İtaliyaya səfər: keçmişin əks-sədası və gerçəklik

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Romalılar sonralar işğal etdikləri ərazilərdə də akveduklar tikirdilər. İspaniyanın Merida şəhərinin kənarında mən b.e.ə. I əsrdəki romalılardan miras qalmış nəhəng akvedukun qalıqlarını görmüşəm, ondan daha möhtəşəm olanı isə ölkənin Seqoviya şəhərindədir.

Qədim romalılar yol çəkməkdə də mahir usta idilər. Axı qədim dünyada qurudakı yol elə bir əhəmiyyət kəsb etmirdi. Hərəkət və əlaqə üçün dənizlər və çaylar başlıca vasitə idi, çünki onlarda yol tikmək üçün xərc çəkməyə ehtiyac yox idi, təbiət özü bu yolu yaratmışdı. B.e.ə. IV əsrdə Romadan Kapuyaya çəkilən Appi yolu, III əsrdə onun tikintisinin davam etdirilməsi ilə cənub limanı Brundiziyaya qədər uzadılmışdı. B.e.ə.70-ci ildə Krass bu yolda qoydurduğu 6 min dar ağacında məğlub olmuş qul üsyanın rəhbəri Spartakın inqilabçı əsgərlərini çarmıxa çəkdirmişdi. İlk səfərimdə mənə bu yolun bir hissəsini göstərmişdilər. Yola iri sal daşlar döşənmişdi, indiki ölçülərlə götürüldükdə dar idi. Onun tikintisinin keyfiyyəti təəccüb doğurmaya bilməz, çünki həmin yol indiyədək bütün uzunluğunda bir abidə kimi salamat qalmışdır. Sonralar Romadan şimala gedən Flamini yolu çəkilmişdi. Lakin dünyada Appi yolundan da qədim və daha uzun yol mövcud idi. B. e. ə. VI əsrin sonu, V əsrin əvvəlində Persiyada çarlıq etmiş I Daranın tikdirdiyi, persiyalıların işğal etdikləri Lidiya çarlığının paytaxtı Sardıdan özünün baş paytaxtı Suzaya qədər olan yol 1800 mil uzunluğunda idi və onun üstündə dünyada ilk mükəmməl poçt sistemi yaradılmışdı. Şah yolu adlanan bu magistralla müqayisədə Appi yolu, əlbəttə ki, uduzur. Lakin romalılar yol çəkmək sahəsində Qərbi Avropaya da böyük xidmət göstərmişdilər və oradakı indiki yol şəbəkəsi əsasən romalıların tətbiq etdiyi mühəndislik irsinə əsaslanır.

B.e.ə. 264-cü ildə Roma az qala 130 il davam edən bir münaqişəyə cəlb edildi, üç Puniya müharibəsi aparmalı oldu. İlk müharibə Şimali Afrikadakı finikiyalıların böyük ticarət mərkəzi olan Karfagenlə Siciliya üzərində ağalığa sahib olmaq barədəki mübahisədən meydana gəlmişdi. Finikiyaya romalılar Puniya deyirdilər, ona görə də müharibələr apardığı Karfagenin adı ilə deyil, Puniya müharibələri adlanırdı. Karfagen dəniz dövləti olduğundan güclü donanmaya malik idi, Roma bunu nəzərə alıb, özünə rəqibindən zəif olmayan donanma düzəltdi, aberdajdan - düşmən gəmisinə yaxınlaşıb, onun göyərtəsinə keçmək üsulu - istifadə edib, quru torpaq döyüşündəki ustalığını tətbiq etməklə Karfageni birinci müharibədə məğlubiyyətə uğratdı.

İkinci Puniya müharibəsində məşhur Karfagen sərkərdəsi Hannibal özünün böyük ordusu və 37 fili ilə b.e.ə. 218-ci ildə Alp dağlarını aşaraq İtaliyaya müdaxilə etdi. Dənizdə Roma güclü olduğundan, su yolu təhlükəli idi. İki il sonra Hannibal Kannda 70 minlik Roma ordusunu darmadağın etdi və konsul döyüşdə öldürüldü. Hannibalın isə itkisi vur-tut 8 min nəfər idi və ya romalıların itkisindən 9 dəfə az idi. Lakin bu vaxt Romaya hücum etməkdən çəkindi, strateji təşəbbüsü əldən verdiyindən, heç nə əldə edə bilməyib, vətənə qayıtmalı oldu. Nəhayət, Karfagen b.e.ə. 201-ci ildə öz torpağında ağır məğlubiyyətlə üzləşdi.

