XVII əsr Səfəvilər tarixinə dair anadilli diplomatik sənəd: Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi

İmadüddövlə Mirzə Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini XVII əsrin görkəmli dövlət xadimi, tarixçisi və şairi olub.

O, həmin əsrin əvvəllərindən sonuna qədər doxsan beş ilə yaxın ömür sürüb, beş Səfəvi şahının hakimiyyəti dövründə hökümət idarəsində çalışmış, mühasib və vəqayenəvislik - saray tarixçisi vəzifəsindən vəzirlik və sədri-əzəmliyə qədər yüksəlib. Tədrqiqatçılar göstərirlər ki, Məhəmməd Tahir h.1015-ci ildə (1606-1607) Qəzvində, orta təbəqədən olan dövlət xidmətçisi Mirzə Hüseyn xanın ailəsində dünyaya gəlib, uşaqlıq və gənclik illərini burada keçirib. "Təzkirətüş-şüəra" müəllifi M.T.Nəsrabadinin verdiyi məlumata görə, təhsilini qurtardıqdan sonra Vəhid "divani-alinin tövcih idarəsinin başçısı Mirzə Salehin rəhbərliyi altında işə qəbul edilir və rəsmi dəftərlərdən birində qeydlər aparmaq ona tapşırılır. Mirzə Salehin ölümündən sonra onun yerinə keçən Məhəmməd Tahir bir azdan Sarı Təqi adı ilə tanınan dövrünün görkəmli dövlət xadimi, Şah Səfinin (1629-1642) və II Şah Abbasın (1642-1666) baş vəziri olmuş Mirzə Məhəmməd Təqi Etimadüs səltənətinin yanında işləməyə başlayır". Sarı Təqi yüksək vəzifəli sərkərdələrin sui-qəsdi nəticəsində öldürüldükdən sonra Xəlif sultan ikinci dəfə dövlətin baş vəziri vəzifəsinə təyin olunur (m.1645) və o, bəzi tərəddüdlərdən sonra Məhəmməd Tahirin dövlət vəzifəsini təsdiq edir. Xəlif sultanın zəmanəti ilə Məhəmməd Tahir vəqayenəvis-saray tarixçisi təyin olunur. Ona II Şah Abbasın hakimiyyəti illərinin tarixini yazmaq tapşırılır. II Şah Abbasın oğlu Şah Süleymanın hakimiyyəti dövründə (1666-1694) Şeyx Əli Zəngənənin vəfatından sonra, h.1101-ci ildə (m.1689-1690) Vəhid "Etimadüddövlə" titulu ilə şahın baş vəziri-sədri-əzəmi təyin olunur. Şah Sultan Hüseynin (1696-1722) hakimiyyətinin ilk illərində Mirzə Məhəmməd Tahir dövlət işlərindən uzaqlaşır və h.1112-ci ildə (m.1700-1701) vəfat edir. Lütfəli bəy Azər Vəhidin çox sağlam adam olduğunu qeyd etmişdir.

Məhəmməd Tahirin maraq dairəsinin çox geniş olduğunu, tarix, ədəbiyyat fəlsəfə, hərb elmini əhatə etdiyini göstərən tədqiqatçı Ə.Rəhmani onun aşağıdakı əsərlərinin adını çəkir:

"Riyaz ət-təvarix" ("Tarixlər bağçası") Səfəvilər sülaləsinin başlanğıcından h.1070-ci ilə (m.1663-1664) qədərki dövrü əhatə edən tarixi əsərdir. II Şah Abbasın tarixi - "Abbasnamə" bu əsərin üçüncü, sonuncu hissəsini təşkil edir.

"Münşəat" - dövrün müxtəlif rəsmi və qeyri-rəsmi şəxslərinə yazılmış məktublar məcmusudur. Vəhid dövrünün görkəmli stilisti sayılır. "Münşəat" müəllifinin zərif, lakin mürəkkəb, təmtəraqlı üsluba malik olduğu görünür. Bu əsər XIX əsrdə Hindistanda dəfələrlə çap edilmişdir. (Kəlküttə, 1826; Laknau 1844, 1868, 1873).

