Realist hekayəçilikdə fərqli sima

İsa Həbibbəyli yazır

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Milli Məclisin Elm və Təhsil Komitəsinin sədri, akademik

Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının yetirdiyi parlaq imzalardan biri olan şair və yazıçı Əjdər Ol çoxşaxəli yaradıcılıq fəaliyyətinə malikdir.

O, ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan yeni tipli tənqidi realizmi ayrı-ayrı ədəbi istiqamətlərdə layiqincə təmsil edir. Onun şeir və hekayələri, habelə publisistikası müstəqillik epoxasının tənqidi realizmi kimi formalaşmış yeni realizmin mükəmməl örnəkləridir. Yazıçı-şairin oxuculara təqdim olunan hər yeni kitabı onun yaradıcılıq təkamülünün fərqli bir göstəricisi olmaqla bərabər, mahiyyət etibarilə həm də ədəbiyyatda yeni realizmin daha da dərinləşdirilməsinə və zənginləşməsinə uğurla xidmət edir. Bu mənada Əjdər Olun “Gələcəkdə yaşayıram” (1987), “Alın yazıma düzəliş” (1991), “İndidən” (1996), “Beş-on şeir” (1998), “Hamı sənə can deyir” (2000), “Könül vuruşu” (2000), “Ölümlə zarafat” (2007), “Qrafoman” (2009), “Portret hekayələr”, “Günəbaxan zəmisi” (2006), “Yaşa” (2010) və sair kitabları zamanın sözünü ifadə edən, ictimai-siyasi həyatın hadisələrinə və proseslərinə vaxtında, həm də vətəndaş mövqeyindən reaksiya verən, milli-mənəvi gedişatı əks etdirən ciddi bir imzadan və yeni realizmin inkişaf təzahürlərindən danışmağa imkan verir.

Ədəbiyyata XX əsrin səksəninci illərində gələn Əjdər Olun poeziyası ilk növbədə vətəndaşlıq lirikası ilə səciyyələnir. Vətən şeirləri şairin bütün yaradıcılığından qabarıq bir xətlə keçir. Həm də bu şeirlər yalnız Vətən torpağının tərənnümü, sadəcə vətən sevgisinin ifadəsi ilə səciyyələnmir. Əjdər Olun Vətən şeirlərində mübariz bir çağırış ruhu, aydın ictimai-siyasi düşüncə, vətəndaşlıq publisistikası ahəngi hakimdir. Şairin Vətən lirikası başdan-başa Azərbaycançılıq qayəsindən yoğrulmuşdur. Və qətiyyətlə demək olar ki, Əjdər Ol müstəqillik dövrü poeziyamızda “Azərbaycan!” nidasını geniş bədii vüsətdə və kəsərdə ifadə etmək vəzifəsini uğurla həyata keçirmişdir. Bu mənada Əjdər Olun vətəndaşlıq lirikası Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Xəlil Rza Ulutürk kimi istiqlal şairlərinin yaradıcılıq yolunun layiqli davamı kimi səslənir:

Mənim Azərbaycanım,

Adının da “can”ı var.

Könlümün nə qorxusu,

Nə də həyəcanı var.

Yağı güc gələ bilməz,

Bu Vətən ölə bilməz,

Niyə? Nədən? Nə üçün?..

Çünki tükənməz gücün...

Hamı sənə “can” deyir,

“Can Azərbaycan!” deyir.

