Sözün keçdiyi yerlər
MƏMMƏD
ARAZIN QARŞIDAKI ANIM GÜNÜNƏ
Aydın QACAR
Torpağın üzü soyuq olur, - deyirlər, -
söndürür emosiyaları, ovudur kədəri. Üstəgəl, 13 illik
bir zaman!? Nə tez ötdü, nə tez gəldi-getdi bu illər...
Ancaq Məmməd
Araz kədəri, onun poeziyasının büləndiyi kədər
kimidi - duyğusal, nurlu, işıqlı! Özünün
dediyi kimi - söz də, kədər də, elə
“sözdü, qəhərdi, atdı, cilovdu, yəhərdi” və
Məmməd Araz sözü bütün hallarda
işıqdı, səhərdi.
Vəfatından
sonra, Gülxanım müəllimənin
(yoldaşının) bir etirafı məni çox mütəəssir
etmişdi:
- Dörd
divar arasında qalmaqdan bezirdi son vaxtlar... Adam içinə,
çölə-bayıra çıxmaq istəyirdi,... özüm də xəstə idim. Həm də inanmazdım Məmməd belə tez gedə
bilər əlimizdən.
Mexaniki olaraq:
- Bəs
niyə demirdiz? Mən elə bilirdim gəl-get sizi də, onu
da narahat edər...
Və tezcə də sönmüşdüm, bu artıq
gecikmiş “qayğıkeşlik” idi.
lll
... Ətrafımda dop-dolu bir səssizlik, sükut
yaratmaq istəyirəm. Təkcə
ruhumdan, içimdən gələn səslər eşidilsin.
Lap yağışla birgə çilənə,
küləksiz havada ağappaq qar kimi ələnə də
bilər bu səssizlik. Mən də bu
sükut içində, çox yox, - bir ya iki Məmməd
Araz şeirinin, sözünün keçdiyi yerlərdən
keçim; Məmməd Araz poeziyası ilə nəfəs-nəfəsə,
ürək-ürəyə qalım. Təsadüfi
səhifəni açıb, sıradan ixtiyari iki şeirlə
təmas qurum.
Əslində, hər hansı şeiri təkrar
oxumağa ehtiyac da yoxdu, Məmməd Araz qələmindən
çıxan nə varsa, çoxdan hopub yaddaşıma,
canıma; səhifə açmaq təsadüfi seçim etmək
üçündü.
Çox dərinə də getməyəcəyəm,
tez-tez Məmməd Arazdan söz açmağıma bəzən
ağız büzənlər, qısqanclıqla yanaşanlar
da olur. Ancaq
belə adamlar unudurlar: idealı olmayan insan özü
cılızdı, eqoisdi. Bildirmək, yada salmaq istəyirəm:
- bioloji sevgi bütün canlılarda olur, mənəvi sevgi isə
yalnız insana məxsusdu.
Mənəvi dünyamı sözsüz, poeziyasız, ətəyinə,
dizinə baş qoyduğum şeirlərsiz, təsəvvür
edə bilmirəm.
Özümü tapdığım yazını, mətni,
şeiri oxuyanda, öz ömrümü-günümü
oxuyur, yaşadıqlarımı yenidən yaşayır, mənəvi
rahatlıq tapıram.
Heç nə məni Söz qədər sərməst
edə bilmir, bu sayaq bədii qənaətlərə
çoxlarının şərik olduğuna da əminəm. Beləliklə:
YENƏ
DƏ MƏMMƏD ARAZDAN!
Onu oxuyanda nəinki insanın, hətta
daşın-torpağın, çölün-kövşənin
də ağrısını, acısını duya, səsini
eşidə bilirəm.
Onun
sözləri hər bir oxucu ilə eyni soydan, eyni kökdən
olur;
Onun sözlərinin, şeirlərinin canında,
qanında deyilən, yazılan, görünən məqamlardan
başqa görünməyən, ancaq insan ruhuna yaxın olan,
sözün qançəkərliyimi deyim, ya nə deyim bilmirəm,
- var ki, onu izah etmək olmur, - yalnız yaşamaq, duymaq olur.
