“Heydər Əliyev: dörd ölçüyə gələn şəxsiyyət”

AZƏRBAYCAN YAZIÇISININ KİTABININ BRİTANİYA PARLAMENTİNDƏ TƏQDİMATI - MİLLİ-MƏDƏNİ DİPLOMATİYANIN ZƏFƏRİDİR

Məşhur yazıçı-publisist, Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı, Milli Məclisin deputatı Elmira Axundovanın qələminin məhsulu olan yeddicildlik “Heydər Əliyev. Şəxsiyyət və Zaman” roman-tədqiqat həqiqətən ölkənin mədəni və siyasi həyatında əlamətdar hadisə olub.

Ümummilli liderin böyük zaman kəsiyində həyatı burada riyazi dəqiqliklə, özü də dövr, ideoloji, dəyişən ictimai-iqtisadi formasiya və siyasi kataklizmlərlə bilavasitə bağlı şəkildə təsvir edilib. Tədqiqat bu baxımdan, sözsüz ki, təkcə ədəbiyyat nümunəsi kimi deyil, həm də əsərin baş qəhrəmanının müasiri olan müəllifin son dərəcə dəqiqliklə toplayıb incələdiyi və xronoloji sırayla düzdüyü bir çox naməlum və elmi faktların, ekskluziv məlumatların qiymətli və obyektiv mənbəyi kimi də böyük maraq kəsb edir.

Etiraf etməliyik ki, Azərbaycanın tarixində bu günə kimi həcminə və əhatə dairəsinə görə bu mövzuda müqayisə ediləsi əsər olmayıb. Faktik olaraq Elmira xanımı belə fundamental tədqiqatın təkcə müəllifi yox, həm də Azərbaycan ədəbiyyatında yeni janrın - sənədli roman-tədqiqatın yaradıcısı adlandırmaq olar, çünki yalnız bütöv bir elmi-tədqiqat institutu bu cür titanik əməyin öhdəsindən gələ bilərdi. Odur ki, başqa dövlətlər tərəfindən bu kitaba marağın get-gedə artması təbiidir. Bildiyimiz kimi, sənədli romanın iki dəfə Rusiyada təqdimatı keçirilib, sonra bütövlüklə tacik dilinə tərcümə edilib, Beynəlxalq kitab yarmarkasında uğurlu təqdimatı olub.

Lakin noyabrın ilk günlərində Londonda, Avropanın lap mərkəzində baş vermiş hadisənin əhəmiyyəti həqiqətən böyükdür: yeni tarixdə ilk dəfə olaraq Britaniya parlamentində Azərbaycan yazıçısı və parlamentarisi Elmira Axundovanın monumental əsəri təqdim edilib. Bu hadisə Azərbaycan siyasəti və diplomatiyasının, elminin və mədəniyyətinin uğurudur - bunu başqa cür adlandırmaq olmaz!

Əminəm, bu mühüm uğurda Elmira xanımın özünün parlaq və cazibədar fərdiliyi, ona xas olan analitik bacarıqları, müdrikliyi, yüksək mədəniyyəti və natiqlik bacarığı az rol oynamayıb. O, şərqsayağı gözəl qadın obrazı, eyni zamanda, Avropa lütfkarlığı, xüsusi dilrübalıq və iti zəkası ilə zamanla ayaqlaşan, özünü siyasətin, diplomatiyanın və mədəniyyətin bir çox istiqamətlərində müvəffəqiyyətlə realizə edən müasir Azərbaycan qadınını təcəssüm etdirir.

Vətənə gəldikdən dərhal sonra Elmira Axundova Londonda, Böyük Britaniya parlamentində baş vermiş əlamətdar tarixi hadisə barədə təəssüratlarını “525-ci qəzət”in oxucularıyla bölüşməyə razılıq verdi.

- Britaniyada sizin yeddicildlik roman-tədqiqatınız üçcilddə təqdim edilib. Maraqlıdır, yeddi kitabı ixtisar edib üç cildə yerləşdirməyə necə müvəffəq oldunuz?

