Milli Mətbuat tarixinə layiqli töhfə

Hər bir xalqın milli-mədəni, ictimai-siyasi inkişafında müstəqil media və milli mətbuatın müstəsna xidmətləri var.

Çox böyük nailiyyətdir ki, Azərbaycan xalqı XIX əsrin sonlarına doğru milli mətbuatın intişarına nail ola bilmişdir. 1875-ci ilin iyul ayının 22-si "söz və fikir zadəganı" kimi böyük hörmət və şöhrət sahibi olan Həsən bəy Zərdabinin səyi nəticəsində işıq üzü görən "Əkinçi" qəzeti ilə Azərbaycan milli mətbuatının əsası qoyulmuşdur. Sonradan bu böyük fikir adamının əməllərini davam etdirən Azərbaycanın görkəmli ziyalıları milli mətbuatın möhkəm təməllər üzərində inkişafına şərait yaratmış, milli mətbuat və jurnalistika ənənələri formalaşdırmışlar.

"Şərqi-rus", "Füyuzat", "Molla Nəsrəddin" və digər mətbuat orqanları Azərbaycan milli mətbuatı və jurnalistikasının inkişafına əvəzsiz töhfələr vermişdir. Azərbaycan milli mətbuatı, jurnalistikası və publisistikasının inkişafında Naxçıvan ziyalılarının da rolu müstəsnalıq təşkil edib. AMEA Naxçıvan Bölməsinin şöbə müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ramiz Qasımovun müəllifliyi ilə çapdan çıxan "Naxçıvan ziyalıları Azərbaycan mətbuatında (XX əsrin əvvəlləri)" adlı kitabda məhz Azərbaycan mətbuatının inkişafında mühüm xidmətlərilə geniş şöhrət qazanmış görkəmli publisist və qələm sahiblərinin yaradıcılıq fəaliyyəti haqqında bəhs olunmuşdur.

Kitab ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan milli mətbuatı haqqında deyilmiş müdrik fikirləri ilə başlayır. Kitabda ön söz yerinə yazılan "Mütərəqqi ictimai ideallar carçısı - milli mətbuat: yaranışı və inkişafı" adlı giriş mətnində Azərbaycan milli mətbuatının keçdiyi şərəfli inkişaf yolu və bu inkişafa milli yön verən, intişarına daha da rəvac qatan Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin misilsiz xidmətləri, uğurla davam etdirilən siyasi kurs barəsində bəhs edilmişdir.

Olduqca əhatəli, müfəssəl və səlis şəkildə fəaliyyətləri təqdim və təhlil edilən əsərdə görkəmli ziyalılar arasında Məhəmmədağa Şahtaxtılı, Cəlil Məmmədquluzadə, Əliqulu Qəmgüsar, Behbud ağa Şahtaxtinski, Məmmədəli Sidqi barəsində ayrıca məlumatlar yer almışdır. Məhəmmədağa Şahtaxtılının Azərbaycan ictimai fikir tarixində alim, ziyalı, dilçi, siyasətçi, diplomat, tərcüməçi olmasından başqa, həm də görkəmli naşir, publisist və mətbuat xadimi olduğu da müfəssəl məlumatlarla təqdim edilmişdir. Onun bilavasitə səyi və əməyi sayəsində XX əsr Azərbaycan milli mətbuatında ilk anadilli və gündəlik qəzet olan "Şərqi-rus" qəzetinin çap edildiyi, habelə bu mətbuat orqanında çoxsaylı ziyalıların fəaliyyət göstərdiyi, Azərbaycan xalqının tarixi taleyi ilə bağlı aktual və vacib mövzularda məqalələr nəşr olunduğu haqda ətraflı şəkildə bəhs edilmişdir. Məhəmmədağa Şahtaxtılının həm də Azərbaycan mətbuat tarixində, akademik İsa Həbibbəylinin də qeyd etdiyi kimi, siyasi publisistikanın banisi olduğundan bəhs olunmuş, bu görkəmli ziyalının naşirlik fəaliyyətindən danışılmışdır. Məhəmmədağa Şahtaxtılının öz ata-baba yurdunu satıb xalqına xidmət yoluna, qəzet nəşrinə və nəşriyyat işinə sərf edən ilk maarifpərvər ziyalılardan biri olduğu barədə ətraflı söhbət açılmışdır.