Poeziya ilə yanaşı, 2000-ci illərdən başlayaraq “525-ci qəzet”də Əjdər Olun hekayələri də görünməyə başlamışdır. Buna qədər də şairin publisist üslubda qələmə aldığı “Səsindən tanınan” (1993), “Müdriklik anları” (1996), “Əjdər Olun kitabı” (1997) və sair kimi nəsr kitabları, həmçinin, bir sıra düşündürücü esseləri məlum idi. Xüsusən, ulu öndər Heydər Əliyevin mənalı həyatı və unudulmaz obrazı barədə xalq arasında yayılmış epizodların ilk dəfə Əjdər Ol tərəfindən qələmə alınması və “Müdriklik anları” (1996) kitabında təqdim olunması ona böyük uğur gətirmişdir. Bununla yanaşı, Əjdər Olun görkəmli sənətkarların, ədiblərin, məşhur insanların həyatının yaddaqalan epizodlarını əks etdirən “Əjdər Olun kitabı” (1997), “Habil Əliyevin lətifələri” (1998), “Əjdər Olun kitabı. II kitab” (2000), “Canlı lətifələr, əhvalatlar, deyimlər” (2004) və sair yumoristik lətifə kitabları da müəllifə böyük şöhrət qazandırmışdır. Əjdər Ol müstəqillik dövrü Azərbaycan yumoristik nəsrinin əsas yaradıcılarından biridir. Onun yumoristik nəsri ifşaedici satira ilə inkarçı tənqid arasında olub, düşündürücü, islahedici, nikbin gülüşün orijinal bədii ifadəsindən ibarətdir. O, yeni tarixi mərhələdə yazılı ədəbiyyatın lətifəsini yaradan novator nasirdir. Şifahi xalq ədəbiyyatına aid olan lətifə məhz Əjdər Olun bu sahədəki ardıcıl fəaliyyəti yazılı ədəbiyyatın da janrları sırasında vətəndaşlıq hüququ yaratmışdır. Bununla belə, Əjdər Olun nasir qələminin gücü və bir yazıçı kimi tanınması həm də bir-birinin ardınca yazdığı hekayələrində və ardıcıl nəşr olunan “Ölümlə zarafat” (2007), “Qrafoman” (2009), “Portret hekayələr” (2010), “Tütün limanı” (2012) və sair kitablarında bir daha təsdiqini tapmışdır.

Poeziyasında daha çox romantik şeir ənənələrindən gələn Əjdər Ol hekayələrində sırf realist yazıçı kimi çıxış edir və Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Yusif Vəzir Çəmənzəminli ənənələrini müasirlik zəminində yaradıcı şəkildə davam etdirir. Yazıçının hər bir hekayəsində mühüm ictimai-mənəvi problem qaldırılır, real həyatın mənzərələri təsvir olunur, dolğun bədii obrazlar və xarakterlər təqdim edilir. Bu mənada Əjdər Olun nəsri müstəqillik dövrü cəmiyyət həyatının tipik insan portretlərində təcəssüm olunan antologiyasıdır. Təsadüfi deyil ki, Əjdər Olun hekayə kitabları bir-birinin davamı olaraq, əvvəlki hekayələri də əhatə edir və daha dolğun şəkildə təkmilləşib inkişaf edir.

Əjdər Olun “Qəzənfər müəllimgilin Şuşaya yürüşü” kitabını (2017) onun hekayə yaradıcılığının ümumiləşmiş toplusu hesab etmək olar. Kitabdakı “Portret hekayələr” və “Hekayələr” olmaqla iki bölmədə təqdim olunan nəsr nümunələri Əjdər Ol hekayəsinin özünəməxsusluqlarını tam olaraq əks etdirir. Təsadüfi deyildir ki, müasir ədəbi tənqid Əjdər Olun “portret hekayələr”ini nəsrimizdə orijinal hadisə kimi qiymətləndirmişdir. Həqiqətən də, Azərbaycan hekayəçiliyində portretçiliyin zəngin ənənəsi olsa da, ayrıca janr kimi silsilə “portret-hekayələr” yazılmamışdır. Eyni zamanda, Əjdər Olun “portretlər”i təqdim etdiyi prototiplərin əksəriyyətinin müəllifin ədəbi-mədəni mühitdən yaxından tanıdığı yazıçılar, şairlər və sənətkarlar olması ilə səciyyələnir. Eyni zamanda, Əjdər Olun portret hekayələrindəki incə yumor təqdim olunan şəxsiyyətin daxili dünyasını və “ətraf mühitini” daha koloritli şəkildə təsvir edilməsinə xidmət edir.

