o qadının adı... “Nabat”ın qəhrəmanı Nabat!

Səhərin alatoranında evdən çıxıb Nizami Kino Mərkəzi eşqiylə şəhərə gəlməyim, birdən seansa gecikərəm deyə bir neçə saat əvvəldən mərkəzi küçələrdə boş-boş gəzib vaxtı gözləməyim yaxşı yadımdadı. Çünki zövqünə inandığım bir neçə sənətsevərdən heyranlıq, məmnunluq dolu rəylər eşitmişdim Nabat haqqında. Kinoteatrları popkornların dadına görə seçən, ayıran dostum isə yaman narazı idi... Yox, “Nabat”a yeyə-yeyə baxmaq olmaz - demişdim. Onun çəkdiyi ahı belə eşitmək istəyirdim, ayrı bir səs, ayrı bir söz olmazdı... Film başladı. Zalda cəmisi 3 adam vardı. Dostum: - Bura bax, sizi bu filmlərə getməyə işdən məcbur edirlər, - dedi - yəni jurnalist kimi mütləq baxmalısız? Gülümsədim, gözüm isə Nuri Bilgə Ceylana meydan oxuyan dopdolu, estetik, gözəl, göz oxşayan kadrda idi...

Nabatın bütün üstün və qeyri-adi cəhətlərindən danışmazdan öncə daha bir mühüm xidmətini vurğulamalıyam. Nabat tamaşaçılarını Elçin Musaoğlu kimi sənətkarla yaxınlaşdırdı, onun yaradıcılığı ilə tanış etdi. Elə mənim də əlimdən tutub təkcə yaşadığı kəndin dolamalarını yox, ayrıca bir sənət dünyasını gəzdirdi Nabat. Burda Azad Mirzəcanzadənin maraqlı müsahibəsindən təsirləndim, Rəşid Behbudovun, Xan Şuşinskinin əsrarəngiz səsinin cazibəsinə düşdüm, ermənilərə təkbaşına müqavimət göstərən Natiq Qasımovun qəhrəmanlığından qürurlandım, eşitmə-danışma qabiliyyəti olmayan uşaqların şüşə oyuncaqlarıyla başımı qatırdım ki, bir də gördüm, 40-cı qapının önündəyəm. Bax, o 40-cı qapı nağıllarda olduğu kimi hər şeyin həllidi, amma açarı Nabatda idi bu qapının... O qapını açmaq yalnız Nabatın əlindəydi. Ona görə yenidən Nabata dönmək lazım gəlir...

lll

Rejissor, əməkdar incəsənət xadimi Elçin Musaoğlunun “Nabat” filmi 2014-cü ildə çəkilib. Bu film “Kino nədir?” sualının bütün cavablarını özündə ehtiva edir. Kino sadəcə süjet deyil, uğurlu dialoqlar da kino deyil, yalnız yaxşı aktyor oyunu kino sayılmaz, kino uğurlu görüntü də deyil... Bəs nədir kino? Bütün bunların cəmi? Bəlkə də... Amma kino həm də başqa sənətlərin deyə bilmədiyini çatdıra bilən sənət növüdür. Yəni o ideya ki, ədəbiyyata çevirsən bəsitləşər, səhnədə qoysan adiləşər, amma kinoda ən dəqiq həllini tapır... Baxırsan, hər şeyi başa düşürsən, hər şey orqanikdi, mükəmməldi az qala, amma sözə çevirə bilmirsən. “Nabat” belə filmdi. Onun haqqında danışmaq çətindi. Əlbəttə, film yaranandan çox uğurlu bir həyat yaşayır, kino tənqidçilərinin ciddi marağına səbəb olub, haqqında sonsuz sayda məqalələr yazılıb, amma bununla belə “Nabat”ı tam izah etmək, ifadə etmək çətindi. Çünki sözə, təsvirə, təhlilə gəlməyən yüzlərlə detal var bu filmdə. Və filmin də ən böyük üstünlüyü bütün bu detalların son dərəcə dəqiqliklə, zərgər diqqəti ilə işlənməsidir.