- Yeddicildlik bütünlüklə qısaldılmış variantda üç cilddə təqdim edilib. “H.Əliyev. Canlı tarix” birinci cildində ümummilli liderin həyat və fəaliyyətinin 1982-ci ilə qədərki erkən mərhələsindən danışılır. “Kreml beşilliyi” adlanan ikinci kitabda Sov. İKP MK Siyasi bürosının üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Heydər Əliyevin 1982-1987-ci illərdə SSRİ-nin ən nüfuzlu və fəal rəhbərlərindən biri və hətta Sov.İKP MK-nın Baş katibi vəzifəsinə potensial namizəd kimi Kremldə beş illik fəaliyyəti işıqlandırılıb. Və “Qayıdış” adlanan üçüncü kitabda H.Əliyevin vətənə dönməsindən söhbət açılır. Üçcildliyə H.Əliyevin taleyi, fəaliyyəti və şəxsiyyəti ilə bağlı maraqlı hər şey daxil edilib. Bu həm sovet dövrünü, həm Moskva həyatını, həm də onun müstəqil dövlət rəhbərliyinə ikinci qayıdış mərhələsini əhatə edir.

Heydər Əliyevin həyat yolunun bütün mərhələləri özünəməxsus şəkildə maraqlı və əlamətdardır və həm Azərbaycan tarixi, həm də Sovet İttifaqı tarixiylə maraqlanan hər kəs üçün əhəmiyyətlidir. Kitab belə adlanır - “H.Əliyev. Şəxsiyyət və Zaman”. Burada eyni səviyyədə iştirak edən iki qəhrəman var: Heydər Əliyevin özü və onun yaşadığı dövr. Ona görə qəhrəmanın formalaşmasını müşayiət edən bütün tarixi hadisələr, şəxsiyyətinin yüksəlişi, professional inkişaf və digər bütün mərhələlər geniş tarixi fonda verilib. Üçcildliyin böyük və həcm çıxması məni çox narahat edirdi, heç cür formatı kiçiltməyə nail ola bilmədim. Məsələ ondadır ki, Qərbdə bioqrafik ədəbiyyata böyük oxucu marağı və tələbat var, lakin onlar bioqrafik bircildlik kitablara öyrəşiblər. Əlbəttə, yeddicildliyi bir cildə sığışdırmaq mümkün deyil, əks təqdirdə bu artıq başqa format olardı.

- Ümumiyyətlə, indiki ingilis deputatlar və siyasətçilər Heydər Əliyev şəxsiyyəti ilə nə dərəcədə məlumatlı idilər?

- İş ondadır ki, Britaniya parlamentindəki prezentasiyaya ölkəmizlə, Azərbaycan tarixi ilə, ölkəmizin müstəqillik əldə etməsiylə yaxşı tanış olan insanlar toplaşmışdı. Bundan əlavə, Britaniya ümummilli liderimizi kifayət qədər yaxşı tanıyır və xatırlayır, çünki H.Əliyev bu ölkəyə bir neçə dəfə, o cümlədən, iki dəfə rəsmi səfər etmişdi. Birinci dəfə baş nazir Con Meydcor idi, ikincisində Toni Bleyer. Bu səfərlər zamanı tarixi müqavilələr imzalanmışdı. Bilirsiniz ki, Azərbaycanda Böyük Britaniyanın iri BP neft şirkəti fəaliyyət göstərir və o, yeri gəlmişkən, bu yaxınlarda Azərbaycanda neft yataqlarının gələcək istismarı üzrə yeni tarixi kontrakt bağlayıb. Odur ki, bütün bunlara görə İngiltərədə Heydər Əliyevi tanıyırlar, onun neft kontraktlarına, ümumiyyətlə, Azərbaycan dövlətçiliyinə verdiyi töhfəni qiymətləndirir və unutmurlar. Onu XX yüzilliyin ən görkəmli siyasətçilərindən biri hesab edirlər. Tədbirdə bu, hörmətlə qeyd edildi.

- İngilis dövlətçiliyinin ən müqəddəs məqamı sayılan Britaniya parlamenti nümayəndələrinin keçmiş sovet respublikası rəhbəri və müstəqil müsəlman respublikasının lideri haqda kitabın təqdimatı faktının özünə, bu gün Qərbdə, köpürdülmüş islamofobiya kontekstində, reaksiyası necə idi?

