İnqilab sonrasının musiqi diskussiyası: ənənə və novatorluq problemi

XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ ÜZEYİR HACIBƏYLİNİN YAZDIĞI MUĞAM OPERA VƏ OPERETTALARI HAQQINDA O DÖVRÜN MƏTBUATINDA GEDƏN DİSKUSSİYA MƏSƏLƏLƏRİ

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmasının ilk illərində böyük bəstəkarlar Üzeyir Hacıbəyli, Müslüm Maqomayev və onların ardıcılları musiqi ictimaiyyətimizin qarşısında duran məsələləri düzgün başa düşən xadimlərdən olmuşlar.

Keçmişin hansı ənənələrini mütərəqqi, qabaqcıl, hansılarını isə mürtəce, zərərli hesab etmək olar? Novator sənəti hansı ənənələrə əsaslanmalıdır? Bu suallar Azərbaycanda Sovet hakimiyətinin elə ilk illərində estetik diskussiyaların mərkəzində dayanmışdı. Bu diskussiyalardan biri də mətbuatda milli musiqinin problemləri ətrafında gedirdi.

Milli Azərbaycan operasının inkişaf yolları haqqında diskussiya opera sənətinin sırf professional məsələlərindən kənara çıxmışdı. O, ənənə və novatorluq problemləri haqqında estetik diskussiyaya çevrilmişdi.

Niyə məhz operanın inkişaf məsələləri mübahisələrin diqqət mərkəzində olmuşdur? Çünki bu, yazılı professional Azərbaycan musiqisinin mövcud olan iri janrlarından biri idi ki, artıq Ü.Hacıbəylinin, M.Maqomayevin, Z.Hacıbəyovun əsərləri ilə təqdim olunmuşdu. Əgər milli simfonik, xoreoqrafik, xor əsərlərinin yaranması hələ gələcəyin məsələsi idisə, opera janrında artıq təcrübə var idi və bu təcrübəni necə qiymətləndirmək məsələsini həll etmək lazım idi.

Həmin ruhda yeni əsərlər yaradaraq, milli opera sənətinin ənənələrini davam etdirmək və yaxud onlardan tamamilə imtina edərək, diskussiyanın bəzi iştirakçılarının təklif etdiyi kimi onları ərəb əlifbası və çadra ilə birlikdə arxivə təhvil vermək lazımdır. Hələ üçüncü yol da var idi: ilk təcrübələrin tarixi əhəmiyyətini inkar etməyərək, digər əsaslarda yeni əsərlər yaratmaq yolu idi.

Operanın məsələlərinə belə ciddi tələbin səbəbi aydındır. Dramatik və musiqili səhnə o illərdə vacib tribuna kimi xüsusi əhəmiyyətə malik idi, təşviqat və təbliğatın qüvvətli vasitəsi kimi, çox mühüm tərbiyəvi forum kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu mənada Azərbaycanın dramatik teatrı mühüm tarixi rol oynayırdı. Onun səhnəsində Azərbaycan dramaturgiyasının əsasını yaratmış Cəfər Cabbarlının pyesləri qoyulurdu. C.Cabbarlının çox aktual pyesləri müasir həyatın ən mühüm problemlərinə toxunmuş, yeniliyi tərənnüm etmiş, yeniliyin həyata keçməsinə mane olan hər şeylə mübarizə yolunu göstərmişdi, tamaşaçılara bugünkü günün müsbət obrazlarının qalereyasını - bütün nəsillər üçün nümunə olan mübarizləri və qurucuları təqdim etmişdi. C.Cabbarlının "Sevil" pyesinin Azərbaycan qadınının emansipasiyasında, "Almas" və "Yaşar"ın kənddə sosialist quruculuğu məsələlərində, "1905-ci ildə" pyesinin əməkçilərin beynəlmiləl tərbiyəsində böyük rolu olmuşdur. Cabbarlının və digər Azərbaycan dramaturqlarının pyesləri səhnədən xalq içərisinə zamanın qabaqcıl ideyalarını aparmış, kütlələrin estetik tərbiyəsində mühüm amil olmuşlar.

Bununla əlaqədar olaraq məntiqi suallar ortaya çıxırdı: yeni həyatın quruluşunda, Azərbaycan musiqi teatrı irəli sürülən tələblərə cavab verirmi?