Əsərdə haqlı olaraq bəhs edilir ki, Cəlil Məmmədquluzadənin nəşrinə nail olduğu "Molla Nəsrəddin" jurnalı ümumən Şərq və türk dünyasında ilk rəngli, şəkilli, yumoristik-satirik mətbuat orqanı olmuşdur. Bu mətbuat orqanı özünün 25 illik fəaliyyəti dönəmində Tiflis, Bakı və Təbriz olmaqla Azərbaycanın tarixi ərazilərini birləşdirici ideya ilə çıxış edən Azərbaycançılığın cəbbəxanası kimi fəaliyyət göstərmişdir. Öz adı ilə məktəb formalaşdıran "Molla Nəsrəddin" həm ədəbiyyat, həm publisistika, həm də mətbuat və jurnalistika peşəsinə yeni inkişaf qatan, özünəməxsus ənənələrlə zənginləşdirən bir mətbuat orqanı olaraq yadda qalmışdır. Sadə xalq dilində yazmaqla elmi, maarifi xalqa endirən, ziyalılarla xalqı birləşdirən, azad vətən, vahid millət, müstəqil dövlət ideyası ətrafında fəaliyyət quran bir mətbuat orqanı olan "Molla Nəsrəddin" və mollanəsrəddinçi ziyalılar Azərbaycan ictimai fikrində istiqlal düşüncəsi və milli oyanışın əldə olunmasına ən çox xidmət göstərən mətbuat orqanı və mətbuatçılar olaraq bəhs olunmuşdur.

Kitabda Azərbaycan mətbuatında siyasi məzmunlu məqalə və fikirlərlə cəsarətlə çıxış edən bir publisist kimi geniş şöhrət qazanmış məharətli diplomat, ictimai-siyasi xadim Behbud ağa Şahtaxtinski və onun "Molla Nəsrəddin" jurnalının rus dilində ənənələrini davam etdirən "Baraban" jurnalındakı fəaliyyəti, digər mətbuat orqanlarındakı xidmətləri və məqalələrinin məğzi barəsində təqdim və təhlil aparılmışdır. Burada, həmçinin "Molla Nəsrəddin" jurnalının ikinci redaktoru kimi şöhrət qazanmış istedadlı jurnalist Əliqulu Qəmgüsar, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə nəşr olunan, "Molla Nəsrəddin" ənənələrini davam etdirən "Şeypur" jurnalının redaktoru olmuş Məmmədəli Sidqidən əhatəli şəkildə bəhs olunmuş, tədqiq və təhlillər yer almışdır.

Ümumiyyətlə, bu kitab Naxçıvan ziyalılarının Azərbaycan mətbuatının inkişafındakı rolunu təfərrüatlı şəkildə əks etdirməyə çalışan bir tədqiqat əsəridir. Kitabda xeyli sayda ümumiləşdirici fakt və məlumatlar yer almışdır. Bir sözlə, çoxsaylı Naxçıvan ziyalılarının XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatı tarixində oynadıqları rol, tutduqları mövqe kitabın başlıca qayəsi, əsas məğzi, aparıcı ideyasıdır. Kitabın elmi redaktoru görkəmli elm adamı, akademik İsa Həbibbəylidir. "Əcəmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyində çap edilən kitabda təqdim olunan fakt və materiallar, ümumiləşdirilən məlumat və aparılan təhlillər mətbuat tarixi, ümumən görkəmli Azərbaycan ziyalıları Məhəmmədağa Şahtaxtılı, Cəlil Məmmədquluzadə, Əliqulu Qəmgüsar, Behbud ağa Şahtaxtinski, Məmmədəli Sidqi və başqaları haqqında maraqlanan oxucu kütləsi və ziyalılar üçün maraq doğura bilər. Ümumiyyətlə, milli mətbuat və jurnalistika tariximizə həsr olunan kitab milli mətbuat tariximizin təqdiqi üçün qiymətli nəşrlərdən, əhəmiyyətli töhfələrdən biri hesab edilə bilər.

Ağahüseyn ŞÜKÜROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2017.- 4 oktyabr.- S.4.