Keçmişdən məktub. Gələcəyə ismarış...

Pərvinin təqdimatında

Azərbaycan kinosu - 120

PƏRVİN

Keçmişlə gələcəyin arasındakı zamandı yaşadığımız. İndiki zaman. Körpü olan, iki qaçılmazlıq arasında bağ olan İNDİ əslində, bir sınaqdı. Keçmişin davamıdımı, yaxud gələcəyin təməlidirmi, bilinmir? İndini necə yaşamalıyıq? Keçmişə boylanaraqmı, ya da yalnız gələcəyə baxaraqmı?

Bütün bunların cavabı var, “Keçmişini bilməyənin gələcəyi olmaz”, “Ot öz kökü üstə bitər”, ya da “Dünənsiz yaşamaq faciədir” və s. kimi dillər əzbəri olan, aforizmləşmiş fikirlər sonsuz saydadır. Amma bu yeni olmayan fikirlərin dərinliyini, incəliyini məhz sənət izah etməlidir. Çünki sənətin anlatdığı həqiqət daha çox təsir edir insana, yaddaşında dərin izlər buraxır. Sənət tərbiyə etməməlidi, yəni birbaşa, didaktik üsulla tərbiyə sənətin yolu deyil.

Amma sadəcə düzgün olanı göstərmək, izah etmək, öz üsulları ilə anlatmaq çox mühümdür. Bu baxımdan Oqtay Mirqasımovun “Qisas almadan ölmə. Keçmişdən məktublar” filmi hər şeydən öncə adı ilə düşündürücüdü. Doğrusu, hələ filmə baxmazdan öncə “qisas almadan ölmə” ifadəsi təəccüblü görünür. Axı sənət, əsl sənət heç vaxt qəddarlığı, müharibəni, qisası təbliğ etməməlidir. Sənət barışığa, sülhə çağırmalıdır. Filmə baxanda isə onun ideyası ilə adının tərs mütənasib olması, daha doğrusu, bu adın şərtiliyi aydın olur.

“Qisas almadan ölmə. Keçmişdən məktublar” Azərbaycanda yaşamış almanların 1941-ci ildə İ.Stalinin əmri ilə Orta Asiyaya sürgün olunmasından bəhs edir. XIX əsrin əvvəllərinə alman icmaları çar I Aleksandrın razılığı ilə Rusiya İmperiyasının əyalətlərinə (Krım, Qafqaz) gələrək burada məskunlaşırdılar. 1819-cu ildə Vürtemberq krallığından (indiki Almaniyanın Baden-Vürtemberq əyaləti) gələn almanlar Azərbaycanın qərbində, Gəncə yaxınlığında ilk koloniyanı - Helenendorf kəndini (indiki Göygöl şəhəri) salırlar. Sonralar isə indiki Ağstafa, Şəmkir, Tovuz rayonları ərazisində alman yaşayış məntəqələri yaranır. Azərbaycan burada köç salmış almanların ikinci vətəninə çevrilir. Üç, dörd, hətta beş nəsil dəyişir və həmin almanlar yerli əhali ilə qaynayıb-qarışır. Filmdə bütün bu olayların necə əks olunması, iki xalqın bir-birinə münasibətinin iki dostun - alman Günter ilə azərbaycanlı - Salmanın bağlılığı vasitəsiylə göstərilməsi xeyli maraqlıdır. Ümumiyyətlə, film çağdaş dünyanın əsas dəyərlərindən biri olan tolerantlıq, multikulturalizm ideyasını ifadə edir. Və rejissor bütün bunları sadəcə diktə etmir, müxtəlif üsullarla bir az simvollaşdırılmış, bir az da şərtiliyə əməl edərək göstərir. Məsələn, hələ dünyanın bu gün dəyər verdiyi məsələlərin, elə tolerantlığın özünün millətimizin qədim adəti, xarakter xüsusiyyəti olmasını Oqtay Mirqasımov sadə bir detalla - alman kişiləriylə başı bağlı Azərbaycan qadınlarının rəqsi vasitəsiylə ifadə edir. Əlbəttə, XIX əsr Azərbaycanında qadınlarla kişilərin qol-boyun olub rəqs etməsi mümkün iş deyildi, amma filmdə bu səhnə sadəcə simvol olaraq qavranılır.

Beləliklə, 1941-ci ildə Sovet İttifaqı ilə Almaniya arasında müharibə başlayanda Stalin rejimi Krım türkləri və Qafqazın bir sıra xalqları ilə yanaşı, almanları da yurd-yuvalarından didərgin salır, o cümlədən, Azərbaycanda yaşayan 20 minə yaxın alman sürgün olunur. Və bu insanların ağrısını müəllif alman Günterin timsalında göstərir.