O illərdə bu suala cavab yalnız mənfi ola bilərdi. İnqilabdan əvvəlki operalar nə özünün mövzusu, nə musiqi materialı, nə də bəstəkar texnikasına görə müasir tələblərə cavab vermirdi. Həm də bu illərdə inqilabdan əvvəlki operalar və musiqili komediyalar çox aşağı bədii səviyyədə tamaşaya qoyulurdu. Professional ifaçı kadrlar - vokalçılar, dirijorlar, instrumentalçılar və sairə yox idi. Ona görə opera teatrının ünvanına olan ittiham tamamilə ədalətli idi. İttihamçıların fikrincə, köhnə operalar Azərbaycanda musiqili səhnə sənətinin inkişafına mane olurdu. Lakin bu tənqidin sağlam ünsürlərilə yanaşı, diskussiyada kobud nihilist səslər də eşidilirdi. Onlar iddia edirdilər ki, guya inqilabdan əvvəlki operalar ümumiyyətlə heç bir əhəmiyyətə malik deyil, onlar bizim musiqi tariximizdə heç bir mütərəqqi rol oynamamışlar və ona görə onlardan tamamilə əl çəkmək lazımdır. Belə tənqid əsl proletkult əyintisi olub, keçmiş irsə dialektik münasibətdən uzaq idi. Məlum olduğu kimi, belə vəziyyət təkcə Azərbaycana aid deyildi, bu, bütün sovet mədəniyyətində gedən ümumi proseslə bağlı idi.

1924-cü il sentyabrın 16-da "Kommunist" qəzetində Azərbaycan operasının məsələlərinə həsr edilmiş məqalə diskussiyanın başlanğıcı oldu. Sonra diskussiya 30-cu illərə qədər davam etmişdi. Onun fəal dövrləri 1924, 1926 və 1928-ci illər idi. Diskussiyada Azərbaycan sənətinin Üzeyir Hacıbəyli, Müslüm Maqomayev, Cəfər Cabbarlı, Əfrasiyab Bədəlbəyli kimi görkəmli xadimləri, jurnalistlər Əli Kərimov, Xəlil İbrahimov, Həsən Səbri, Əsəd Tahirov, eləcə də sıravi tamaşaçılar - fəhlə sinfinin nümayəndələri iştirak edirdilər. Diskussiya iştirakçılarının diqqət mərkəzində Azərbaycanın xalq maarif komissarı, görkəmli tənqidçi Mustafa Quliyevin məqalələri, eləcə də bu məsələyə həsr edilmiş xüsusi məruzəsi idi. Bu diskussiya ilə əlaqədar materiallar "Bakinski raboçi" qəzetində və "Maarif və mədəniyyət" jurnalının səhifələrində də dərc edilirdi.

Xalq maarif komissarı Mustafa Quliyevi və onun tezislərini müdafiə edən iştirakçıların mövqeyi əsasən ədalətli idi. 12 noyabr 1924-cü ildə "Bakinski raboçi" qəzetində dərc olunan "Türk operası haqqında" məqaləsində M.Quliyev düzgün qeyd edirdi ki, dəqiq elmlərin bir çox sahələrində orta əsrin elmi fikrinin nailiyyətlərinə əsaslanmaq və müasir nailiyyətləri bilməmək mənasız olardı: "Lakin təəssüf ki, bizdə hələ elə adamlar var ki, təklif edirlər musiqidə X və XII əsrlərə qayıdaq. Əgər bu "kompetent adamlar" öz musiqi inkişafında X əsrin nailiyyətlərindən inkişaf etməyiblərsə, bu o demək deyil ki, mədəni ölkələrlə əlaqəyə girmiş Azərbaycan da orta əsr letargiya yuxusuna dalmalıdır" .

Mustafa Quliyev vaxtın tələbləri ilə uyğun Azərbaycan musiqisinin gələcək inkişafı və çiçəklənməsi imkanına səmimi inanırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, onun müəyyən etdiyi yollar da əsasən doğru idi (bir tərəfdən Azərbaycan xalq musiqisinin, digər tərəfdən isə Avropa musiqi texnikasının öyrənilməsi yolu idi).

M.Quliyev xüsusi təkidlə Azərbaycan xalq musiqisinin nota yazılması məsələsini irəli sürür və bu işi qeyri-mümkün sayanları tənqid edirdi:

"Türk mahnılarını Avropa sistemi ilə yazmaq mümkün deyil. Elə rus və alman mahnısını da on iki pilləli Avropa temperasiyasına salmaq mümkün deyil. Lakin bu, rus musiqisinə bütünlüklə Avropa əsaslarını və texnikasını qəbul etməyə və Qlinka kimi dahilərə qədər ucalmağa mane olmamışdır" .

