Kamal Abdulla və onun Dastan poetikası

(Əvvəli 30 sentyabr sayımızda)

Məlum olduğu kimi, postmodernist ədəbiyyatın bir istiqaməti də intellektuallığı özündə ehtiva edən “professor ədəbiyyatı” qoludur.

Həm Umberio Eko, həm də Kamal Abdulla məşhur yazıçı olmaqla yanaşı, həm də ədəbiyyat (həm də dilçilik) səhəsində tanınmış alimlərdir. Boloniya Universitetinin professoru, dilçi-semiotik alim, mediavist U.Eko “Qızıl gülün adı”, “Fuko kəfkiri”, “Baudolino”, “Praqa qəbirstanlığı”, “Ərəfədə adalar” kimi postmodernist romanlarla yanaşı, eyni zamanda həm mediavistika sahəsində, həm struktur dilçilik, həm də müasir dünya ədəbi prosesi haqqında dərin məzmunlu, postmodernist “Açıq əsər”, “Mövcud olmayan struktur”, “Ümumi semiotika haqqında risalə”, “Leceor in fabula”, “Semiotika və dilin fəlsəfəsi”, “İnterpretasiyanın hüdudları”, “Kamil dil axtarışında”, “Ceyms Coysun poetikaları”, “Qızıl gülün adı”nın səhifələrində qeydlər”, “Ədəbiyyat meşələrində altı gəzinti” və s. kimi çox qiymətli elmi-tədqiqat əsərləri də yazmış, Cirolamo de Mikele ilə birlikdə isə “Gözəllik tarixi” və “Eybəcərlik tarixi” kimi rəssamlığa aid çox orijinal ensiklopediyalar tərtib etmişdir.

Akademik (professor) Kamal Abdullanın da yaradıcılığı bu qəbildəndir, çoxşaxəlidir, rəngarəngdir. O da müasir ədəbiyyatımız və dilçiliyimiz üçün çox qiymətli “Yarımçıq əlyazma”, “Sehrbazlar dərəsi”, “Unutmağa kimsə yox”) kimi romanlar, çoxsaylı maraqlı hekayələr, “Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri” kimi əsərlər, “Kədərli seçmələr” (“Unutmağa kimsə yox” başlıqlı şeir kitabları, “Gümüş dövrün sirləri” (poetik tərcümələr), “Labirint” hekayələr toplusu, “Hamı səni sevənlər burdadı”, “Casus” və “Beyrək” kimi dram əsərləri ilə yanaşı “Üç yüz azərbaycanlı”, “Düma ilə Coys arasında” adlı ədəbi-tənqidi esse kitabları kimi dərin məzmunlu əsərlər yazmışdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabını dilçi, ədəbiyyatçı, mifoloq və etnoloq Kamal Abdullanın çoxillik (təxminən otuz ildən artıq) linqvopoetik və bədii-poetik araşdırmalarının, böyük tədqiqatçılıq təcrübəsinin məntiqi nəticəsi hesab etmək olar. Digər tərəfdən alimin özünün də qeyd etdiyi kimi, bu monoqrafiyada qoyulan problemlərin araşdırılması hələ başa çatmayıb, ideyalar tükənməyib, o, ümid edir ki, həmin problemlərin araşdırılması “KDQ poetikasının (bədiipoetik qatının) tədqiqinə həsr olunmuş bu kitabın digər variantlarında və digər daha təkmil nəşrlərində işıq üzü görəcəkdir” (səh. 240). Başqa sözlə desək, bu araşdırma, nəticə deyil, yeni ideyalara yol açan başlanğıcdır.

Bu barədə bir qədər ərtaflı: Nə üçün başlanğıc, nəyin başlanğıcı? Məlum olduğu kimi, son dövrlərə qədər milli filologiyamız əsasən ənənəvi metodologiya səpgisində inkişaf etmiş, formalaşmışdır. Bu elm sahəsində stukturalist, modernist və postmodernist tədqiqat sistemi, bir neçə nümunə istisna olmaqla (Q.Quliyev, N.Mehdi, R.Bədəlov, A.Acalov və b.), demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Azərbaycan filologiyasındafolklorun, mifin bədiipoetik və linqvopoetik sistemlərinin struktur-semantik təhlilinə çox az rast gəlmək olar. Kamal Abdullanın monoqrafiyası bu sahədə olan boşluğu doldumaq yolunda uğurlu bir addımdır. Ümid etmək olar ki, həm Kamal Abdulla özü, həm də yarana biləcək onun davamçıları bu əhəmiyyətli işi yarı yolda qoymayıb, davam etdirəcək.