Ümumiyyətlə, Əjdər Ol “portret hekayələr”ində yalnız bədii təxəyyülə əsaslanmır, eyni zamanda, real və canlı müşahidələr əsasında bir çox müasir yaradıcı insanların dolğun və canlı obrazını yaratmağa nail olur. Hətta “Qəzənfər müəllimgilin Şuşaya yürüşü” kitabındakı portret-hekayələrdən üçündə tanınmış yazıçılar birbaşa təqdim olunub: “Yazıçı Namiq Abdullayevin axırı”, “Rafiq Tağı ki, Rafiq Tağı”, “Kür Əlisəmid”. Faktlara, olmuş hadisələrə əsaslanan bu hekayələri sənədli bədii nəsrin orijinal nümunələri də hesab etmək olar. Bununla belə, müəllif oxucuların, ədəbi ictimaiyyətin məhz bədii əsərlərindən tanıdığı bu adları heç də yazıçı və şair kimi təsvir etmək istəməmişdir. Həyatda yaxından müşahidə etdiyi qələm sahiblərinin portret cizgilərini yaratmaqla onları yaddaqalan bir xarakter, fərqli bir obraz kimi kəşf etmişdir. Fantastik janrda əsərlər yazan Namiq Abdullayev də, yığcam hekayələrində neçə-neçə portretlər yaradan Rafiq Tağı da, dərin lirizmi ilə seçilən şeirlər müəllifi Əlisəmid Kür də Əjdər Olun hekayələrində fərqli obrazlar kimi çıxış edir, oxucuya yeni rakursdan təqdim olunurlar. Bu hekayələr yaradıcı şəxsiyyətlərin şəxsi həyat hadisələri ilə ədəbi fəaliyyətlərini tam təsəvvür etməyə imkan yaradan orijinal sənədli bədii nəsr nümunələridir.

İnsan portretlərini həyati situasiyalarda, obrazın özünə də bəlli olmayan gizli tərəfləri ilə, məhz “insaniliyi” ilə müşahidə və təsvir etmək Əjdər Olun bütün portret-hekayələrində başlıca xüsusiyyətdir. Bir çox hekayələrinin mövzusu ədəbi mühitdən alınmışdır. “Ölümlə zarafat” hekayəsinin məzmunundan görünür ki, olmuş əhvalatı nəql edən müəllifin təsvir etdiyi surətlərin əksəriyyəti ədəbiyyat aləmindən tanınmış simalardır. Parisdən gələn, Praqadan Bakıya uçan təyyarədə şairlər, yazıçılar, müğənnilər və siyasətçilərdən ibarət nümayəndə heyəti qorxulu anlar yaşamalı olurlar. Hava gəmisində yaranmış nasazlıq üzündən yenidən Praqa aeroportuna qayıtmalı olan sərnişinlərdən həmin zaman ərzində hər bir personajın ölümlə üz-üzə gələn portretindən verilmiş cizgilər həyata münasibətin fəlsəfi mənasını açmağa imkan verir. Realist qələmin psixoloji yaşantıları canlı dialoqlarda məharətlə izlənən hər bir xarakteri yaxından müşahidə etməyə şərait yaradır .