Şairin iri həcmli farsca divanı dünyanın bir sıra kitabxanalarında mühafizə olunur.

Vəhid bir sıra poemaların da müəllifidir: "Xəlvəti-raz" ("Sirrin xəlvəti"), "Nazü niyaz", "Gülzari-Abbasi" ("Abbasın güllüyü"), "Dər vəsfi-Humayin təpə" ("Humayun təpənin vəsfi"), "Dər tərifi nərd" ("Nərd barədə"), "Fəthnameye-Qəndəhar" ("Qəndəharın fəthi barədə"), "Dər zikri və məsrəfi ədəvate-cəngi" ("Hərb alətlərinin adları və istifadəsi barədə").

Son illərdə Məhəmməd Tahirin Berlin Dövlət Kitabxanasında saxlanan 1842 beytdən ibarət, 1707-ci ildə köçürülmüş anadilli divanının əlyazması əldə edilmiş, bizim tərəfimizdən geniş ön sözlə nəşr etdirilmişdir.

Ə.Rəhmaninin fikrincə, Vəhidin "Abbasnamə" əsəri XVII əsrin ortalarına dair tarixi mənbə kimi Səfəvi dörü tarixşünaslığında layiqli yer tutur. II Şah Abbasın əmri ilə bu əsəri yazmış Məhəmməd Tahir iyirmi ildən artıq bir dövr ərzində nəhəng Səfəvilər dövlətinin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatının ən vacib məsələlərini əhatə etmişdir. Bu əsəri eyni mövzuda yazılmış digər tarixi mənbələrdən fərqləndirən başlıca cəhət elə bundan ibarətdir.

Vəhid Qəzvininin "Abbasnamə" əsərində diqqətimizi cəlb edən cəhətlərdən biri də iki dövlət arasında cərəyan edən hərbi əməliyyatlardan sonra Səfəvi hökmdarı Şah Səfi və Osmanlı Sultanı IV Murad arasında 1639-cu ilin 17 mayında imzalanmış Qəsri-Şirin sülh sazişinin mətninin buraya daxil edilməsindən ibarətdir. Maraqlı cəhət orasındadır ki, Vəhid Qəzvininin farsca yazdığı "Abbasnamə" kitabına daxil etdiyi bu müqavilənin mətni türkcədir. Belə qərara gəlmək olar ki, iki dövlətin başçılarının imzaladıqları sülh sazişi ərəb-fars söz və ifadələrinin çoxluğuna baxmayaraq, türk dilində yazılmışdır. Müəllifin əsərini fars dilində yazdığı halda onun kiçik bir hissəsini türkcə verməsini başqa cür izah etmək mümkün deyil. Məlum olduğu kimi, I Şah İsmayılın (1501-1524), I Şah Abbasın (1587-1629), hakimiyyəti illərindən şiələrin müqəddəs məkanları olan Bağdad, Kərbəla, Nəcəf uğrunda Səfəvilərlə Osmanlılar arasında çoxsaylı müharibələr olmuş, bu yerlər əldən ələ keçmişdir. Səfəvilər dövrünün istedadlı şairi Tərzi Əfşar II Şah Abbasa həsr etdiyi qəsidəsində onu Bağdada yeni hərbi yürüş etməyə çagırır:

Pərvazlandı dil yenə bağdadlanmağa,

Ol bürci-övliyayə qonub şadlanmağa...