Film “Didərginlik faciəsini yaşamış bütün insanlara ithaf olunur” sözləri ilə başlayır. Elə təkcə bu ismarış yalnız filmin qəhrəmanları yox, həm də öz didərginlərimiz haqqında düşünməyə mövzu verir. Amma bununla belə, “Qisas almadan ölmə” konkret hadisəyə, tarixi olaya həsr edilsə də, sadəcə insanlıq, insani dəyərlər haqqındadır. Hələ filmin çəkilişləri gedəndə rejissor Oqtay Mirqasımov qarşısına qoyduğu məqsədi belə izah etmişdi: “Mənim ali məqsədim insanların - Adəm və Həvva nəslinin birliyini, eyniliyini, doğmalığını bir daha sübut etməkdir. Bu ideyaya bir çox sənətkarlar müraciət edib. Mən də çalışdım, diqqət cəlb edən süjet əsasında ideyanı öz baxış bucağımdan, verdiyim qiymət nöqteyi-nəzərindən aşılayım”.

Müxtəlif xalqların nümayəndələri arasındakı dostluq, doğmalıq, yaxınlıq həqiqətən məsələyə, münasibətlərə dünyəvi baxışın ifadəsidir. Çağdaş dünyanın, elə Azərbaycanın da şovinizm, regionçuluq, yerlipərəstlik mərəzinə tutulduğu bir dönəmində bu ideya yerinə düşür.

Alman Günter evlənmək ərəfəsində olan nəvəsinin qarşısında şərt qoyur, Azərbaycanda əvvəlki Helenendorf kəndinə getməlidi və alman ləqəbli Salmanı tapıb babasının məktubunu Salmana çatdırmalıdı. Azərbaycana niyə göndərildiyini anlamayan gənc oğlan hər şeyi bir az sonra başa düşəcək, elə tamaşaçı da...

Filmin yaradıcı heyəti, aktyor komandası peşəkarlığı ilə diqqəti cəlb edir. Azərbaycanlı aktyorlardan Xalq artistləri Ramiz Əzizbəyli, Ayan Mir-Qasım, əməkdar artistlər Füzuli Hüseynov, Sabir Məmmədov, Qurban İsmayılov, alman aktyorlardan Uilrix Rexenbax, Mixael Şvartsmayyer, Diter Hallervorden, gürcü aktyorlar Georgi Cabaridze, Revaz Tavarkviladze, Levan Boçorişvili, Toma Bulaşvili və digərləri filmdə çəkiliblər. Filmin operatoru Nikolay İvasiv Rusiyadan dəvət olunub. Çəkilişlər gedəndə operatorun Bakıya aşiq olması, ona görə də qonorarda güzəştə getməsi deyilmişdi. Filmə baxdıqca, Azərbaycana, Bakıya heyranlıq, sevgi hiss olunur. Bakının müasir, dəbdəbəli binaları ilə qədimliyinin sintezi xeyli effektiv kadrlarla göstərilir. Əlbəttə, istər təsvirlərin seçimində, istər hər dövrə uyğun konstyumların dizaynının verilməsində həm filmin rəssamı Vaja Calaqaniyanın, həm də geyim dizaynerləri Alla Qribova, Nato Kandelaki, Elfira Hüseynovanın xidməti xüsusi vurğulanmalıdır. Çünki XIX əsr və müasir dövr azərbaycanlılarının, 40-cı illər almanlarının və kənddə yaşayan gürcülərin geyim tərzini dəqiq seçmək yüksək zəhmət və peşəkarlıq tələb edib. Həmçinin, bəstəkar Elmar Felin seçimləri, musiqiləri də təsvir olunan mühitlə, hadisələrlə harmoniya təşkil edir.