B.e.ə. 149-cu ildə başlanan müharibə isə üç il sonra Karfagenin dağıdılması, yandırılması və tarixdən silinməsi ilə nəticələndi. Roma güclü Aralıq dənizi dövlətinə, əslində, dünya dövlətinə çevrildi. Acı məğlubiyyətdən əvvəl romalılar Karfagenə olduqca ağır sülh şərtləri təklif etmişdilər, bu Karfagenin dəniz dövləti olmasına son qoymaq tələbi idi, ona görə də bu şərtlər qəbul edilmədi. Bu alçaldıcı şərtlər tarixə təhqiramiz “Karfagen sülhü” kimi məlumdur. Elə həmin il Roma Yunanıstanı da işğal etdi.

Persiya və Makedoniyalı Aleksandrın nəhəng imperiyalarından sonra Roma imperiyası meydana gəldi, burada dövlət quruluşu hələ də respublika idarəetmə forması kimi qalırdı. İmperiyanın ərazisi tezliklə üç qitənin torpaqlarını əhatə etdi.

Yeni ərazilər həm də böyük iqtisadi gəlir gətirirdi. B.e.ə. I əsrin ortalarından Romada 500 min adam taxılı müftə alırdı. İctimai binaların, teatrların tikintisinin xərci ianə və soyğunçuluq hesabına ödənildiyindən, şəhərin gözəlliyi daha da artırdı, yaşamaq üçün onu daha əlverişli edirdi. Əsasən də ellinistik şərqindən Romaya gələn güclü miqrasiya, izafi əhalisi olan şəhərin yükünü daha da artırırdı.

B.e.ə. 49-cu ildə Qalliyadan qayıdıb, şəhərdə hakimiyyəti asanlıqla əlinə keçirən Yuli Sezar şəhərin problemləri ilə sistematik qaydada məşğul olmağa can atırdı, lakin beş il sonra qətlə yetirilməsi onun planlarının həyata keçirilməsini yarımçıq qoydu. Onun varisi Avqust isə Romanı Yeni İmperiyanın varlı paytaxtına çevirməyə cəhd etdi. O, bir qədər qeyri-təcavüzkar şəkildə tərcümeyi-halında yazırdı ki, Romanı kərpicdən qəbul edib, mərmərdən inşa edilmiş kimi qoyub gedir. Bu sözlər həqiqətə o qədər də uyğun deyildi. Böyük şəxsiyyətlər, bir qayda olaraq, real nailiyyətləri ilə kifayətlənməyib, onlara heç də xas olmayan igidliklərə də imza atdıqlarını iddia etməklə, öz hədsiz ambisiya yanğınlarını söndürmək istəyirlər.

Bu da bir həqiqətdir ki, Avqust və onun kolleqaları çox sayda gözəl ictimai binalar, hamamlar, teatrlar və anbarlar tikdirmişdilər. Bunlar həm də şəhərin əhali kütləsini işlə təmin edirdi. Avqustun dostu Aqrippa öz nəhəng var-dövlətini şəhərin daha da gözəlləşməsinə və su təchizatının yaxşılaşmasına həsr etmişdi. Avqust ilk yanğın söndürmə briqadaları düzəltmiş, cinayətkarlığa qarşı mübarizə və qayda yaratmaq məqsədilə 7 kohorta yaratmışdı.

İmperator Klavdi taxılın birbaşa gəmi ilə Romaya daşınması üçün Tibr çayının mənsəbində, yaxındakı Ostiyada böyük liman tikməyə başladı. Neron şəhərin planlaşdırılması ideyasını həyata keçirirdi, lakin onun tədbirləri 64-cü ildəki böyük yanğınla heçə çevrildi. Trayan Forumu şəhərin abadlaşdırılmasında böyük nailiyyət idi. Hadrian böyük qübbəsi olan Panteonu və sonralar Sant Ancelo qəsri adlanan mavzoleyini öz fəaliyyətinin xatirəsi kimi qoyub getmişdi.