Nabat rolunu ifa edən iranlı aktrisa Fatimə Motamed Aryanın oyunu haqqında ayrıca tədqiqat işi yazılmalıdır. Təbrizlilərlə dostluq edən, Azərbaycan dilini onlardan öyrənən aktrisa kinoda çox danışmır, amma şirin bir cənub ləhcəsiylə qarabağlı qadını canlandırmağı ilk əvvəl qəribə təsir edir adama. Lakin bir neçə dəqiqədən sonra bu cənublu ləhcəsi də Nabatın xarakteri, davranışıyla harmoniya təşkil edir. Oğlu şəhid olan, əri yataq xəstəsi Nabat təpənin başında balaca bir evdə yaşayır. Bir vaxt meşəbəyi olan əri İskəndərin (Vidadi Əliyev) sağalmaz xəstəliyi, lap yaxından eşidilən atışma səsləri, aşağıdakı kənd camaatının qorxulu söhbətləri Nabatı sarsıda bilməz.

Filmin ssenarisini rejissor Elçin Musaoğlu və Elxan Nəbiyev yazıçı-dramaturq Musa Quluzadənin “Qarı və qartal” povesti əsasında qələmə alıblar. Professor Musa Quluzadə Elçin Musaoğlunun atasıdır. Elə təkcə film ideyasının yaranması, povestin yazılması və ssenarinin işlənmə tarixçəsi müəlliflərin sənətə münasibəti haqqında çox şey deyir. Elçin Musaoğlu müsahibələrindən birində danışır ki: “Bu ideya məndə 1985-ci ildən vardı. Evə gəldim, televizoru açdım, gördüm qoca bir qadından müsahibə alırlar. Soruşurlar ki, kənddə necə tək yaşayırsan, səni qara basmır? Dağ kəndi idi. Qadın deyir ki, mən hara gedim, oğlumun, ərimin qəbri burdadır. Deyir tüfəngim var, bir də inəyim. Sizə 1985-ci ildən danışıram. O vaxt kiçik hekayələr yazırdım. Bu əhvalatı da yazdım. Amma mənim qəhrəmanım qarı və qartal idi. Əsgərlik vaxtı gələndə düşündüm ki, əsgərlikdir, hər şey ola bilər, bu ideyanı atama danışdım. Bilirdim ki, atam daha çox realist yazacaq, məndən fərqli olaraq. 1987-ci ildə gələndə atam dedi ki, yazmışam. Baxdım ki, bir az pafoslu yazıb. Amma xoşuma gələn çıraqlar oldu. Yəni qadın çıraqları yandırır ki, kənd ölməsin. Nabat qaranlıq kəndə nəfəs verir ki, kənd yaşasın. Əslində, bütün qəhrəmanlıqların kökündə xırda, adi istəklər dayanır”.

Dəhşətli bir sənət fədailiyi duyulur filmdən. Və bu sənətə aşiqlik, sənət naminə çabalar da elə rejissorun yuxarıda gətirdiyim fikirlərindən aydın görünür. Əsgərliyə gedən gənc oğlan gerçək bir sənət əsəri üçün zəmin ola biləcək ideyanın itməyindən narahatdı, bunu atasına danışır və illər sonra gerçəkləşdirir. Əslində, bu fakt bütün fədakarlıqdan, romantikadan daha çox həm də peşəkarlığın göstəricisidir. Elçin Musaoğlu Rusiyada rejissor Mark Zaxarovun kurslarında təhsil alıb. Amma onun filmlərində, “40-cı qapı”da da, “Nabat”da da rus kinosunun şedevrlərini - “12 stul”, “Həmin Münhauzen”, “Sevgi formulası”, “Sadə möcüzə” kimi sevilən ekran əsərlərini yaratmış Mark Anatolyeviç Zaxarovun dəst-xəttini tapmaq mümkün deyil. Daha çox çağdaş İran kinosu estetikası duyulan bu filmlərdə həm də tamam ayrı bir ruh, özəllik var.