Məqalənin axırında M.Quliyev Azərbaycanda musiqi mədəniyyətinin inkişafı üçün vacib olan tədbirləri göstərirdi: 1) Azərb. SSR musiqi məktəblərinin genişlənməsi və möhkəmlənməsi; 2) türk mahnılarının toplanması; 3) musiqi məktəblərini qurtaranların təhsilini davam etdirmək üçün xarici ezamiyyətə göndərilməsi; 4) Şərqi bilən Avropa bəstəkarlarına türk operalarını sifariş etmək; 5) Avropa operalarını türk dilinə tərcümə etmək və türk kütlələrini opera teatrına cəlb etmək; 6) bizim teatrlarda Şərqi Avropa konsertlərini təşkil etmək.

Gördüyümüz kimi, bütün bu tədbirlər əsasən mütərəqqi xasiyyət daşıyırdı və şübhəsiz milli musiqi mədəniyyətinin inkişafı üçün faydalı və vacib idi. Xalq maarif komissarının bu müsbət müddəalarını inkişaf etdirərək, diskussiyanın digər iştirakçıları da dəyərli mülahizələr yürüdürdülər.

M.Quliyevin və onun nöqteyi-nəzərini tamamilə bölüşdürənlərin mövqeyində əsaslı səhvlər və qüsurlar da var idi.

M.Quliyev öz məqalə və məruzələrində doğru olmayan müddəalara yol verirdi. Bu, əsasən onun milli musiqi irsini düzgün anlamamasında və qiymətləndirməməsində meydana çıxırdı. M.Quliyev keçmişin milli musiqi ənənələrinə - həm vaxt etibarilə yaxınlara, həm də uzaqlarına düzgün yanaşmırdı. Vaxt etibarilə yaxın dedikdə, biz Azərbaycan milli operasının və musiqili komediyasının ənənələrini, daha uzaq ənənələr dedikdə isə muğamları nəzərdə tuturuq.

M.Quliyev həm inqilabdan əvvəlki muğam operalarına, komediyalarına, həm də muğamların özlərinə kəskin mənfi münasibət bəsləyirdi və onları ərəb - İran musiqi mədəniyyətindən götürülmə hesab edirdi. Bu, onun böyük səhvi idi. M.Quliyev yazırdı: "Bizim opera İran havaları və mahnılarının danışıq dili ilə qarışığının kompilyasiyasından ibarətdir" .

M.Quliyevin dediyi danışıq dialoqları Üzeyir Hacıbəylinin operalarında olduğu kimi, bir çox digər operalarda da vardır. Lakin bu cəhət opera janrının heç də qüsuru deyil. Buna sübut olaraq, məsələn, V.A.Motsartın "zinqşqil" üzərində qurulmuş "Seraldan qaçış", daha sonra isə Bizenin danışıq dialoqları ilə zəngin olan "Karmen" operalarını yada salmaq kifayətdir.

İnqilabdan əvvəlki Azərbaycan operasının mexaniki kompilyasiya kimi qiymətləndirilməsi tamamilə səhv idi. Daha böyük səhv bu operaların əsaslarında olan muğamların İran hava və mahnılarından ibarət olduğunu təsdiq etmək idi. Təəssüf ki, bu nöqteyi-nəzəri diskussiyanın bəzi iştirakçıları da bölüşdürürdülər.

"Bizim öz musiqimiz yoxdur. Çahargah, Segah, Şikəstə - bütün bunlar İran adlarıdır və İran saray musiqisini təşkil edirlər. Musiqi aləti olan tar, eləcə bizə İrandan keçirilmişdi. Bizim "operalar" və "operettalar" nə bədii, nə texniki cəhətdən tənqidə layiq deyil". "Kommunist" qəzetinin təşkil etdiyi bu diskussiyada bir sıra yoldaşlar belə fikirdə idilər.