I əsrin sonunda və II əsrin başlanğıcında Roma öz möhtəşəmliyinin və əhali sayının zirvəsinə çatdı. Burada əhalinin 1 milyon nəfər olduğu güman edilirdi. Şəhərə çoxlu sayda immiqrantlar axışırdı. O vaxtkı Romanın daş döşənmiş küçələrini, normal su təchizatını və kanalizasiya sistemini qiymətləndirməmək ədalətsizlik olardı. Lakin şəhərin təmizliyinə o qədər də diqqət verilmirdi. Yuxarı mərtəbələrdən zibil adamların başına atılırdı. Tibrə və ya şəhərin kənarlarındakı çuxurlara tökülürdü. Təəssüf ki, indinin özündə də zibilin küçələrdən vaxtında daşınması təmin edilmir və bu mənzərə şəhərə heç də şərəf gətirmir.

Romanın özündə ölçüsünə və möhkəmliyinə görə hər bir antik şəhərdən üstün olmasına baxmayaraq, onun minimal iqtisadi və sosial şəraiti xəstə gələcəkdən xəbər verirdi. Böyük orqanizm xəstələndikdə həm də öz miqyasına görə əlavə problemlər yaradır. Artıq II əsrin sonunda şəhərdə əhalinin sayı azalmağa başladı.

Konstantinopolun əsasının qoyulması (330-cu ildə Konstantin Vizantiumu belə adlandırmışdı) isə sadəcə olaraq Romanın öz siyasi ağalığını itirməsinə səbəb oldu. Roma artıq imperiyanın inzibati mərkəzi deyildi. İmperator Konstantin Romanın binalarını qoruyub saxlayırdı. Onun himayəsi altında kiçik xristian icması Xristian və Papalıq Romasının bünövrəsinə çevrildi.

Romanın bədbəxtliklərinin sayı da az deyildi. 410-cu ildə qot sərkərdəsi Alarix Romanı tutub, onu üç gün ərzində qoşunlarının soyğunçuluğuna verdi. Qoca, taqətdən düşmüş şirə axı kaftarlar da hücum edir. Çox miqyasda qənimət götürüldü və çox sayda romalı şəhərdən qaçmaqla faciədən özünü xilas etmək istədi.

Romanın abidələri də onlara böyük ziyan vurulmasından canlı məxluqlar kimi əzab çəkirdi. 455-ci ildə vandallar 14 gün ərzində şəhəri qarətə məruz qoydular. IV və V əsrlərdə imperatorlar mərmər və digər tikinti materialları əldə etmək üçün binaların və abidələrin üzünün sökülməsi cəhdlərinə qarşı dəfələrlə qanuni aktlar qəbul edirdilər, lakin onların elə bir faydası olmurdu. Şəhərdə əhalinin sayının sürətlə aşağı düşməsi də davam edirdi.

Barbar ordalarının basqınları Romanın 476-cı ildəki süqutuna səbəb oldu. Romanın əsasını qayanın adını daşıyan Romul Avqust Qərbi Roma imperiyasının sonuncu imperatoru oldu. Belə qanunauyğunluq Konstantinopolun taleyində də təkrar olundu. Onun əsasını qoyan imperatorla eyni adda olan XII Konstantin 1453-cü ildə Bizansın sonuncu imperatoru kimi şəhərin Mehmet Fateh tərəfindən tutulmasının və minillik tarixi olan bir dövlətin tarixdən silinməsinin şahidi oldu.

Bizans imperatoru Yustinian VI əsrin əvvəllərində Qərbdə Romanın imperial rolunu bərpa etmək sahəsində öz cəhdinə başladı. Onun uğuru isə əksinə, İtaliya və Roma üçün zərərli oldu. Roma üç dəfə mühasirəyə məruz qaldı, onun akvedukları dağıldı və nəhayət, sakinlər şəhəri tərk etdilər. Əsrin sonunda Romanın əhalisi 50 min nəfər idi. Deyəsən, Şekspirin sonradan “Yuli Sezar” pyesində yazdığı: “Rome, thou lost the breed of noble bloods!” - “Roma, sən nəcib qandan olan nəsli itirmisən!” sözləri həm də həmin vaxtdakı reallığı əks etdirirdi.

Fransa kralı Pipin və onun oğlu Şarleman - Böyük Karl nəzəri olaraq Papalığın dünyəvi hakimiyyətinin bünövrəsini qoydular. Şarleman 800-cü ildə papa III Leo tərəfindən Qərbin imperatoru kimi taclanmışdı. Lakin Karolinq sülaləsi hakimiyyətinin iflası, ailə və fraksiya mübarizələrinə yenidən yol açdı. Müsəlmanlar 846-cı ildə Müqəddəs Pyotr kilsəsini qarətə məruz qoyduqdan sonra papa Vatikan zonası ətrafına qalın və hündür divar çəkdi. İki əsr sonra Romanı indi də normanlar qarət etdilər. Romanın əhalisi yarıbayarı azaldı.