Əslinə qalsa, kiçik bir yazı ilə bu kitabda təqdim olunan bütün mətləblərə tam aydınlıq gətirmək qeyri-mümkündür. Burada o qədər zəngin nəzəri-metodoloji səciyyəli elə poblematik ideya və məsələlər var ki, onların hər biri haqqında ayrıca məqalə yazmaq olar və lazımdır. Çünki bu məsələlərin bir çoxu (əsasən böyük əksəriyyəti) ilk dəfədir ki, bizim filoloji fikrimiz tarixində gündəmə gətirilir, təhlilə cəlb edilir. Bir də, əgər bu problemlərin hamısını əhatə etmək istəsək, o zaman elə kitabın özü həcmində (hələ bəlkə də daha böyük) bir araşdırma yarana bilər. Ona görə də burada, mənim düşüncəmə görə, çox aktual olan bəzi məsələlər üzərində dayanmaq məqsədəuyğun olar.

Görkəmlm fransız yazıçısı Romen Rollan belə bir obrazlı fikir söyləyib: “Xalqın mənşəyi də Nilin mənşəyi kimi çox uzaqlardan başlanır və sirlidir”. Bu “uzaqlıqları” və “sirləri” tapmaq üçün xüsusi, əlahiddə araşdırma yolları tapmaq lazımdır. Bunun üçün arxeologiya ilə, maddi abidələrlə yanaşı həm də mənəvi abidələrin (bədii əsərlərin, müsiqinin) yardımına böyük ehtiyac var. Azərbaycan xalqının etnogenezi, milli mənşəyi, mədəniyyətimizin kökləri və yaranma tarixi haqqında bir sıra maraqlı tədqiqat əsərləri var. Kamal Abdulla bütün bu məsələləri bir arxeoloq, bir etnoqraf kimi deyil, məhz bir filoloq, bir dilçi, bir mifoloq kimi araşdırmaq yolunu seçmişdir. Azərbaycanın ən qədim tarixi, mədəniyyəti Azıx mağarasında, Qobustan abidələrində əks olunsa da, xalqımızın metafizik, mənəvi-psixoloji tarixi məhz “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Əsli və Kərəm” kimi qədim tarixə və dərin köklərə malik olan dastanlarda ifadə olunmuşdur. Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının poetikası ilə əlaqədar təklif etdiyi tədqiqat modeli sayəsində digər qədim dastanların da yardımı ilə milli-mənəvi mədəniyyətimizin ən dərin qatlarını üzə çıxartmaq olar.

Kamal Abdulla “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının poetikasının bəzi ünsürlərinə istinad edərək zahirən fantastik görünən hipotezalar irəli sürür, aksiomatik kimi görünən bir sıra elmi mətləblərin də problematik qatlarını izə çıxardır və onların tədqiqinə diqqətini yönəldir. Bu kitabda təqdim olunan bütün hipotezaların, arqumentlərin hamısının hamı tərəfindən birmənalı şəkildə qəbul ediləcəyini tələb etmək olmaz. Bu məsələlərin böyük əksəriyyəti ilk dəfədir ki, tədqiqata cəlb olunur, ona görə də onların bəziləri inandırıcı görünməyə bilər, polemikaya, mübahisəyə, müzakirələrə səbəb ola bilər. Hər halda, Kamal Abdulla tədqiq etdiyi məsələlərlə bağlı ən müasir elmi mənbələrə əsaslanaraq irəli sürdüyü arqumentləri, hipotezaları, konsepsiyaları məntiqi və elmi cəhətdən əsaslandırmağa çalışmış və əsasən də məqsədinə nail olmuşdur.

Bu kitabın əsas tədqiqat obyekti, əsərin adından da göründuyü kimi, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının poetikasıdır. Daha dəqiq desək, kitabın tədqiqat obyekti yalnız dastanın poetikası deyil, əslinə qalsa, müəllif daha geniş, daha dərin problemlərin açılması üçün bu dastanın bədiipoetik və linqvopoetik ünsürlərindən, onun daxilində olan bütün mifoloji, folklorik, prixogenetik potensiallardan istifadə edərək, onun poetikasından bir alət, bir vasitə kimi yararlanır. Müəllif bu dastanın poetikasını araşdırmaq üçün folklorşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq, eləcə də etnoloji nəzəriyyədə ənənəvi sayılan metodologiyaya, vasitə və ünsürlərə hörmətlə yanaşsa da, ənənəvi mövcud poetika vasitələrindən istifadə etmir, tədqiq etdiyi mətnin daxili materiallarından (immanentlik) çıxış edərək onu yaradan xalqın keçmişini, ən qədim tarixini, milli mədəniyyətini, psixologiyasını yeni yolla, öz yolu ilə (əsasən immanent təhlil yolu ilə) araşdırmaq yolunu seçir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının bütün qədim dastanlar kimi, başlıca özəlliklərindən biri də bədii mətnin təktərkibli, yekcins olmaması, müxtəlif dövrlərin mifoloji və tarixi hadisələrini özündə əks etdirməsidir. Bu prinsip dastanın qədimlik kriteriyalarından biridir. Kamal Abdulla bu aktual paradiqmanın araşdırılmasına xüsusi diqqət ayırmış və onu məhz bədiipoetiklik kateqoriyası kontekstində təqdim etmişdir. Bu barədə o yazır: “...KDQ mətni qədimlik baxımından yekrəng deyil. Onun quruluşunda həm ilkin, ibtidai, bizə tanış olmayan, yaxud az tanış olanbədiipoetik elementlər və imkanlar, həm də bununla yanaşı, daha müasir, artıq ədəbi-bədii şüurumuza tanış olan klassik poetik nümunələr özünü göstərir” (səh.14). Tədqiqatçı bunun “ana xronikliyin təzahürü” olduğunu deyir və bir mətnin (mətn sisteminin) daxilində eyni zamanda həm ibtidai, həm də klassik bədiipoetik ünsürlərin cəmləşdiyni göstərir. Bu fikrini inkişaf etdirərək o yazır: “... həm kosmoloji dövr, həm ilkin ibtidai antik dövr, həm klassik antik dövr və həm də təbii ki, ortaçağların klassik dövrü hər biri öz bədiipoetik, bədii və poetik damğasını KDQ mətninə vermuş kimdir” (səh.15).

