Elmi əsər yazıçı tərcüməsində

Yazıçı Etimad Başkeçid dünya ədəbiyyatından dilimizə çevirmələrin dalınca ciddi bir elmi əsərin tərcüməsi ilə məşğul olursa, burada təəccüb doğuracaq bir şey yoxdur.

Məsələ burasındadır ki, Etimad Başkeçid bir müddət Bakı Slavyan Universitetində “Tərcümə nəzəriyyəsi və praktikası” kafedrasına başçılıq edib və həmin Universitetdə akademik Kamal Abdullanın başladığı son dərəcə əhəmiyyətli işin davam etdirilməsinə can yandıran qələm sahiblərindən biri olub.

Akademik Kamal Abdullanın başladığı o iş məhz tərcümə işi idi, dünya ədəbiyyatının və dünya humanitar elminin sayılıb-seçilən nümunələrini dilimizə peşəkarcasına çevirmək o vacib işdə başlıca məqsəd və məram kimi nəzərdə tutulurdu. Məqsəd və mərama uyğun olaraq Bakı Slavyan Universitetində az vaxtda bir sıra qiymətli əsərlər tərcümə edildi və nəşr olundu. Bu gün Azərbaycan Tərcümə Mərkəzində çalışan Etimad Başkeçidin həmin Mərkəzdə dilimizə çevirib çap etdirdiyi ciddi elmi əsər “Xalq qəhrəmanlıq eposu”dur. Görkəmli dilçi və ədəbiyyatşünas Viktor Jirmunskinin (1891-1971) bu gün də aktuallığını itirməyən həmin əsərini dilimizə çevirməkdə ruscanı mükəmməl bilmək tələbi ilə yanaşı, bəzi başqa tələblər də ortaya çıxırdı: eposun nə demək olduğunu qəlbən duymaq, epos barədəki elmi ədəbiyyata az-çox bələd olmaq. Aşıq Əmrah, Aşıq Kamandar, Aşıq Hüseyn Saraclı kimi ustad dastan ifaçılarının ana yurdu olan Borçalıda boya-başa çatması Etimad Başkeçidə bəs edib ki, eposun nə demək olduğunu qəlbən duya bilsin. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun dissertantı olmaq isə Etimad Başkeçidə folklorun nəzəriyyəsinə, o cümlədən, dastan poetikasına az-çox bələd olmaq imkanı verib. Və nəticədə Etimad Başkeçid - bu gün Tərcümə Mərkəzində çalışan dostumuz “Xalq qəhrəmanlıq eposu” əsərinin dilimizə tərcüməsini başa çatdırıb. Düzdür, folklorşünaslığa aid bir çox ifadələrin tərcüməsində qarşıya çətinliklər də çıxıb, amma əsas işin öhdəsindən gəlmək mümkün olub. Əsas iş, əsas məsələ cümləni düzgün qurmaq, fikri oxucuya dəqiq çatdırmaqdır. Elmi əsərlərdə bu sarıdan heç də həmişə ürəkaçan mənzərənin şahidi olmadığımız bir şəraitdə Etimad Başkeçid rusca yazılmış ciddi elmi əsəri Azərbaycan türkcəsində səsləndirə bilib.

V.Jirmunskidən və onun “Xalq qəhrəmanlıq eposu” əsərindən qısaca danışmaq istəsək, hər şeydən qabaq, bu görkəmli alimin müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki xidmətini xatırlatmalıyıq. Qeyd etməliyik ki, V.Jirmunski dünya ədəbiyyatını vahid ədəbi proses müstəvisində araşdıran, dünya xalqlarının folklorunda ortaq cəhətlərin olmasını qarşılıqlı təsirdən daha çox sosial-etnoqrafik mühitin, həyat və düşüncə tərzinin oxşarlığında axtaran alimlərdəndir. O alimlərdəndir ki, Qərblə Şərqin tam fərqli mədəni məkanlar olması qənaətini qəbul etmək istəmir. V.Jirmunski bir vaxtlar şair Kiplinqin dediyi:

Bəli, Qərb Qərbdir, Şərq də Şərq,

Və onlar heç vaxt qovuşmazlar -

sözlərini yanlış bir fikrin ifadəsi sayır və bu fikrin yanlışlığını Şərq və Qərb qəhrəmanlıq eposlarının timsalında bir daha sübuta yetirməyə çalışır. Şərq - Qərb oxşarlığı və ortaqlığını əsaslandırmaqda V.Jirmunskinin üz tutduğu mühüm faktlar sırasında beynəlxalq obraz, motiv və süjetlər xüsusi yer tutur. Məğlubedilməz qəhrəman, sehrli at və sehrli qılıncla bağlı epos motivlərinin hind-Avropa mənşəli olmasına dair mülahizələri birtərəfli mülahizələr kimi qiymətləndirən alim diqqəti Şərq folkloruna, xüsusən də türk və monqol eposlarına yönəldir və qeyd etdiyimiz motivlərin bu xalqlara məxsus dastanlarda daha əhatəli şəkildə əks olunmasını səciyyəvi misallarla ortaya qoyur. Bu, həmin “əhatəlilik” məsələsidir ki, vaxtilə yunan Polifemi ilə oğuz Təpəgözünü müqayisə edərkən alman şərqşünası Fridrix fon Ditsin də diqqətini cəlb etmişdi. Yunan hekayətindən fərqli olaraq, oğuz hekayətində qeyri-adi varlığın doğulandan ölənə qədərki həyatının əhatəli təsvir edilməsinə əsaslanan Fridrix fon Dits Təpəgözü Polifemdən daha ilkin obraz saymışdı. Fridrix fon Dits kimi, Viktor Jirmunski də “Dədə Qorqud”dan və bütövlükdə türk eposundan böyük ehtiramla danışır. Ən başlıcası isə odur ki, V.Jirmunski dünya eposunun arxaik qatlarını dərindən və hərtərəfli öyrənməkdə türk nağıl və dastanlarının mühüm əhəmiyyət daşımasını xüsusi olaraq vurğulayır. Qərb eposunu Şərq eposu ilə qarşılıqlı əlaqədə araşdırmaq V.Jirmunskinin ümumiləşdirmələr aparıb mühüm qənaətlərə gəlmək imkanını xeyli dərəcədə artırır.

Alimin Şərq və Qərb eposları ilə bağlı müşahidə və mülahizələri bu günün özündə dastan qəhrəmanları ətrafında gedən mübahisələrin sağlam məcraya yönəlməsinə öz təsirini göstərir. Bu gün bizdə müzakirə və mübahisə hədəfinə çevrilən dastan qəhrəmanlarından biri Koroğludur. Koroğluda triksterlik (yeri gəldikcə hiyləyə əlatma) əlamətləri, Koroğlunun yarıciddi-yarızarafat tərzdə “igidlik ondur, doqquzu qaçmaq” deməsi, ayrı-ayrı vilayətlərdən hökmdar qızlarını götürüb aparması bir çox hallarda düzgün anlaşılmır. Bu anlaşılmazlığın başlıca səbəbi epos qayda-qanununu lazımınca nəzərə almamaqda, Koroğluya uzaq keçmişin yox, bu günün gözü ilə baxmaqda, Koroğlunu bugünkü milli qəhrəman ölçü-biçisində görməkdədir. Ağıl işlədib düşmənə kələk gəlməyin arxaik düşüncədə güc-qüvvət işarəsi olması barədə az-çox söhbət açıldığına görə qızqaçırma məsələsinə ötəri toxunmaqla kifayətlənmək istəyirəm. Əvvəla, onu xatırladıram ki, Qərbi Avropa və Cənubi slavyan eposundan qızqaçırma motivini əks etdirən və V.Jirmunskinin də diqqətini cəlb edən neçə-neçə epizoda əsaslanıb, bu motivin yalnız Şərq yox, həm də Qərb üçün səciyyəvi olmasına inanmaq lazımdır.

Qəhrəmanlıq eposunda tez-tez qarşılaşdığımız qızqaçırma motivinin arxaik mahiyyətinə varmaq üçünsə həmin motivin nağıllardakı semantikasını nəzərə almaq kifayətdir. Nağıllarda gözəlləri qaçırıb əsir-yesir edən divlər, əjdahalardır. Həm div, həm də əjdaha ölümün rəmzidir. Divin və əjdahanın gözəli qaçırması ölümün gözəli götürüb aparması mənasındadır. Amma belə mənalandırmaya əsaslanıb epos qəhrəmanını da ölüm rəmzi saysaq, əlbəttə, səhvə yol vermiş olarıq. Heç şübhəsiz, epos qəhrəmanı ölümə qarşı çıxan qəhrəmandır. Onun hansısa yad eldən gözəli qaçırması gözəli ölümün caynağından qurtarması deməkdir. Qəhrəmanın nağılda gözəli divin əlindən, yaxud əjdahanın ağzından xilas etməsi nədirsə, qəhrəmanın eposda gözəli zalım hökmdar sarayından götürüb aparması da arxaik mənasına görə odur. Belə olmasaydı, yəni epos qəhrəmanı xilasetmə funksiyası daşımasaydı, gözəl, namə göndərib epos qəhrəmanına “əgər igidsənsə, gəl apar məni” deməzdi.