- Maraqlı sualdır. Orada bu mövzuda da söhbətlər oldu və mən hətta zarafatla dedim ki, axı, azərbaycanlılar həmişə müsəlman olmayıblar, yəni eramızın VII əsrinə qədər burada atəşpərəstliyə və digər dinlərə sitayiş edilib, o vaxta qədər isə Azərbaycanda islam dini mövcud olmayıb. Bununla əlaqədar məzəli bir hadisə danışım: 1994-cü ildə Heydər Əliyev Səudiyyə Ərəbistanına gəlib. Bu o vaxtlar idi ki, Qarabağda döyüşlər gedirdi, ölkədə çox ağır iqtisadi vəziyyət hökm sürürdü, neft kontraktları hələ işləmirdi və ölkənin kreditlərə ehtiyacı var idi. Heydər Əliyev şeyxlərlə görüşərkən zarafatla deyir (bu, danışıq atmosferini yüngülləşdirir və danışıqların daha səmimi gedişinə kömək edir) ki, ərəblər gəlib ölkəmizi işğal edəndə xalqımız müsəlman deyildi, lakin biz islamı qəbul etdik. O vaxtdan illər, əsrlər keçib və indi borcu qaytarmaq və müsəlman qardaşlarınıza kömək etmək zamanı gəlib. Görüş iştirakçıları əlbəttə ki, ürəkdən gülüblər və bundan sonra danışıqlar yağ kimi gedib. Əlbəttə, o vaxt lazım olan kreditləri aldıq. Yəni, Heydər Əliyev yeri gələndə konkret islam həmrəyliyi faktorundan və digər məqamlardan Azərbaycanın, onun milli maraqlarının xeyrinə nəticəyə nail olmaq üçün məharətlə istifadə edə bilirdi.

Bilmirəm, Britaniya parlamentariləri bu faktı necə qəbul etdilər, amma həqiqətən islamofobiya kampaniyasının qızğın çağında, xaricdə bir sıra nəşrlərdə ölkəmizə qarşı yönəlmiş sifarişli və ədalətsiz məqalələr çap olunarkən, bu neqativ hadisələrin fonunda ingilis parlamentində Azərbaycan reallıqları, müstəqilliyimizin çətin yolu, ümummilli liderimiz haqda sanballı kitabların təqdimatının özü, əlbəttə ki, çox şeydən xəbər verir. Bu hələ azmış kimi, Britaniya parlamentinin nümayəndəsi və Azərbaycan-Britaniya dostluğu qrupunun rəhbəri Bob Blekman o qədər lütfkar idi ki, prezentasiyadan sonra bizi tarixi iclaslar keçirilən, baş nazirin çıxış etdiyi və ingilis kraliçasının nitqlər söylədiyi İcmalar palatasının iclas zalına apardı. Biz parlamentin iş şəraiti ilə müfəssəl tanış olduq. Yeri gəlmişkən, britaniyalılar inciməsin, amma qeyd etməliyəm ki, deputatlarımızın Azərbaycan parlamentində məişət şəraiti qat-qat yaxşıdır. Sualınıza gəldikdə isə deyim ki, təqdimat zamanı provokasiya məqsədli suallar verilmədi. Sualların çoxu Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıtdığı dövrə, onun eks-prezident Əbülfəz Elçibəylə qarşılıqlı münasibətlərinə, hakimiyyətin dəyişilməsi səbəblərinə və s. aid idi. İzah etdim ki, kitabda bütün bu məsələlərin üstündən ötüb keçməmişəm, orada hər şeydən, o cümlədən, Ə.Elçibəyin Kələkiyə getməsindən və onun H. Əliyevlə qarşılıqlı münasibətlərindən obyektiv və açıq danışılır. Kitabda bu mövzuya ayrıca fəsillər həsr edilib, ona görə ingilislər cavablarımdan razı qaldılar.

- Növbəti sualıma demək olar ki, cavab verdiniz, bununla belə, H.Əliyevin həyatının daha çox hansı anları ingilislərdə maraq doğururdu?

- Əlbəttə, həm neft kontraktları, həm keçmiş kommunist liderinin o dövrün stereotiplərini aşaraq torpağı kəndlilərə paylaması, belə uğurlu neft kontraktları imzalaması, bu insanın siyasətdə uğurunun sirrinin nə olması. Ə.Elçibəyin şəxsiyyəti də ingilisləri çox maraqlandırırdı. Bir ingilis deputatı onu elm sahəsindən gələn ziyalı insan kimi xarakterizə etdi, lakin əlavə edib dedi ki, bununla belə, o, üzərinə hakimiyyət yükünü götürməməliydi, zira o, H.Əliyevdən fərqli olaraq dövləti idarə etmək üçün doğulmamışdı. Bu deputat Elçibəyi çox dəqiq xarakterizə etmişdi və başqa sözə ehtiyac yox idi...