M.Quliyevin və onun həmfikirlərinin bəzi müddəaları nəinki səhv və zərərli idi, həm də onun özünün digər doğru tezislərinə zidd gedirdi. Elə həmin məqalədə o deyirdi ki, bizdə milli musiqi yoxdur, eyni zamanda Azərbaycan xalq musiqisinin nota yazılması və toplanması məsələsini irəli sürürdü. Doğrudur, M.Quliyev belə hesab edirdi ki, Azərbaycan xalq mahnısı muğamlardan fərqli olaraq digər köklərə malikdir. Lakin Üzeyir Hacıbəylinin və digər musiqişünasların tədqiqatları isbat etdi ki, Azərbaycanda elə bir xalq mahnısı yoxdur ki, muğamlarımızın məqam əsasları ilə bağlı olmasın, onlar heç də İran saray musiqisinin qolu deyil, milli xalq musiqimizin gözəl sərvətidir. Ayrı-ayrı muğamların və onların hissələrinin İran adları onların parlaq surətdə ifadə olunmuş milli xüsusiyyətini inkar etməyə heç bir əsas vermir. Azərbaycan muğamları İran, özbək, tacik, və s. muğamlardan tamamilə fərqlənir. Bu məsələnin elmi anlayışını Ü.Hacıbəylinin "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" tədqiqatında görürük.

Bununla əlaqədar olaraq M.Quliyevin "Bizim musiqiyə İran sxolastikasının pəncələrindən azad olmaq vacibdir" doğru tezisi artıq yanlış məna kəsb edir, çünki M.Quliyev İran sxolastikası altında tamamilə başqa şeyi, yəni milli musiqimizin böyük sərvəti olan muğamları nəzərdə tuturdu.

M.Quliyevin həmfikirlərinin Azərbaycan operasının vəziyyəti haqqında diskussiyada çıxışları kəskin tənqidi xarakter daşıyırdı. Təcrübi tədbirlərin qəbul olunması haqqında çağırışlar əmr xasiyyətində idi. Məsələn, diskussiyanın materialları "Bakinski raboçi" qəzetində belə sərlövhə - şüar ilə verilirdi: "Köhnəlik və ştampa qarşı qiyam. Opera teatrını sağlamlaşdıraq! Köhnə ənənələrin tozunu çırpaq, teatrı müasir sənətin məsələlərinə qoşaq, canlı sovet cəmiyyətindən teatrı ayıran Çin səddini götürək. Türk operasını yenidən qurmaq lazımdır! İndiki türk operasını ərəb əlifbası və çadra ilə birlikdə arxivə təhvil vermək lazımdır!

Təklif edirik: opera teatrı nəzdində təcili bədii şura yaradılsın. Türk operasının bundan sonra indiki şəklində yaşaması məsələsi təcili həll edilsin".

Gördüyümüz kimi, bu şüarlarda hər şey qarışmışdı: real və qondarma, mühüm prinsipial və kobud nihilist şeylər. Şüarların özləri çox ziddiyyətli idi. "Köhnəlik və ştampa qarşı qiyam", "Opera teatrını sağlamlaşdırmaq" kimi mütərəqqi tələblər "Köhnə ənənələrin zibilini çırpıb atmaq" və yaxud "İndiki türk operasını arxivə təhvil verək" kimi səhv və tələsik müddəalarla birgə verilmişdi.

Bəzi diskussiya iştirakçıları elə "Kommunist" qəzetində də belə qəti tələblərlə çıxış edirdilər. Burada materiallar "Azərbaycan türk operası can çəkir", "Arşın mal alan"lar və "Əsli və Kərəm"lər muzeyə təəvil verilməlidir" başlığı altında idi.

"Azərbaycanda türk operası haqqında" adlı məqalədə Həsən Səbri yazırdı: "...bizə əməkçi kütləni tərbiyə edə bilən mədəni opera lazımdır, çünki bugünkü türk operası bu tələbə cavab vermir... Türk operalarının məzmunu bizim üçün məqbul deyil. Onlar ya bədbin məhəbbətlə ("Leyli və Məcnun"), ya dini motivlər ("Əsli və Kərəm"), ya da şahların ideallaşdırılması ilə ("Şah Abbas və Xurşid Banu") səciyyələnir".

Qeyd etmək lazımdır ki, diskussiyanın bəzi iştirakçılarının tənqidi fikirləri yalnız inqilabdan əvvəlki Azərbaycan operalarının tənqidi ilə məhdudlaşmır, dünya opera klassikasına da toxunurdu. "Məgər "Jidovka" ("Kardinal qızı" - Z.S.), "Aida", "Riqoletto" və sairləri indi müasir estetik tələblərə cavab verən operalar kimi qəbul edilə bilərmi?" - deyə diskussiya iştirakçılarından biri - S.Vasilyev soruşur.