Aydın Talıbzadə “Nabat” filmi barədə yazdığı “Olum və ölüm arasında dözüm” məqaləsində Elçin Musaoğlunun təsirləndiyi rejissorlara eyham vurur:

“...Mən burada türk rejissorları Semih Kaplanoğlu ilə, Nuri Bilgə Ceylan ilə salamlaşdım, İran kinosundan Abbas Kəyarüstəmini, Möhsün Məhməlbəfi tanıdım, rus kinosundan Andrey Tarkovskini gördüm. Onu da gördüm ki, Elçin Musaoğlu bu rejissorların sənət konseptlərini öz kinematoqrafiyasında “əridib” və dünya kinosunun bir nömrəli adları siyahısına öz adını da yazdırıb. Bu, Elçin Musaoğlunun kinematoqrafiyasıdır: bu, Elçin Musaoğlunun üslubudur”.

Aydın müəllimin dəqiq fikirlərini davam etdirərək söyləmək olar ki, Elçin Musaoğlu məhz dünya kinosundan məktəb sayıla biləcək rejissorlardan təsirlənməklə, birbaşa bəhrələnməklə yox, onlardan öyrəndiklərini öz üsulunda, öz üslubunda təqdim etməklə fərqlidir, başqadır. Əslində, bu filmlərdə ən çox İran kinosu məktəbi hiss olunur. Amma rejissorun özünəməxsus yozumları da göz önündədir. Elə “40-cı qapı” filmində qəhrəman Rüstəm adlı yeniyetmə bir oğlandır. Atası Rusiyada işləyən, daha sonra orda rəhmətə gedən oğlan həyatın çətinlikləri, qorxulu qaydaları ilə üz-üzədir. Anasının himayəsində qalan Rüstəm necə yaşayacaq, hansı yolu seçəcək - bu, ciddi problemdir. Yeni İran kinosu adlandıra biləcəyimiz dalğa da bu mövzu, yəni uşaqların dünyası, onların problemləri xüsusi yer tutur. Abbas Kiarostaminin “Dostumun evi harada?”, Məcid Məcidinin “Cənnətin uşaqları”, “Cənnətin rəngi”, “Ata”, Cəfər Pənahinin “Ağ şar”, “Güzgü”, Bəhmən Qubadinin “Sərxoş atlar zamanı”, “Tısbağalar da uça bilir” filmləri buna misal ola bilər. Qəddarlaşan və maddiləşən dünyada uşaqların balaca, yaxud böyük dərdləri son dərəcə ciddi mövzudu. “40-cı qapı”da Elçin Musaoğlu uşaqlığı əlindən alınmış, atasının ölüm xəbərini verən bir telefon zəngi ilə “böyümüş”, evin kişisinə çevrilmiş Rüstəmin vasitəsiylə ümumiyyətlə, dünya və onun gəlib çatdığı məqam haqqında düşündürməyə çağırır.