Əjdər Olun “Qrafoman”, “Börüsoy”, “Eynək” hekayələrinin qəhrəmanlarının arxasında da real həyatdan alınmış müəyyən tipajlar durur. Lakin yazıçı həmin əsərlərdə konkret insanların obrazını yaratmaq niyyəti güdməmiş, qəhrəmanlarının simasında həm də müəyyən ictimai təzahürləri ümumiləşdirməyə çalışmışdır. Yazıçı göstərir ki, ədəbiyyat aləmində yazıları ciddi qarşılanmasa da, “Qrafoman” adlı hekayənin qəhrəmanı ədəbiyyatı heç də peşəkarlardan az sevmir. Hər bir yubileyə, məclisə, tanınmış insanlara həsr etdiyi əsərləri ilə nə qədər gülünc görünsə də, qrafoman özlüyündə günahsızdır. Xeyirxah niyyətləri ilə qrafoman yalnız rəğbət və özünə qarşı inam duyğuları oyatmağa çalışır. Qəhrəmanı ədəbiyyat adamı olan “Eynək” hekayəsində öz dünyasına, şeir-sənət aləminə qapılmış və hətta güzəranından da ayrılmış qələm əhli də özlüyündə böyük klassiklərin ruhları ilə təmas qurduğunu zənn edir. Yazıçı qəhrəmanın zahiri portretini daxili dünyasının davamı kimi təqdim etmişdir: “Bir eynək təsəvvür edin. Qara sağanaqlı, iri, yuxarısı düzbucaqlı, aşağısı girdə, qalın optik şüşəli bir eynək. Qoşa lupaya bənzər şüşələrin arxasından iki diri göz baxır... Adamın nəinki gözlərini, hətta az qala, bütün sifətini örtən eynək onun üzündəki gözlərdən də, qaşlardan da, burundan da, ağızdan da, qulaqlardan da az-küc baxımlıdır...”

“Eynək” adlandırdığı qəhrəmanına yazıçının yumorla yanaşması, müəyyən ironik münasibəti də aydın duyulur. Bununla belə, hekayənin novellavari sonluğu qəhrəmana olan istehzalı münasibəti kökündən dəyişir. Şairin tamam köhnəlmiş üst-başını dəyişməyi özünə borc bilən müəllif onu geyim dükanına aparıb paltarını başdan-ayağa dəyişdirir. Amma iki gün sonra təsadüfən qəhrəmanı ilə rastlaşan müəllif təzə geyimləri onun deyil, “rəssamlıqda oxuyan oğlu”nun əynində görüb heyrətlənir: “İki gün əvvəl Eynəyə 28 may metrosunun keçidindən aldığımız bütün paltarlar Səttarın əynindədir. Sonra Eynəyə diqqətlə baxıram. Eynəyin geydikləri nimdaş olsa da, hər halda, o gün vidalaşdığı paltarlarından təmiz və səliqəlidir. Hə, deyəsən, ata-oğul paltarlarını dəyişdiriblər”.

Əjdər Olun əsərlərinin “portret hekayələr”ə və “hekayələr”ə bölünməsi şərti xarakter daşıyır. Onun hər bir hekayəsində oxucunun marağına səbəb olan hadisə ilə yanaşı, maraqlı xarakterlər və insan portretləri də vardır. “Börüsoy” hekayəsi ilə “Qəzənfər müəllimgilin Şuşaya yürüşü” arasında mövzu etibarilə də, qəhrəmanın xarakterinə görə də bir yaxınlıq duyulur. Hər iki hekayədə ölkədəki mürəkkəb ictimai-siyasi duruma mitinq əhval-ruhiyyəsi ilə yanaşılması gülüş hədəfinə çevrilmişdir. Təxəllüsündən də göründüyü kimi, ifrat türkçülük mərəzinə tutulmuş Börüsoyün mitinqlərdən birini rövnəqləndirmək üçün çəkdirdiyi bozqurdun portretinin xəzri küləyinin əsməsi nəticəsində bərkidildiyi yerdən qopub düşməsi obrazın mənəvi iflasının əlaməti kimi təqdim olunmuşdur.