"Sadə faktura, primitiv orkestr, melodiyaların qənfət şirinliyi, "gözəlliyi", dramatik hərəkət və musiqi tematikası arasında olan pozğunluq və s. - bütün bunlar çox məlum köhnə, Vaqnerdən əvvəlki operaların nöqsanları idi.

Niyə fəhlə maksimal dolğun məzmunlu, dinamik və təsiredici müasir əsərlərə yox, yalnız bunlara, opera üslubunun köhnəlmiş keçmiş meşşan nümunələrinə qulaq asmalıdır" .

Hələ 1924-cü ildə İ.Aysberq Azərbaycan dilində Delibin "Lakme" operasının tamaşası ilə əlaqədar olaraq "Milli opera teatrına doğru yollarda" xarakter başlığı altında resenziya yazmışdı. Sərlövhəsindən məlum olur ki, resenzentin fikrincə, hələ milli Azərbaycan operası yoxdur və bu istiqamətdə (Avropa operalarının Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə) yalnız indi bu yollar açılır. Bu haqda o belə yazır: "Nə qədər ki, türk milli operası yaranmayıb, nə qədər ki, türk milli bədii yaradıcılığı mövcud deyil, türk kütlələri xalq opera teatrının qapılarından doluşacaqlar, çünki bu qapılar yaranmaqda olan milli bədii "musiqili tamaşa teatrının" astanasıdır" .

Beləliklə, diskussiyanın gedişində inqilabdan əvvəlki Azərbaycan operasının hər hansı əhəmiyyətini tamamilə inkar edən səslər aydın eşidilirdi.

Bu diskussiyada böyük maraq doğuran Üzeyir Hacıbəylinin özünün mövqeyi və görüşləri idi. O, yalnız musiqi mədəniyyətinin görkəmli xadimlərindən biri kimi deyil, həm də diskussiyada müzakirə olunan bir çox əsərlərin, inqilabdan əvvəlki opera və operettaların müəllifi və Azərbaycan musiqisində bu janrların əsasını qoymuş bəstəkar kimi iştirak edirdi.

Ü.Hacıbəylinin nöqteyi-nəzəri daha aydın "Türk operaları" məqaləsində (3 oktyabr 1924-cü ildə "Kommunist" qəzetində dərc edilmişdir), xalq komissarı M.Quliyevin çıxışı ilə əlaqədar "Azərbaycanda musiqi inkişafı" məqaləsində ("Maarif və mədəniyyət" jurnalı, 1926, № 8, 9) əks olunmuşdu.

Həm birinci, həm də ikinci məqalə əsasən M.Quliyevin Azərbaycan musiqisinin inkişafı məsələlərinə dair görüşləri ilə bəstəkarın mübahisəsi idi. Bu mübahisədə Ü.Hacıbəyli M.Quliyevin bir sıra fikirlərini heç də inkar etmir, hətta Azərbaycan musiqisinin inkişaf proqramı ilə razılaşdığını göstərirdi.

M. Quliyev hətta bəstəkarın öz əsərlərini tənqid etdikdə belə Ü.Hacıbəyli onunla razılaşırdı. Lakin bəstəkar M.Quliyevin məqalə və məruzələrinin bir çox müddəaları ilə həm də razılaşmır və bu barədə fikirləşdiyini açıq, olduğu kimi deyirdi: 1924-cü il məqaləsində M.Quliyev Samit təxəllüsü ilə inqilabdan əvvəlki Azərbaycan operaları haqqında tənqidi mülahizələr yürüdərək, onların səhnədən götürülməsini tələb edirdi. Ü.Hacıbəylinin "Türk operaları haqqında" məqaləsi M.Quliyevə cavab kimi yazılmışdır.

Məqalənin əvvəlində Ü.Hacıbəyli M.Quliyevin əsas tezislərini gətirir, sonra Azərbaycan operasının ünvanına olan töhmətlərə keçir, onun müdafiəsi üçün inandırıcı dəlillər gətirir. Özü də onun gətirdiyi dəlillər nə mədhedici, nə də qoruyucu xasiyyət daşıyırdı. O, köhnə operaların çatışmayan cəhətlərini yaxşı bilirdi. Ondan əlavə o belə hesab edirdi ki, bu operaların xaltura quruluşlarda repertuardan götürülməsi daha məqsədəuyğundur. Lakin bununla bərabər, Ü.Hacıbəyli inqilabdan əvvəlki Azərbaycan operasının xeyrinə inandırıcı dəlillər də gətirir. Bunlar əsasən estetik və əxlaqi xasiyyət daşıyırdı. O deyirdi ki, ilk operaların yaranması ilə milli musiqili səhnə sənətində həvəskarlıq, müəyyən növdə diletantizm aradan götürülmüş, professionalizm yaranmışdı. Operalar istedadlı ifaçıların aşkara çıxarılmasında vacib rol oynamışdır. Operanın yaranması dolayı yolla dramatik teatrın sonrakı inkişafı üçün təkan olmuşdu.