Kinoda ən çətini uşaqlarla işləməkdi və təəssüflər olsun ki, son illərdə kinomuzda uşaqların süni oyununa daha çox rast gəlirik. “40-cı qapı”da isə Rüstəmi ifa edən Həsən Səfərov oyunu ilə peşəkar aktyorlardan geri qalmır. Anası (Gülər Nəbiyeva) ilə birgə qoyulan ideyanı, problemi hər cəhətdən göstərməyə, çatdırmağa nail olur. Küçələrdə maşın yuyan, avaralardan canını qoruyaraq, yıxıla-yıxıla, dura-dura yaşayan Rüstəm hər axşam evə qayıdanda lampaları gah sönən, gah yanan küçə fanarının altında durub düşünür. Operator Əbdülrəhim Beşaratın rəssamlıq tablosuna bənzəyən bu cür kadrlarını “Nabat” filmində də çox görmək olar. Bu iki filmin əsas özəlliklərindən biri hər kadrın sənət əsəri olmasıdır, yəni istənilən vaxt pauza düyməsini vurub ən gözəl, ideal foto, tablo əldə edə bilərsən. Və elə “40-cı qapı”da da kor bir uşağın - Elşənin təmkini, müdrikliyi həm də ideal operator işi vasitəsiylə qavranır. Korun dünyaya “baxışı”, üzünün fakturası, sözləri - hamısı düşünmək üçün mövzudu. Həm də himayəyə ehtiyacı olan Rüstəmin Elşəni öz himayəsinə götürməsi, onun qayğısına qalması... Bütün bunlar şəhərin 40 kilometrliyində yerləşən qəsəbədə baş verir və bu şərti ad “40-cı qapı” heç də nağıldakı kimi xoşbəxt sonluq vəd etmir. Rüstəmin ağrıları ilə onun anasının - Gülər Nəbiyevanın ağrıları vəhdətdə göstərilir. Valideyn-övlad münasibətləri şəklini dəyişir. Bəzən Rüstəm anasının hamisinə çevrilir, onun qeyrətini çəkir, bəzən də anası oğlunun döyülməsinə görə üzülür... Və bütün bu qarışıq hisslərin içində ən çox aydın olan dünyanın amansızlığı, həyatın qəddarlığıdı... Lakin həll yolu həmişə var, lap kiçicik işıqdan belə tutub yaşamaq olar. Ümumiyyətlə, Elçin Musaoğlunun yaradıcılığında bu bapbalaca yol, gah yanıb gah sönən işıq, iynənin ucu boyda ümid həmişə var. Yenə uşaqlardan bəhs edən “Şüşə oyuncaqlar” qısametrajlı filmində də bu işıq yolka oyuncaqlarında əks olunub. Danışıq və eşitmə qabiliyyətini itirmiş uşaqlardan ötrü dünya səssiz və sözsüzdür. Hər şey, hər yer işarələrdir yalnız... Rəqs edirlər, amma musiqisiz, söhbət edirlər ancaq sözsüz... Yeni ildə onların yeganə əyləncəsi rəngbərəng oyuncaqlarla yolka bəzəməkdi. Həqiqətən fiziki qüsurlu uşaqlarla çəkilən film balaca arzularla, iynənin ucu boyda işıqla, sadə sevinclərlə də yaşamağın mümkünlüyünü göstərir. Bu uşaqların sevincinin, “rənglərinin” qoruyucusu olan tərbiyəçi (Sevda Sultan) səhər duranda yolkanı oyuncaqsız görüb təlaşlanır... Və Azərbaycan kinosu üçün yepyeni, mükəmməl bir kadr - mışıl-mışıl yatan uşaqların dəmir çarpayılarının altından asılan rəngbərəng oyuncaqlar!

Elçin Musaoğlunun “uşaqları” haqda onu söyləmək olar ki, onun filmlərində uşaqlar həm də bir məsumluğun, həyatın, ümidli gələcəyin simvoludur, “həyat davam edir” mesajıdır. Elə “Nabat” filmində də boş qalmış, sakinləri tərəfindən atılmış kənddə Nabat hara gedirsə qarşısına uşaqlarla bağlı işarələr çıxır: ipdən asılmış uşaq paltarları, köhnə üçtəkərli velosiped, fotostudiya divarında uşaq şəkilləri, tavandan asılmış uşaq beşiyi və uşaq oyuncaqları... Boş qalmış yurdlarda bütün bu elementlər Nabatın yandırdığı çıraqlar kimidi əslində. Həyat əlamətidi, gələcəyin işıqlı olacağına işarədi.