“Qəzənfər müəllimgilin Şuşaya yürüşü” hekayəsində isə yazıçı göstərir ki, Qəzənfər müəllimgilin “Qeyrət” təşkilatı daha irəli gedib düşmənlə təmas xəttinə yaxın “hündür təpənin qaşqası”na dırmanmışdır. Bu yerdə müəllifin gülüşü də sərtləşir. Müəllif hekayəni pamfletvari üslubda qələmə almışdır: “Yarandığı gündən “Qeyrət”in hirsi-hikkəsi soyumurdu, “qan-qan” deyirdi, coşub-kükrəyirdi, ağzından od-alov püskürürdü. Təşkilatın üzvləri Qarabağ məsələsində BMT-nin, ATƏT-in dediyini nəinki hərləmirdilər, hətta efirdə, mətbuatda gündəmdən düşməyən “sülh-mülh” söhbətlərini yerli-yersiz lağa qoyub döşlərinə döyə-döyə Qarabağı silah gücünə basmarlayıb geri qaytarmaqdan dəm vururdular...” Dünya supergüclərinin qarışdığı Qarabağ məsələsinin bu cür həlli cəhdlərinə yazıçının etirazı cərəyan edən hadisələrə kəskin istehzalı münasibət vasitəsilə mənalandırılmışdır.

Hekayədə Bakıdan yürüşə şüar, transparant, bayraqlı, meqafonlu, şeypurlu-şeypurçalanlı, video-kameralı, jurnalist-müxbirli gələnlərin təfərrüatlı təsviri verilir. Hətta bura “qonşu kənddən təşkilat üzvlərindən birinin dədəsi”nin olan dörd atın qatılması şəbədəni daha da gücləndirir: “Seçmə ata, yüzdə yüz, təşkilatın başçısı minəcəkdi. Keçmişdə şahlar, xanlar, sərkərdələr, özündən deyən, qabağından yeməyən kişilər belə qəşəng atları minərmişlər”. Bundan başqa, Qəzənfər müəllimi heç cür yola gətirə bilməyən dövlət məmuru Yengibar müəllimin onu təkbətək danışığa çağırması konfliktin gərginləşməsinə xidmət edir: “Belə danışırıq: nə siz dərinə gedirsiz, nə biz. Qayıdıb özünüzünküləri yürüşə davam etməyə çağırırsınız. Qorxmayın, irəli atılın! Mən də özümüzünkülərə komanda verəcəyəm ki, yürüşü dağıtsınlar. Ola bilsin, görüntü xatirinə sizinkilərdən on-on beş nəfəri tutub basdıq polis maşınına. Narahat olmayın, şöbədə bir-iki saat saxlayıb buraxacayıq. Videokamera gətirmirsiniz?...” İddialı Qəzənfər müəllim “oyun oynamaq”dan imtina etsə də, istər-istəməz hadisələr Yengibar müəllimin cızdığı ssenari üzrə, video-kameraların canlı görüntüləri altında davam edir. Sonda “yürüş” haqqında mətbuatın yazdığını oxuyan Qəzənfər müəllimə xəcalətdən özgə bir şey qalmır: “Günortaya qədər davam edən “Şuşaya yürüş!” aksiyası rayon polisi tərəfindən amansızcasına dağıdılmış, “Qeyrət”in sədri Qəzənfər Qarabağlı və təşkilatın fəal üzvləri polis şöbəsində altı saat ac-susuz saxlanıldıqdan sonra buraxılmışdır”.