Osmanlı hökmdarları da Bağdada böyük əhəmiyyət verirdilər, buna görə də Səfəvi-Osmanlı qarşıdurmasında bu məkan həmişə mübahisə obyekti olmuşdur. Xüsusilə IV Sultan Murad (1623-1640) Bağdad şəhərini ələ keçirmək üçün çox çalışmış, bir sıra uğursuz cəhdlərdən sonra 1639-cu ildə məqsədinə çatmışdır. Tarixdən məlumdur ki, göstərilən dövrdə Səfəvi sarayındakı mürəkkəb vəziyyət, ölkənin müxtəlif yerlərində qaldırılan üsyanlar, Moğol dövləti ilə aparılan hərbi əməliyyatlar Səfəvi dövlətini zəiflətmişdi. Belə bir vəziyyətin yarandığını görən IV Murad 1638-ci ilin 20 noyabrında Bağdad şəhərini mühasirəyə aldı. Səfəvi qoşun hissələri Bəktaş xanın komandanlığı altında şəhəri dekabrın 25-dək müdafiə edə bildilər. Osmanlı qoşunları tərəfindən Bağdadın tutulması nəticəsində uzun illər davam edən Osmanlı-Səfəvi müharibəsi sona çatdı. IV Murad Bağdada hakim təyin etdiyi Məhəmməd ağanı sülh danışıqlarını aparmaq üçün Səfəvi sarayına göndərdi və Şah Səfi sülh təklifini qəbul etdi.

1639-cu il mayın 17-də Qəsri-Şirində (müqavilədə bu yer Zühab adlandırılmışdır - P.K.) Səfəvi elçisi Sarı xan Osmanlı Qara Mustafa Paşa ilə üç günlük danışıqlardan sonra sülh müqaviləsini imzaladılar. Müqaviləyə görə, Osmanlı-Səfəvi müharibələrinə son qoyuldu, İraqi-ərəb osmanlılarda, Zəncir qalasından şərqə doğru torpaqlar Səfəvilərdə qaldı. Müqavilənin şərtlərinə görə, Səfəvilər Van və Qars qalalarına, Axalsıxa hücum etməyəcəklərinə dair təminat verirdilər. İki tərəf arasında "bitərəf" zona yaradılması, Qotur, Maku, Magazburd qalalarının dağıdılması nəzərdə tutulurdu. Sülh müqaviləsi - 1639-cu ilin 20 mayında Şah Səfi tərəfindən təsdiqlənərək Məhəmmədqulu xan vasitəsi ilə İstanbula göndərildi və IV Murad tərəfindən də təsdiq edildi. "Beləliklə, 1639-cu il Səfəvi-Osmanlı sülhü XVIII əsrin ikinci rübünə kimi hər iki dövlət arasındakı münasibətləri nizama saldı, Azərbaycanda qismən sakitliyi bərqərar etdi, on illərlə boşalmış şəhərlərin bərpası, iqtisadiyyatın inkişafı üçün şərait yaratdı".

Dilinin mürəkkəbliyinə baxmayaraq, dövrün iki qüdrətli türk dövləti arasında imzalanan müqavilənin türkcə olması bir daha sübut edir ki, bu dil Səfəvi və Osmanlı dövlətlərində həm də rəsmi diplomatik sənəd dili olmuşdur.

Müqavilənin dilindəki bir cəhət də diqqəti cəlb edir. Sənədin mətnindən bir hissəyə baxaq: "Zəncirqala ki, dağın qülləsində vaqe olmuşdur, yığılıb tərəfi qərbində olan köylər canibi-xudavəndigar və tərəfi-şərqində olan qəryələr canibi-şahdan zəbt oluna..." Burada maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, burada osmanlı tərəfində qalan, kəndlərə osmanlıcadakı kimi "köy", Səfəvi tərəfindən qalan kəndlərə isə dövrün Azərbaycan ədəbi dilindəki kimi "qəryə" deyilir. Mətni nəzərdən keçirdikdə görürük ki, bu rəsmi sənəd osmanlıların başa düşməsini asanlaşdırmaq üçün osmanlıca deyil (osmanlı diplomatları farscanı da gözəl bilirdilər), məhz Azərbaycan türkcəsində yazılıb.

(Ardı var)

Paşa ƏLİOĞLU

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini

525-ci qəzet.- 2017.- 13 sentybar.- S.6.