“MƏMMƏD
ARAZ QAYASI”, DEKABR 1986.
Eldə-obada
daşa, qayaya ad vermək ənənəsi var: Gəlin qaya,
Toğlu qaya, Ballı qaya, Çadırdaş, Qaval daş və
sair. ...Bir gün Məmməd
Araz çobanlardan məktub alır, yazırlar: - Kəlbəcərin
“Sarıbulaq” dərəsindəki bir qayaya, sal daşa “Məmməd
Araz kürsüsü” adı vermişik.
“Fərmanına,
təltifinə alqış, ey çoban” - deyib kövrələn
Məmməd Araz, xəyalən o qayanın, o çoban hədiyyəsinin
görüşünə gedir:
Məmməd
qaya, Qaya Məmməd
Xoş
gördük sizi...
Olsa-olsa,
mən olaram adi daş çapan:
Çopur
qaya, Qara Məmməd,
Xoş
gördük sizi!
Beləcə, özünəməxsus salamı,
nidası, sözü ilə - daha bir vətən qayasına,
vətən daşına əl çəkir, üz qoyur. Sən demə,
günlərin birində özü də, üstünə -
“Bu daş altda Məmməd Araz yaşayır”
yazılmış, Vətən qayasına, Vətən
daşına - dönəcəkmiş.
Hər
zaman - “Şair qayalara, dağlara söykən” - deyən,
dağlara güvənən şair, Məmməd Araz
qayasına da üz tutub: - “İnsanlığım,
daşlığıma söykən, qürrələn” deyir, daş
dilində: “danış görüm, a daş qardaş”
sorğusu ilə, o, lal qayanı da dindirir.
Sözün,
fikrin zirvəsinə bax:
- Danış, görüm...
Eşidim
yox ha!
Əslində bu oxucu yozumundan, fantaziyasından
asılıdı, misranı adi formatda da başa düşmək
olar, “görmək” mənasında da.
Şeirdə bu qatlar məni daha çox çəkir. Zövq
alıram, bu qatlarda gəzişməkdən, açıqlama
cəhdləri etməkdən. Ancaq qısa
olsun deyə bu təfsirlərə keçməyəcəyəm.
Sadəcə şeirin axarına düşüb, sözün
keçdiyi yerlərdən keçmək, sözlə çəkilmiş
təbiət mənzərələrinə tamaşa etmək,
bəlkə də yüzüncü dəfə heyrətlənmək
istəyirəm:
Bu
görüşü göydən baxan qartal da duyur,
Qanadından lələk salır - təbərrük
üçün.
Qabaq-qənşər
qayalıqda kəklik oxuyur,
Var ol səni, xallı pəri, bu
təbrik üçün.
Elə
bil mənzərə filminə baxır, kəklik səsi
eşidirik, deyilmi...
Sonra itən
nitqinin, batan səsinin gileyi, şikayəti səslənir:
A dağ
çayı, səs vermişdin səsindən mənə,
Bir yaz günü nəfəsimdən qapdılar onu.
Yumalayıb,
tapdalayıb palçıq yerinə
Üzü bomboz divarlara yapdılar onu.
Bilən
bilir, son anacan itirdiyi səsi gəzib Məmməd Araz, - əriyib
səs, qeyb olub səs
ürəyinin vulkanında...
1970-ci
ilin o məşum günündən (ədalətsiz qərarla
işindən uzaqlaşdırılıb tənqid, təqib
olunması, xəstəlik tapmasından) neçə onilliklər
ötsə də, - əfsus və əfsus!!! Hələ də
“yuxarıdan aşağıya yağan daşları,
aşağıdan yuxarıya qaytara” bilmirik! Hələ də
tufan olub, külək olub “beyinlərdə, ürəklərdə
daş yara” bilmirik! “Fərhad külək” necə
yıxsın bu daşları Şair?..