“Xalq qəhrəmanlıq eposu” bir tərəfdən səyyar motivlərin bu cür araşdırılması üçün zəngin elmi mənbə rolunu oynayırsa, başqa bir tərəfdən diqqəti az öyrənilmiş məsələlərə yönəldir. Söyləyicilik məsələsi belə məsələlər sırasındadır. Dastanı söyləyən el sənətkarı kimdir, o, necə yetişir, hansı forma, üsul və vasitələr hesabına dastan ifaçılığının incəliklərinə vara bilir? Söyləyicilik məsələsini öyrənmək bu tipdə suallara elmi cavab verməkdən keçir. Sualların ən düzgün cavabı isə söyləyici dediyimiz el sənətkarının özündədir. Avropada bu sənətkar yaşanmış tarix, bizdə isə həm yaşanmış tarix, həm də bu gündür. Yəni bu gün aşıq adlı dastan ifaçısı yaşamaqda, gözümüzün qabağında fəaliyyət göstərməkdədir. Biz istəsək, münasib imkan və şərait yaratsaq, həmin sənətkar özünü kökləyib, “Koroğlu”dan, “Abbas-Gülgəz”dən saatlarla danışa, dastan üstündə, ənənəyə uyğun şəkildə çalıb-oxuya bilər. Avropa xalqlarından fərqli olaraq, bizdə və Orta Asiya xalqlarında dastanı canlı ifada dinləməyin və qeydə almağın mümkün olması V.Jirmunskinin də ciddi marağına səbəb olur və o, dünya eposunun açılmayan sirlərinin açarını türk dastan ifaçılığında görür: “Orta Asiya xalqları ... el sənətkarlarının... ifasında yaşayan zəngin və canlı xalq eposu xəzinəsilə haqlı olaraq fəxr edirlər. Elmi baxımdan biz burada bütövlükdə epos probleminə açar olduğunu görürük. Antik, Ortaçağ Qərbi Avropa, hind və İran eposları bizə yazılı abidələr vasitəsilə gəlib çatmışdır və bu eposların təbiəti yalnız günümüzdə yaranan və ifa olunan eposla müqayisədə aydınlaşır”. Yeri gəldikcə “Dədə Qorqud” və “Koroğlu” eposlarından bəhs etməklə, kitabda iki böyük oçerki ayrıca Orta Asiya xalqlarının epik yaradıcılığına və bu xalqlardakı epos ifaçılığına həsr etməklə, Orta Asiyanın əsas dastan söyləyiciləri olan baxşılardan, onların ustad - şəyird (şagird) münasibətlərindən geniş söhbət açmaqla V.Jirmunski bizlərə qədirşünaslıq nümunəsi göstərir, bu gün aramızda yaşayan el sənətkarlarının böyük bir ənənə və mədəniyyət daşıyıcısı olduğunu bir daha yadımıza salır.

Dastan ifaçıları barədə təsəvvürün inanclar sistemindən gəldiyini xüsusi vurğulayan V.Jirmunski baxşıları şamanlara bənzədir, şamanlar kimi baxşıların da vergili adamlar olması və ilahi missiya yerinə yetirməsi ilə bağlı arxaik düşüncələri xatırlatmağı vacib bilir. Şifahi söz sənətində özünə möhkəm yer tutmuş bu arxaik düşüncə tərzinin sonradan yazılı ədəbiyyata keçməsindən danışarkən V.Jirmunski türkmən şairi Məhdimqulunun dini müqəddəslərə, rus şairi Puşkinin muzalara üz tutması, hər iki sənətkarın öz ilhamını ilahi mənşəyə bağlaması faktlarına nəzər salır. Bu kimi faktların bizim şifahi və yazılı sənətimiz üçün də səciyyəvi olmasını, “soy soylayan, boy boylayan” Dədə Qorqudun həm də bir övliya olub, gələcəkdən dürlü xəbərlər verməsini ayrıca xatırlatmağa ehtiyac görmədən bir məsələyə ötəri toxunub, yazını tamamlamaq istəyirəm. Ötəri toxunmaq istədiyim məsələ şairliyin Allah vergisi olmasının bu gün bayağı şəkildə dilə gətirilməsidir. Bir də görürsən “Şeiri necə yazırsınız?” sualı verilər-verilməz şairin cavabı belə olur: “Mən şeirin üstündə düşünüb-daşınmıram, şeir gəlir, oturub birnəfəsə yazıram”. Bir yox, iki yox, neçə-neçə şairin dilindən bu sözləri eşidib fikrə gedirsən: doğrudanmı şeir yazmaq beləcə su içmək kimi asan bir işdir? Əlbəttə, şeir yazmaq asan iş deyil və Allah vergisi saydığımız istedad ağır zəhmət dediyimiz bir xəmirlə yoğrulmasa, əsl şeirin yaranmasından söhbət gedə bilməz. Bu fikir, təbii ki tərcüməçilik sənətinə də aiddir. “Xalq qəhrəmanlıq eposu”nun tərcüməsi istedad və gərgin əmək hesabına başa gəldiyinə görə rahat oxunur və aydın başa düşülür.

Muxtar KAZIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2017.- 28 oktyabr.- S.16.