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının, eləcə də bir sıra digər qədim dastanların yaranma tarixi, xüsusilə də bu dastanlarda əks olunan bədii materialların (bu istər mifologiya, istər folklor, istər dini-mistik, istərsə də adi məişət motivi, süjeti və mövzuları olsun) məxsus olduğu və yarandığı dövrlər (onlar arasında olan uyğunluq və fərq) uzun müddət elmi müzakirə və mübahisə obyekti olmuşdur. Kamal Abdulla “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə əlaqədar bu problemə toxunaraq bu abidədə əks olunan bədii materialın əsasən iki mərhələdə - qədim (tarixiqədərki “autentik mif” və nisbətən yeni, və “klassik” dövrdə yaranması ideyasını irəli sürür. Elə bu problemlə bağlı o yazır: “KDQ poetikasından danışanlar” əsasən klassik dövr elementlərindən bəhs edirlər və tədqiqatçı bu yanaşmaya hörmətlə yanaşaraq, onları “haradasa başa düşmək məcburiyyətindəyik” deyir (səh. 20).

Kamal Abdullanın qeyd etdiyi kimi, “bu günümüzə sistemli, bütöv bir quruluş kimi gəlib çıxan” KDQ dastanı “öz canına müxtəlif dövrlərin semantik kodlarla zəngin şirəsini” toplaya bilmişdir. Belə ki, bu dastanın mətninə daxil olan ədəbi-bədii materialın konkret bir zaman kəsiyində yaranması fikrini demək olmaz. Bunula belə, bu dastanın mətnində qədim (mif dövrü) yeni (yəni yazı dövrü) dövr (xronotopluq) vəhdət təşkil edir. Bu problemlə bağlı o, akademik D.Lixrçovun qədim rus və yaxud qədim ümumslavyan ədəbi-mədəni mühitinin yaranması ilə əlaqədar ifadə etdiyi arqumenti misal çəkərək göstərir ki, bu alimin fikrincə qədim rus ədəbiyyatının yaranması ilə yeni rus ədəbiyyatının yaranması arasında “ara dövr olmuşdur və bu ara dövr kifayət qədər uzun bir zamanı əhatə etmişdir” (səh.16-17). D.Lixaçov hesab edir ki, “Qədim rus ədəbiyyatının poetikası yeni ədəbiyyatın poetikasından fərqlənir”. Kamal Abdulla bu paradiqmanı (qədim və yeni dövr ədəbiyyatları arasında fərqin olması) KDQ-la müqayisə edərək vurğulayır ki, “Azərbaycan ədəbiyyatında mif dövrü ilə yazı dövrünü bir-birindən ayıran yox, onları öz timsalında birləşdirən vahid mənəvi məkan mövcuddur” (səh. 18).

Bu paradiqma ilə əlaqədar tədqiqatçının konsepsiyası ilə razılaşmamaq olmaz. Belə ki, məlum olduğu kimi, qədim türk dili (aqlünativlik), digər dünya dilləri ilə müqayisədə ən az deformasiyaya (dəyişitkliyə) uğrayan, forma və məna çalarlarına görə ən az dəyişən dildir. Əgər prototürk ədəbi-yazılı abidələrinin dili ilə, sonrakı dövrlərdə formalaşan türk dillərini müqayisə etsək, bunu aydın şəkildə görmək olar (Orxon-Yenisey abidələri, Mahmud Qaşqarinin, Yusif Balasaqunlunun, “Kitabi-Dədə Qorqud”un dili və s.). Aqlunasiya faktoru yalnız dildə deyil, türk etnosunun antropologiyasında, etnik-psixoloji xarakterində də özünü göstərir. Bu baxımlan, daha qədim türk bədii yaradıcılıq abidələri ilə yeni dövr abidələrinin ümumi səciyyəsi arasında elə də ciddi fərq yoxdur.

(Ardı var)

Cəlil NAĞIYEV

525-ci qəzet.- 2017.- 21 oktyabr.- S.23.