- Siz bu əsərin ikinci, tamamlanmış nəşrini, həmçinin, ikicildlik əlavənin çapını planlaşdırırdınız. İndi bu iş hansı mərhələdədir?

- Bəli, belə bir fikrim var idi, lakin həyat öz düzəlişlərini etməkdədir və hələlik bu iş bir qədər təxirə salınıb. Indi mən növbəti, ikinci nəşr üçün material toplayıram, çünki H.Əliyevin bioqrafiyasından hansısa yeni, maraqlı faktlar, həyatından hadisələr, təzə sənədlər, onu tanıyan və onunla işləyən insanların yeni xatirələri meydana çıxır. Mən bütün bunları öz arxivimə toplayıram və zamanı gələndə, bəlkə H.Əliyevin adadan olmasının 100 illiyi ərəfəsində, yeni variant işıq üzü görəcək. Orada birinci nəşrdə olan çatışmazlıqlar düzəldiləcək və eyni zamanda, əsər yeni məlumatlar və maraqlı faktlarla tamamlanacaq. İkicildlik yerinə məndə bircildlik nəşr etmək ideyası yaranıb. Kitaba H.Əliyevlə bağlı, lakin sanki kadr arxasında qalmış qeyri-adi, məzəli həyati və ya dramatik hadisələr daxil ediləcək. Nəşrin adını “Naməlum Əliyev” də qoymaq olar. Düşünürəm ki, bu da çox maraqlı olacaq. Təbii ki, bütün bunlar planıma daxil olan ideyalardır, lakin bir qədər yubanır.

- Heydər Əliyevin şəxsiyyəti də, yaşadığı dövr də tarixin çox böyük mərhələsini əhatə edir, ona görə, fikrimcə, siz analitik rakursları dəyişərək müxtəlif mövqedən bir çox romanların qəhrəmanı ola biləcək Azərbaycan liderinin çoxşaxəli, unikal şəxsiyyətini yenidən nəzərdən keçirib, bu mövzuya hələ çox qayıdacaqsınız...

- Hə, təqdimatda söylədim ki, Roy Medvedevin dediyi kimi, yazıçı insanı iki ölçüdə şərh edə bilər, lakin Heydər Əliyev elə insandır ki, onu dörd ölçüdə şərh etmək və ondan həyatın boyu yazmaq olar. Düşünürəm, hələ ömrümün bir çox ilini tədqiqata, araşdırmalara və tarixin bu şəxslə əlaqədar olan ağ ləkələrini doldurmağa sərf edəcək və bu kitabların nəşrinin davam etdirilməsiylə məşğul olacağam. Burada əsas olan bir də bu üçcildliyin xaricdə öz fəal həyatını yaşamasıdır. Hazırda xaricdə Tale Heydərovun başçılıq etdiyi Avropa-Azərbaycan Cəmiyyətinin ofisi (TEAS) danışıqlar aparır ki, kitablar İngiltərənin bütün əsas kitabxanalarına paylansın və insanların ala bilmələri üçün kitab dükanlarında təqdim olunsun, çünki təkrar edirəm, Qərbdə bu növ bioqrafik ədəbiyyata maraq böyükdür. Sonra, noyabrın sonunda (mənə artıq bu barədə Heydər Əliyev Fondunun Moskva ofisindən xəbər veriblər) Moskvada rus dilində çıxmış üçcildliyin təqdimatı keçiriləcək. Kitablar artıq Rusiyada satılır. Bu tədbir Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunda keçiriləcək. Qeyd edim ki, Heydər Əliyev o institutun fəxri professoru olub və indiki Prezidentimiz İlham Əliyev o institutda təhsil alıb. Hesab edirəm ki, bu da böyük hadisədir.

- Sizin roman-tədqiqatınız bir neçə xarici dilə tərcümə olunub. Daha hansı ölkələrdə bu əsərin tərcüməsini və nəşrini planlaşdırırsınız?