Papa Martininin 1420-ci ildə Romaya daxil olması Renessans şəhərinin başlanğıcı kimi əlamətdar oldu. Papaların mütləq hakimiyyəti daha dörd əsr davam etdi və yalnız 1870-ci ildə başa çatdı. Martin nə qurucu, nə də incəsənət hamisi olmasa da, Romanı Renessans dövlətinin paytaxtı edən hökumətin bünövrəsini qoydu.

Papa IV Sikstin vaxtında (1471-1484-cü illər) Romanın dar küçələri genişləndirildi və daşla döşəndi. Dağılan tikililərin yerində yeni Renessans binaları inşa edildi. Lakin Romanın yenidən, bu dəfə ispanlar tərəfindən qarət edilməsi şəhərin Renessans mərkəzi olmasına da son qoydu, səkkiz gün ərzində soyğunçuluğa məruz qalan kilsə, saray və evlərin sayı minlərlə idi və onlar uçuruldu. Roma bu yaradan da sağala bildi, Lateran və Vatikan sarayları yenidən tikildi, akveduklar təmir olundu. Kolizey Roma fahişələrini işlətmək üçün yun fabrikinə çevrilməli idi, lakin bu proyekt həyata keçmədi.

Yeni tarixdə Roma yenidən inkişaf edən kosmopolit şəhərə çevrildi. İri biznes sahələrinin çoxu əcnəbilərin əlində idi, axı Roma kübarlarının var-dövləti qədim dövrlərdə olduğu kimi, əsasən, torpağa əsaslanırdı.

Napoleon 1798-ci ildə ilk dəfə Romanı işğal etdi və burada respublika elan olundu. Sonra isə Roma və Papalıq dövləti Napoleonun Fransa imperiyasının tərkibinə qatıldı. Papalıq dövlətinin çox hissəsi 1861-ci ildə elan edilən ölkənin ilk olaraq birləşməsinin əlaməti olan İtaliya krallığına daxil oldu. İtaliyanın birləşdirilməsi uğrunda mübarizə aparan Cüzeppe Qaribaldinin Romanı iki dəfə təslim etmək cəhdi isə uğursuz olmuşdu. 1870-ci ildə isə italyan qoşunları Romaya daxil olub, fransız qoşunlarından onu azad etdi və referendumun qərarı ilə Roma birləşmiş İtaliyanın paytaxtı oldu. Papa təklif olunanla razılaşmayıb, Vatikanda bir dustaq kimi qalmaq variantını seçdi.

Faşizmin banisi Benito Mussolininin hakimiyyəti dövründə - 1920-30-cu illərdə Roma müasir paytaxta çevrildi, şəhərdə möhtəşəm binalar tikildi, yeni prospektlər salındı. Mussolini klassik Romanın çox sayda abidələrini açmağa nail olan və qoruyub saxlayan arxeoloji qazıntıların aparılmasını dəstəkləyirdi. XX əsrdə Roma bütünlüklə böyük inzibati paytaxt olmaqla, turizm mərkəzinə çevrildi. Faşizm bütün eybəcərlikləri ilə yanaşı, əlbəttə, italyan faşizmi Hitler nasizminin dəhşətlərindən, ölüm düşərgələrindən, dinc əhalinin qırğınından istifadə etməmişdi, iqtisadi inkişafa nail olur, geniş yollar şəbəkəsi yaradır, sənaye sıçrayışı meydana gətirir. Hitler də öz iqtisadi inkişaf proyektlərinə avtobanlardan başlayıb, qısa müddətdə ölkə sənayesini sürətlə inkişaf etdirmişdi. Yunanıstanda faşizm təmayüllü “qara polkovniklər” 1967-ci ildə qiyam vasitəsilə hakimiyyətə gəldikdə, Krit adasında və ölkənin digər regionlarında geniş yol şəbəkəsi yaratmışdılar. Axı faşizm öz cinayətlərini nə iləsə ört-basdır etməli, xalqın şüuruna populizmə xidmət edən nümunələrlə geniş yol tapmalıdır.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2017.- 21 oktyabr.- S.22.