“Hərbi-səhra komandirinin meymunu”nu Əjdər Olun müharibə mövzusunda qələmə aldığı daha bir hekayə-pamflet hesab etmək olar. Hekayədə yaxın keçmişimizdə Qarabağ münaqişəsinin nəzarətdən çıxıb, hər iki tərəfdə “könüllü hərbi-səhra komandirləri”nin idarəsinə keçdiyi dövrdən söz açılır: “Bu qarşıdurmanın özəl cəhətləri vardı. Döyüş bitən kimi tərəflər rabitə vasitəsilə əlaqəyə girir, əsirləri, meyitləri ya pula, ya benzinə, ya da başabaş dəyişirdilər. Hər iki tərəf gülləni, tüfəngi, topu, qumbaranı, zirehli maşını, hətta tankı rus ordusundan satın alırdı. Bu hərbi ticarətin başında daha çox hərbi-səhra komandirləri dururdu...” Hekayə cəsarətlə qələmə alınmışdır. “Üç il qabağ”a qədər “kiçik şəhərdə aptekçi” olan, “hərbi təlimi yalnız əsgərlikdə görmüş” hərbi-səhra komandiri məhz “mərkəzi hökumətin dişsiz”liyindən istifadə edib, əsgərlərin başına keçir. Yazıçı hekayədə mövcud durumu ifşa etmək üçün qroteskdən istifadə etmişdir. Hərbi-səhra komandiri daim eyş-işrət qurduğu məclislərində “Atəş” adlı meymununa külli-ixtiyar verir, onu nəinki içkiyə, nəşəyə, hətta qadınlara da öyrəşdirir. İfrat qudurğanlıq onunla nəticələnir ki, meymununa toy etməyə hazırlaşır. “Toy günü” meymun təsadüfən komandirə baş çəkməyə gələn qadınına hücum edərkən, komandirin öz əli ilə güllələnir. Eyni motivlər qarşı tərəfdə “hərbi-səhra komandiri Ruben”in ermənicə “atəş” mənasını verən “Qraq” adlı iti ilə bağlı hadisə vasitəsilə də təqdim olunur. Yazıçı alleqoriya vasitəsilə “hərbi ticarətin başında duran” hərbi-səhra komandirləri dövrünün eybəcərliyini ifşa etmişdir.

Əjdər Ol hekayələrinin süjetlərini birbaşa həyatdan almışdır. Yazıçı müşahidəsindən başqa, dövlət qulluqçusu kimi çalışdığı bir sıra vəzifələr onun daim cəmiyyət içində, insanlarla ünsiyyətdə olmasını təmin edir, insan taleləri ilə yaxından tanışlığını şərtləndirir. “Qatillə görüş”, “Fa...”, “Qəbulda”, “Şər Nizi” kimi hekayələrin arxasında məhz bu amilin, yəni real həyati müşahidələrin dayandığı açıq hiss olunur. Bu baxımdan oxucu yazıçının hekayələrində qəribə tiplərlə rastlaşdığı kimi, maraqlı real əhvalatlarla da tanış olur, daha doğrusu, fərqli insanlar barəsində düşündürücü hadisələrin şahidi olmaq imkanı qazanır.

Ümumən Əjdər Ol hekayələrində insana inam rakursundan yanaşır, hətta mənfi planda, naqis görünən qəhrəmanlarını da analitik süzgəcdən keçirir, şərin kökünü üzə çıxarmağa çalışır. “Şər Nizi” hekayəsinin qəhrəmanı Niyaz dolanışığını insanları şərləmək üzərində qurmuş mənfi tip olsa da, yazıçı qəhrəmanının uşaqlığına, yetim taleyinin əhvalatlarına endikcə, bu xasiyyətin formalaşmasında həm də mühitin rolunu araşdırıb üzə çıxarır və real çıxış yolunu da cəmiyyətin özünün islahedici rolunda axtarır.