- Mənim dostum və həmkarım, Azərbaycanın Macarıstandakı səfiri, gözəl alim Vilayət Quliyev öz vəsaiti hesabına bu üçcildliyin macar dilinə tərcüməsini həyata keçirir. Tezliklə artıq ikinci cild nəşr olunacaq. Gürcüstanda da bu işə artıq başlayıblar. Bu kitablara və əsərin tərcüməsinə daha bir neçə ölkə maraq göstərib, ona görə ümid edirəm ki, başqa dillərə tərcümə davam edəcək.

- Düşünmürsüzmü ki, artıq ekranda ümummilli liderin bədii obrazını yaratmaq vaxtı çatıb? Yadımdadır, mətbuatda sizin R.Fətəliyevlə birlikdə H.Əliyev haqqında filmə ssenari hazırladığınız barədə məlumat getmişdi, lakin sonra biz bu birgə fəaliyyətin davamını görmədik.

- İş maliyyə çətinlikləri üzündən dayandırılıb. Hələlik bu layihəni həyata keçirmək mümkün olmayıb, halbuki ssenari yazılıb və Mədəniyyət Nazirliyinə verilib, aktyorların kastinqi keçirilib. Hətta sınaq çəkilişləri də başlamışdı, lakin sonra hər şey dayandı və biz hələ ki, bunun üçün lazım olan vəsaiti tapa bilmirik. Ümid edirik ki, iş davam edəcək. Çünki təəssüf ki, böyük ekranda H.Əliyev obrazı hələ öz təcəssümünü tapmayıb. Sənədli filmlər çox maraqlıdır. Xüsusən, Andrey Mixalkov-Konçalovskinin “Hakimiyyət yükü” filmini qeyd etmək istərdim. Bu, ulu öndər haqda yaradılmış ən yaxşı sənədli lentdir. Vaqif Mustafayev bir neçə sənədli film yaradıb və yeri gəlmişkən, pis alınmayıb. O, həmçinin, mənim “Naşirin ölümü” kitabım əsasında bədii film çəkib, yaxşı ssenari idi, lakin ekspertlərin fikrinə görə, film uğursuz alınıb və böyük ekrana çıxmayıb. Əlbəttə, çox istərdik ki, H.Əliyev obrazı maraqlı və parlaq ekran təcəssümünü tapsın. Yəqin, bu iş hələ qabaqdadır. Bu dahi şəxsiyyətə maraq heç vaxt azalmayacaq. Filmdə H.Əliyevin şahidi olduğu mühüm tarixi hadisələri də əks etdirmək mümkündür. Bu, həm onun əks kəşfiyyat şöbəsinin rəisi işlədiyi Böyük Vətən Müharibəsi dövrüdür, həm respublika DTK-sına rəhbərlik etdiyi zamandır, həm Qorbaçovla münasibətləridir, sonra dramatik hadisələrin cərəyan etdiyi Naxçıvan dövrü və Azərbaycanda başlamaq ərəfəsində olan vətəndaş müharibəsi fonunda hakimiyyətə ikinci qayıdış mərhələsidir və s. Ekran üçün bu, çox maraqlıdır. Bizim kinematoqrafçılarımızın hələlik o dövrə elə də maraq göstərmədiklərinə təəccüb edirəm. Aydındır ki, kino çox məsrəf tələb edən işdir və yalnız dövlətin buna gücü çatar. Bununla belə, ümid edirik ki, H.Əliyev obrazını ekranda görəcəyik.

Fürsətdən istifadə edərək Avropa-Azərbaycan Cəmiyyətinə, kitabın tərcüməçisi Corc Baçarda, redaktoru Kamilla Rzayevaya və əlbəttə, TEAS-ın rəhbəri Tale Heydərova təşəkkür etmək istəyirəm. Onlar böyük əmək sərf ediblər. Hamısının qarşısında baş əyirəm!

Məni prezentasiya münasibətiylə təbrik edən insanlar - deputatlarımız, Prezident Administrasiyasının məsul işçiləri, həmkarlarım mənə deyirdilər ki, bu, bizim ölkəmiz üçün böyük və tarixi hadisədir. Bu, mənim üçün çox yüksək qiymətdir və onların hamısına buna görə olduqca minnətdaram.

Afət İSLAM

525-ci qəzet.-2017.-11 noyabr.-S.8.