Elçin Musaoğlunun yaradıcılığında əsas yeri sənədli filmlər tutur. Sənətinə sənədli filmlərlə başlayan rejissor ümumiyyətlə, kinonu sənədli, bədii deyə növlərə ayırmır. Onun üçün hər bir sənədli filmdə bədiilik var, hər bir bədii film də sənədlidəki kimi real hadisələri, daha doğrusu, real həyatı əks etdirməlidir. Bu mənada onun Azad Mirzəcanzadə, Rəşid Behbudov, Tofiq Bakıxanov, Gülağa Məmmədov, Lütfiyar İmanov kimi sənətkarlar haqda sənədli filmləri xeyli fərqlidir. Son illərdə rejissora uğur gətirən işlərindən biri də “Qarabağ şahini” - Natiq Qasımov haqqında çəkdiyi sənədli filmidir. Natiq Qasımovun film kimi həyatı, şücaətləri bu filmdə bütün çoxtərəfliliyi ilə əks etdirilib. Natiq Qasımov 1992-ci ildə Ağdamın Xramort kəndi yaxınlığında yeddi əsgərimizlə birgə alban kilsəsi yerləşən yüksəklik uğrunda ölüm-dirim savaşına qalxır. Döyüşdə altı yoldaşı həlak olan Natiq alban məbədində mübarizəni davam etdirir. Təkbaşına gecə-gündüz vuruşaraq düşmənləri bu posta yaxın buraxmır. Burada bütöv bir batalyonun yerləşdiyini zənn edən ermənilər əsir və girov götürülmüş Xocalı sakinləri içərisindən yaşlı bir kişini - Cəfərov Cəfəri çağırıb məbədə göndərirlər, bildirirlər ki, kilsədəkilər təslim olmasa, xocalılıları güllələyəcəklər. Natiq 22 nəfəri xilas etməkdən ötrü təslim olur, ermənilərə əsir düşür... O vaxt “Oqonyok” jurnalının müxbiri Konstantin Smirnov və fotomüxbir Enriko Sarzini də orda olub. Onun fotosunu çəkirlər və “Oqonyok”un 1992-ci il aprel nömrəsində Natiqin əlində bayraq erməni hərbçiləri tərəfindən əsir götürülməsini əks etdirən fotosu dərc olundu... Natiqin bu qürurverici qəhrəmanlığı, ürəkağrıdan faciəsi Elçin Musaoğlunun filmində əsl sənət nümunəsi şəklində təqdim olunur. Hətta iztirab çəkən, vicdan əzabı içində qovrulan Cəfər müəllimin həm real danışıqları, həm də aktyor tərəfindən canlandırılmış obrazı son dərəcə təsirlidir. Ümumiyyətlə, istər sənədli, istərsə də bədii filmlərində Elçin Musaoğlu yaxşını göstərməyə, ümid verməyə, sevindirməyə çalışır. Ona görə ömrünü elmə həsr edən Azad Mirzəcanızadə də qəhrəmandır, həyatını vətən torpağından ötrü fəda edən Natiq də, balaca-balaca lampaların işığını yandırıb çıraqları sönməyə qoymayan Nabat da...

Və yenə Nabat... Əslində, “Nabat” Elçin Musaoğlunun bütün ideyalarının cəmidir. Ona görə təkrar Nabata qayıdıb dönə-dönə ondan danışmağa ehtiyac duyulur...