“Qəbulda” hekayəsində fərqli bir əhvalat baş verir: Bir ayağını və bir gözünü Qarabağ müharibəsində itirmiş “bir əlində qoltuqağacı olan saqqallı adam” sosial təminat idarəsində yuxarıdan-aşağı hər kəsi topa tutur: “Sizin kimilər arxayın-arxayın isti kresloda xumarlanır. Dünya-aləm veclərinə deyil! Amma bizlər Qarabağda can qoyduq. Bir gözümü, bir ayağımı itirmişəm. Kontuziya almışam. Gecələr ağrıdan yata bilmirəm. Aldığım, dərmanlarıma çatmır...” Məmurun tam soyuq reaksiyasını, daha sonra isə gözlərinin yaşardığını görən şikayətçi heyrətlənir. Məlum olur ki, üzdən sakit görünən məmur da qardaşını Qarabağ müharibəsində itirib, “Murovda qar uçqununa düşüb, heç meyiti də tapılmayıb”. Bu məqamda yazıçı sosial mövzunun arxasında daha dərin, mənəviyyat qatlarına diqqət yetirir. Psixoloji gərginliyə dözməyən müharibə veteranı nə üçün gəldiyini də demədən çıxıb gedir.

Əjdər Olun cəmiyyət həyatında müşahidə olunan sosial çətinlikləri insan mənəviyyatı və bənzərsiz xarakterlər vasitəsi ilə sınağa çəkməsi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin sadə, həyatsevər qəhrəmanlarının başına gələn əhvalatları xatırladır. “Usta Yusifin kamançası” və “Qədirin ikinci əhvalatı” hekayələrinin qəhrəmanı çəkməçi Qədirlə “tay-tuşu, uşaqlıqları, cavanlıqları bir yerdə keçmiş” Fərmanın sərgüzəştləri yumoristik üslubda təsvir olunmuşdur. Eyni zamanda, iki hekayənin eyni obrazların: çəkməçi Qədirlə dükançı Fərmanın üzərində qurulması Əjdər Olun bir yazıçı kimi orijinal süjet qurmaq istedadını nəzərə çarpdırır. Hər hekayəni fərqli süjetlər əsasında təsvir etsə və hekayələrdən ayrı-ayrı nəticələr çıxarsa da, obrazların xarakterini dəyişməməsi Əjdər Olun artıq yetkin yazıçı kimi yazıçı müşahidəsinin dərinliyini və sənətkarlıq imkanlarının genişliyini göstərir.

Əjdər Ol hekayələrində sosial zümrəsi və vəziyyətindən asılı olmayaraq, hər bir insanın dəyərinin mənəviyyatla ölçüldüyünü diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Yazıçının fikrincə, mənəviyyat sahibi olan insan onu hər bir vəziyyətdə qorumağı bacarmalıdır. “Üzdəniraq” hekayəsində ən çətin şəraitdə insanlara dəstək olmağa çalışmaq, “Cehiz” hekayəsində etibarlı olmağı meyar hesab etmək, “Zənci qadın fiquru”nda qarşılıqlı ehtiram kimi mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin diqqət mərkəzinə çəkilməsi Əjdər Olun bir yazıçı kimi təlqin etmək istədiyi qayəni seçilmiş cəlbedici həyat hadisələri vasitəsilə çatdırmaq istedadını nümayiş etdirir. İbrətamiz hadisəni canlı lövhələr və yaddaqalan obrazlarla təqdim etməklə nəticə çıxarmağı oxucunun ixtiyarına buraxması onun fərdi üslubunun orijinal təzahürüdür.