Filmin əvvəlindən Günter xəstə, cığal, dəcəl, dərman içmək istəməyən deyingən bir qoca kimi göstərilir. Film davam etdikcə isə əslində, bu qocanın müdrikliyi, dərin mənəvi aləmi gözümüz önündə canlanır. Deməli, həyatının mühüm mərhələsinin astanasında olan nəvəsini Azərbaycana, daha dəqiq desək, öz keçmişinə səyahətə göndərməsi təsadüfi deyilmiş. Gənc almana isə burda turizm idarəsi işçisi - Ayan Mir-Qasım bələdçilik edir. Filmdə aktyor oyunu ilə bağlı bəzi məqamları xüsusi vurğulamağa ehtiyac var. Azərbaycan kino sənətinə bir çox sənədli filmləri, həmçinin, “Anlamaq istəyirəm”, “Cin mikrorayonda”, “Ovsunçu”, “Günaydın, mələyim” və s. bədii filmləri bəxş etmiş Oqtay Mirqasımovun xüsusi dəst-xətti bu ekran əsərində də özünü göstərir. “Qisas almadan ölmə” filmini “Günaydın, mələyim”lə müqayisə etmək olar. Çünki hər iki filmdə sədaqət, insanlıq, mübarizə əsas ideyanı təşkil edir. Bu iki filmdə Qurban İsmayılovla Ayan Mir-Qasımın oyunlarını, yüksək peşəkarlıqlarını xüsusi qeyd etmək istərdim. “Günaydın, mələyim” filmində əri Qarabağda şəhid olan, tək qalan, cəmiyyətin təzyiqləriylə üz-üzə qalan gənc xanımı canlandıran Ayan xanım “Qisas almadan ölmə” filmində hadisələrin sadəcə müşahidəçisi, bəlkə əslində, özü istəmədən iştirakçısı rolundadı. Amma qəribə bir ustalıqla həm “Günaydın, mələyim”də tənha qadının ağrısını, həm də “Qisas almadan ölmə”də hər şeyi kənardan görüb dərk edən insanın hüznünü dəqiq ifa edib. Azərbaycan tamaşaçısı Ayan xanımı “Otel otağı” filmində Rəna, “Yuxu” kinosunda Bahar, “Nə gözəldir bu dünya”da Səbinə və başqa rolları ilə sevib. Amma nədənsə məhz haqqında söz açdığım iki filmdə aktrisa tamam başqa tərəfləri ilə görünür, peşəkarlığı, istedadı ayrı yöndən açılır. Elə təkcə “Günaydın, mələyim”də maneələrdən, təzyiqlərdən bezmiş bir qadının - Ayan Mir-Qasımın birdən-birə təlxəkvari hərəkətlər edib “oynaması” və bunu necə OYNAMASI mütəxəssislərin təhlil etməli olduğu məqamdı.

Qurban İsmayılovun “Günaydın, mələyim” filmində “intellektual bomj”u ifası ilə “Qisas almadan ölmə”də praqmatik, dayaz düşüncəli bir karyeristi ifası tamam fərqlidir. Yəni eyni komandada, eyni rejissor bu istedadlı, peşəkar aktyorları daban-dabana zidd rollarda çəkir və hərəsi bir cür uğurlu, bir cür düşündürücü alınır ifaların. Bu, əlbəttə hər şeydən öncə istedadın, peşəkarlığın, amma həm də zəhmətin, dəqiq işin nəticəsidir.

Ayan Mir-Qasımın bələdçiliyi ilə Bakını gəzən, Göygölə - “alman” Salmanın (Xalq artisti Ramiz Əzizbəyli) görüşünə gedən gənc oğlanın düşüncələri, həyatı dəyişir. Film boyu bu gənc almanla bələdçi qız gah dalaşırlar, gah ocaq başında dərdləşirlər, birgə Gürcüstana səfərə gedir, müxtəlif çətinliklərdən keçirlər. Film boyu aydın olur ki, həyatın bu üzünü - babasının, ailəsinin keçmişini, nənəsinin qəbrini, burda qalan dəyərləri görən, öyrənən gəncin baxışları dəyişəcək və o, yəqin ki evlənməyəcək. Elə də olur, amma nə yaxşı ki, Günterin nəvəsi bələdçi xanıma vurulub, ona evlənmək təklifi etmir. Belə olduğu halda film Hollivudun tirajlanan filmlərinə çevrilərdi. Amma əlbəttə, Oqtay müəllimin gerçək sənət meyarları bu cür sonluğa yol verə bilməzdi.

Filmin süjetini, gənc oğlanın düşüncələrinin hansı səbəblərdən dəyişməsini şərh etmək düz olmaz, ona görə oxucuları bu ekran işinə şəxsən baxıb, dəyər verməyə çağırıram.

Yazımın əvvəlində dostluğu, sədaqəti ifadə edən detallardan söz açdım. Sürgünə göndərilən alman Günteri yola salan Salman ayrılıq məqamında Günterlə şərab içmək, qədəh toqquşdurmaq istəyir. Alınmayanda şərab çəlləyini təpənin üstündən atır, çəllək partlayır, şərab torpağa dağılır. Sonda gənc alman oğlan da eyni hərəkəti edir. Və bu səhnə müəlliflərin son dərəcə estetik təqdim etdiyi səhnədir, eyni zamanda, simvoldur. Zaman dəyişir, amma həqiqi meyarlar itmir.

Beləliklə, “Qisas almadan ölmə. Keçmişdən məktublar” qisas haqqında yox, mərhəmət haqqında ekran əsəridir.

525-ci qəzet 2017.- 18 noyabr.- S.15.