Müəlliflər Nabatın xarakterini lap filmin əvvəlindən açıq göstərirlər. Yəni tamaşaçını şoka salmaq, fikrini azdırmaq, çaşdırmaq niyyətləri yoxdur. İlk bir neçə dəqiqədə kəndi solğun, qorxulu, sakinlərinin ayağını qaçaraq görən Nabatın qayıdıb ərinə xoş hadisələr - kiminsə uşağı olub, kimsə nişanlanıb - uydurub danışması ilə aydın olur hər şey. Nabat öz nağılını özü uyduran insandır. Amma dərd də, ağrı da, kədər də, tənhalıq da öz yerindədi, onun içindədir... Ən sadə detallarla göstərilir bu. Məsələn, Nabat filmin əvvəlindən fotoqrafdan da, kənd sovetindən (Fərhad İsrafilov) də şəhid olmuş oğlunun şəklini istəyir... Amma şəkil tapılmır. Bir gün düşüb kəndi boş görəndə də, əri öləndən sonra ayrı-ayrı evləri gəzib neft lampalarını yandıranda da bu foto onun yaddaşındadır... Amma! Filmin ən uğurlu kadrlarından biri məhz budur: Nabatın həmin o kənd fotostudiyasına girib ordakı hər bir detalı gözdən keçirməyi. Əgər o təlaş içində oğlunun fotosunu axtarsaydı, hər şey çox banal olardı, adi görünərdi. Nabat isə sadəcə köhnə fotoları sakit-sakit gözdən keçirir, bu fotolarda kəndin qaynar vaxtı var, tanış simalar var, diri adamlar, ömürlər var... Nabat bütün kəndi gözünün önündən keçirir sanki. Oğlunun şəklinin yerində isə Çe Gevaranın fotosunu gətirib asır. Pafossuz, filansız, heç bir qəhrəmanlığa, inqilabçılığa işarə vurmadan. Ümumiyyətlə, Fatima Motamed Arya sanki elə Nabatın özüdür, yəni onun oyununda təbii olmayan, süni, mübaliğəli, pafoslu bircə detal da sezmək, tapmaq olmaz. Müəllif Nabatın təkliyini, tənhalığını, təbiətin bir parçasına çevrilməsini yalquzağın vasitəsiylə də göstərir. Hamı gedəndən, əri öləndən, Ağca inəyi itəndən sonra kənddə, o təpə üstündəki tənha evdə, həyətdə Nabatdan və yalquzaqdan başqa heç kəs qalmır. Lampaların nefti azaldıqca, işıqlar söndükcə Nabatın da getmək zamanı çatır. Üzündə donmuş bir işıqla, xoş və zorla seziləcək təbəssümlə, tərtəmiz, pak gedir bu dünyadan Nabat... Və film bütün bu kədərli mövzusuna baxmayaraq, insanda xoş hisslər, inam oyadır.

Elçin Musaoğlunun “40-cı qapı” filmi də çox uğurlu bir festival həyatı yaşamışdı, 30-dan çox festivalda nümayiş olunub, uğur qazanmışdı. “Nabat” isə bir çox ilklərə imza qoydu, ən çox uğur gətirən filmlərimizdən oldu. 71-ci Venesiya Film Festivalında ilk dəfə olaraq Azərbaycanın tammetrajlı “Nabat” filmi kinofestivalın əsas müsabiqədən sonra ikinci vacib bölümdə “Horizontlar” proqramında nümayiş olunub. 227-ci Tokio Beynəlxalq Film Festivalında iştirak edib, Almaniyanın 63-cü Mannheim-Heidelberg film festivalında 3 mükafata layiq görülüb, İranda keçirilən 33-cü Fəcr Beynəlxalq Film Festivalının “East Panorama” müsabiqə proqramında “Nabat” “Ən yaxşı rejissor” mükafatını qazanıb. Vyanada “LETS CEE” Beynəlxalq Film Festivalında “Ən yaxşı baş rol ifaçısı” nominasiyasında Fatima Motamed Arya qalib olub. 3-cü İstanbul Boğaziçi Film Festivalında isə “Nabat” “Ən yaxşı aktrisa” ödülünə layiq görülüb. Bütün bu faktlar həm də Qarabağ dərdlərimizin sənət dili ilə təbliğatı deməkdir.

Yazının əvvəlində Nabatı izləyərək, onun izlərinə düşərək Elçin Musaoğlu yaradıcılığına, filmoqrafiyasına səyahət etdiyimi, orda gəzişdiyimi söylədim... Təəssüflər olsun ki, bu sənədli və bədii filmlərdən ibarət aləmdə boşluqlar da var... Zaman boşluqları. “40-cı qapı” ilə “Nabat”ın arasında altı il. Altı illik zaman məsafəsi. “Nabat”ın yaranmasından isə artıq üç il keçir... Gözləyirik!

525-ci qəzet.-2017.-11 noyabr.-S.16-17.