Ümumən Əjdər Olun əksər hekayələrində təhkiyəçi-müəllif obrazı iştirak edir. Hekayələrin şahid qismində müəllifin dilindən söylənməsi həm də yazıçıya hadisələrə birbaşa münasibət bildirməyə, öz mövqeyini personajların mövqeyi ilə müqayisə etməyə, fərqləndirməyə imkan verir. Bu zaman Əjdər Ol həmişə milli dəyərlər, azərbaycançılıq, dövlətçilik mövqeyindən çıxış edir. Eyni zamanda, o, dünyada gedən prosesləri, ictimai-mənəvi durumu müasirlik platformasından qiymətləndirir, hadisələrin dalınca sürünmür, onları milli şüur nöqteyi-nəzərindən qavramağa üstünlük verir. Vəzifə borcu ilə əlaqədar xarici ölkələrdə də olan Əjdər Olun səfər təəssüratları əsasında yazdığı hekayələrdə də həyatilik və ümummilli mövqe, azərbaycançılıq qayəsi diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu meyarlar, ümumiyyətlə, Əjdər Olun yaradıcılığının əsas qayəsini təşkil edir. Onun xarici ölkələrə səfərləri zamanı aldığı təəssüratlardan yaranmış hekayələri də sənədli bədii nəsr təsəvvürü yaradır. Bütövlükdə həyatiliyə dərin maraq və obyektiv baxış Əjdər Olun bədii nəsrinə “sənədlilik” ovqatı gətirir. Əjdər Ol sənədlərə istinad etmədən həyatı sənədli-sübutlu təsvir edib ümumiləşdirməyi bacarır. Onun təqdimatında sənədlilik - həyatilik mənasını və ya həyatilik - sənədlilik anlayışını ifadə edir. Realizmə sədaqətindən doğan dərin həyati proseslərin canlı hadisələr vasitəsilə təsvir olunmasını və obrazları real cizgiləri ilə əks etdirməsini sənədlilik səviyyəsində təqdim edə bilməsi təcrübəli və istedadlı bir yazıçı kimi Əjdər Olun fərqli ədəbi sima olduğunu göstərir. Xüsusən, “sənədlilik” meylinin bədiilik meyarları ilə, orijinal təsvir vasitələri ilə, canlı və koloritli bir üslubda oxucuya çatdırılması yazıçının fərdi yaradıcılıq simasını müəyyən edir. Həyatilik - “sənədlilik” - vətəndaşlıq Əjdər Olun yazıçı obrazının ana xətləridir.

Əjdər Olun bədii tərcümə sahəsində də xidmətləri vardır. Onun tərcüməsində bir çox dünya xalqlarının ədəbi irsi, o cümlədən, “Latış xalq nağılları” (1990), “Latış daynları” (1998), “Qumuq atalar sözləri” (2000), gürcü şairəsi Maqvala Qonavilinin “Məndən arxayın olun” adlı şeir kitabı (2009) Azərbaycan dilində çap olunmuşdur. Eyni zamanda, Əjdər Olun əsərləri də bir çox dillərə tərcümə edilərək Türkiyədə, Rusiyada, Almaniyada, Polşada, İranda, Gürcüstanda kitab halında oxuculara çatdırılmışdır.

Dramaturgiya sahəsində də Əjdər Ol uğurlu addımlar atmışdır. Yazıçının “Molla Nəsrəddin və Əmir Teymurun filləri” pyesi Gənc Tamaşaçılar Teatrında, “Son məktub” dramı Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuş (rejissor Bəhram Osmanovun quruluşunda), “Usta Yusifin kamançası” hekayəsi əsasında eyniadlı film (2010) çəkilmişdir. Portret hekayələrinə görə Əjdər Ol Milli Kitab Müsabiqəsinin qaliblərindən biri (2010) olmuş, “Yaşa” şeirlər kitabı “Qızıl Kəlmə” Ədəbiyyat Mükafatına (2010), “Hərbi-səhra komandirinin meymunu” hekayəsi İkinci Uluslararası Mahmud Kaşqarlı Hekayə Yarışmasının mükafatına layiq görülmüşdür.

Oxuculara təqdim olunan “Qəzənfər müəllimgilin Şuşaya yürüşü” kitabı Əjdər Olun müstəqillik dövrü Azərbaycan nəsrində vətəndaşlıq pasportudur. Yazıçının seçilmiş hekayələrindən ibarət olan bu orijinal bədii nümunələrdə qabarıq şəkildə müşahidə edilən fərdi sənətkarlıq xüsusiyyətləri Əjdər Olu fərqli bir yazıçı kimi ədəbi ictimaiyyətə və geniş oxucu auditoriyasına təqdim edir.

525-ci qəzet 2017.- 18 noyabr.- S.16-17.