Soruşursan:
- Qılıncımı
bürmələyib, qalan səsimi
Şəhriyara
pay yolladım, bilməm aldımı?
Nigaransan:
Şəhidlərin
qəbri üstə yanan səsimi
Yanan
qandı, duyan duydu...
Danan oldumu?”
Və beləcə,.. şair
çiyninə yığılmış - “yerin-göyün
ağır yığını” ilə şeirin sonuna,
yaxınlaşırıq... Çoban hədiyyəsinə,
sal daşa söylədiyi, son iki misra isə uvertüradı,
daş himnidi, Məmməd Araz harayı, Məmməd Araz mənəmliyidi:
Mən
duyuram sən olmağın ağırlığını,
Ey mən-qaya,
mən olmaq da asan iş deyil...
Bəli,
asan deyil Sən olmaq, Məmməd əmi! Heç sənsiz
olmaq da asan deyil, bunu da bilirsənmi?...
Məmməd
Araza nə var: daş ömrü də yaşadı,
mamır, duman, şeh ömrü də; Quşla quş dilində
danışdı, daşla daş dilində, şehlə
duman-çən dilində. Biz neyləyək:
haqsızlıq, çirkab içində itib
batdığımız bu yalan dünyada?..
Yenə də dar ayaqda güvənc yerimiz Məmməd
Araz sözü, Məmməd Araz şeiri olur. O, sənəti,
sözü, şeiri ilə dünən də, bu gün də,
hələ neçə-neçə onilliklər,
yüzilliklər sonra da insanlara mənəvi
sığınacaq, təskinlik yeri olacaq.
Haşiyə:
Yersiz görünsə, bağışlayın! Bu son
misraları mən kiçik improvizasiya və yumorla az qala hər gün işlədirəm. Dərs
oxumaqdan bezən, tıncıxan nəvəmin də
qulağına birinci misranı pıçıldayır,
halına acıyıram; - Ev işlərinin
çoxluğundan gileylənən xanıma da, - “mən bilirəm
sən olmağın çətinliyini,” - deyib guya
toxtaqlıq verir, ovudur, sonra da nümayişkaranə divana
çöküb: “Ey mən qaya, mən olmaq da asan iş
deyil” - söyləyib qıcıqlandırıram...
lll
Daha bir
şeirin, - “Duman ömrü” (1967) şeirinin qanadlarında
keçək sözün sarılıb keçdiyi yurd yerlərindən,
vətən göylərindən:
Ölüm istəyirəm. Qəfil bir
ölüm.
Bir kibrit ölümü. Barıt
ölümü.
Bir anda
bir ovuc dumana dönüm,
İstədiyim səmtə tutum yönümü.
Görüm,
hər qonanda dağlar qaşına,
O
dağdan, o çəndən necə yazmışam?!
Görüm,
hər enəndə bulaq başına,
Çiçəkdən, çəməndən necə
yazmışam?!
Görüm
dumanlara qoşula bilmək,
Ayrılıb didərgin olmaq, necədir?!
İstəksiz
dərədən daşına bilmək,
İstəksiz dərəyə dolmaq, necədir?!
Görüm
bir necədir yerlərə hopub,
Vətən torpağının şehinə dönmək.
Kiçik
bir qayanın döşündən qopub,
Böyük
bir dünyanın mehinə dönmək...
Şeirin rəvan, sakit, canlı ruhu adamın öz
ruhunu da çəkib aparır o aləmə. Sözün
ağuşunda nə bu dünyadan xəbərin olur, nə də
şeirin bitməsindən. Çünki
şeir bitsə də xəyal, fikir qanad açıb
uçur hələ göylərdə. O ucalıqda isə,
sözün sehrindən çıxmaq çətin olur. Əlin - ayağın nərgiz, bənövşə
ətirli o dərələrin şehində islanmayınca
ayıla bilmirsən. Fikirləşirsən, təəccüblənirsən:
doğrudan ha, duman öz istəyi ilə hərəkət
etmirmiş ki! “İstəksiz dərədən daşına
bilmək, istəksiz dərəyə dolmaq necədi”-
qayğısına, intizarına, nigaranlığına heyran
olursan!
Təbiətin - qasırğa əlindən, tufan əlindən
qaçırıb - dumanı dərədə
saxlamasını bilirdim, “Dərə” şeirindən. Hətta
“Ürəyi dolanda təbiət hərdən, çəkilib
gecələr ağlar burada” - sirrindən də hali idim.
Ancaq duman istəyi ağlıma gəlməmişdi.
Sözlə çəkilmiş bu təbiət lövhəsinə
baxdıqca baxmaq istəyir adam.
Mən də
Məmməd Araz kədərini, dağ döşünə
yatmış ağappaq dumana bənzədirəm həmişə;
bu duman dağı, dərəni tutsa da, bir güntutarlıq
şeh qoyub, tez də çəkilib
gedir, göylərə qalxıb bulud olur, bulaq olur, nur,
işıq, yağış, qar olur; gözəl vətən
şeiri, şeirin vəsf etdiyi vətən qayaları, vətən
daşları olur. Dağları daha bir boy ucaldır,
şairin özü ucalıqda, vətəni vəsf edən
şeiri ucalıqda edir!
Musa Urudun
iki misrası var:
Dağ
var duman altındadı,
Dağ
var dumandan ucadı!
Bu şeir tamamıilə başqa anlamda yazılsa da, mən
öz yozumumda elə bilirəm, misralarda təsvir olunan hər
iki dağ da, bu dağları tutan duman da elə Məmməd
Arazdı.
Çox
istədiyim bir uşaqlıq dostum var: Mirqadir.
Naxçıvanda yaşayır, lirikadan kasaddı bir az, mən Məmməd Araz haqda həyəcanla
söz açanda deyir:
- Ə, mınnan olsa, deyəcək, dünyada nə qədər
dağ-daş var, hamısını Məmməd Araz
tikib-qurub. Təpələri o düzüb bu Qabıllının
üstünə... Ə, bəsdi daaa bə... Ta nə qədər
Məmməd Araz olar?!
Mənsə
ümidləri, gümanları bir-birinə calaya-calaya
özümü inandırmağa çalışıram ki,
şeirlərində, şeirləri keçən hər bir vətən
nişanəsində, vətən rəmzində, çəkilib
şeir yazdığı otaqda indi də Məmməd Araz ruhu
dolaşır, yaşayır... Və nə qədər
o şeirlər yaşayacaq, xatırlanacaqsa, Məmməd Araz
da boy verib öz ucalığında duracaq.
Bəlkə
də bunlar hamısı, özünü ovutmaq
üçün yozulan yuxular, çəkilən ahlardı...
Nə
bilim, vallah... Mənim üçün ən
gözəl rəsm sözün, poeziyanın dili ilə
yaradılan təbiət lövhələridi. Ruhu
şad olsun Məmməd Arazın, Allah ömür versin Musa
Yaquba, Ramiz Qusarçaylıya! Onlar sözlə
təbiət lövhələri yaradıb, şəkil
çəkiblər, oxucuya bu lövhələrdən, bu
şeirlərdən mənəvi zövq almaq qalır təkcə.
Məmməd
Araz, sözü sal qaya kimi necə oynadır, necə tərpədirsə,
eləcə də söz başlayır adamı oynatmağa,
tərpətməyə.
Deyirlər, hər bir şair ölümü, gedişi ilə dünyanın işığı bir az da azalır. Ancaq tam razılaşmaq olmur bu deyimlə. Cəmi ikicə şeirindən, görün, nə qədər işıq doldu, nur doldu qəlbimizə, dünyamıza... Və Məmməd Araz öz ömründən kəsərək yüzlərlə, belə şeirlər - işıqlar yandırıb dünyamız üçün.
Vəfatının 13-cü ildönümündə, daha bir anım günündə də ruhu şad olsun Məmməd əminin!
525-ci qəzet.-2017.-25 noyabr.-S.17.