İndiyə qədər yalnız toylarda və müxtəlif bayramlarda xalq tərəfindən ifa olunan musiqinin əhəmiyyəti və qiyməti daha da artmışdı. Musiqi ilk dəfə professional səhnədə özünə layiqli yer tutaraq milli sənətin tamamilə müstəqil növü olmuşdur. Müəyyən dərəcədə təsadüfi xasiyyət daşıyan musiqi ilə sözün, musiqi müşayiəti ilə ədəbi mətnin əlaqəsi qanuni olmuşdur.

Nəhayət, inqilabdan əvvəlki operaların vacib estetik əhəmiyyəti onda idi ki, onlar notlu professional Azərbaycan musiqisinin inkişafı yolunda ilk addım, yeni musiqili səhnə teatrının əsası idi. Operanın yaranması ilə əlaqədar musiqi mədəniyyətinin bir çox məsələləri həll olundu: Şərq musiqisinin Avropa alətləri ilə ifa olunması, Şərq musiqisinin Avropa tipli harmonizəsi, musiqimizin polifonikləşdirilməsi, metroritmik xüsusiyyətlərin müəyyənləşməsi, dəstgahların not yazılışı və s.

Bu musiqi və estetik nailiyyətlərdən başqa, operalar həm də böyük ictimai-siyasi rol oynadılar. Ən əvvəl, onların əhəmiyyəti onda idi ki, bu əsərlər fanatizmə, avamlığa qarşı mübarizədə əsas amil oldu. Mirzə Fətəli Axundovun acı, lakin dəqiq sözlərini yada salaq: "Nəğəmat çalma, haramdır; nəğəmata qulaq asma, haramdır; nəğəmat öyrənmə, haramdır; teatr, yəni tamaşaxana qayırma, haramdır; teatra getmə, haramdır; rəqs etmə, məkruhdur; rəqsə tamaşa etmə, məkruhdur; saz çalma, haramdır; saza qulaq asma, haramdır, şətrənc oynama, haramdır; nərd oynama, haramdır, rəsm çəkmə, haramdır, evdə heykəl saxlama, haramdır" .

M.F.Axundovun bu məşhur sözlərilə Ü.Hacıbəylinin "Azərbaycanda musiqi tərəqqisi" məqaləsində söylədiyi fikir həmahəng səslənir. Ü.Hacıbəyli qeyd edirdi ki, inqilabdan əvvəlki Bakı şəhəri sanki yas içində idi. Bəstəkar deyir ki, opera və operettalar insanlara sevinc gətirmiş, incəsənət, musiqi ilə təmasda onlar təbii insani tələbatı ödəmişlər.

Ü.Hacıbəyli böyük fərəhlə qeyd edirdi ki, "Türk opera və operettalarından "Arşın mal alan" hər yerdə rəğbət qazanıb, dildən-dilə tərcümə edilib, Gürcüstanda, Ermənistanda yüzlərcə dəfə oynanıldıqdan sonra Rusiyanı, Türkiyəni, İranı, Fransanı, Amerikanı, İspaniya, İtaliya və Misri müvəffəqiyyət ilə dolaşıb, Azərbaycan teatr və musiqisini hər bir yerdə nümayiş etdirir..."

Gətirilən bu dəlillərdən sonra Ü.Hacıbəylinin aşağıdakı sözləri xüsusilə inandırıcı səslənir: "1907-ci ildən bəri Azərbaycan səhnəsində və o səhnə vasitəsilə Azərbaycan türklərinin tərəqqi və tərbiyəsi işində az rollar oynamayan türk opera və operettalarını səhnədən qaldırmaq Azərbaycan teatr və musiqi tarixinin mühüm səhifələrini cırıb atmaq deməkdir" .

Lakin bununla bərabər, Ü.Hacıbəyli, yuxarıda deyildiyi kimi, Azərbaycan operasının müasir vəziyyətinin tənqidi ilə əsasən razı idi və bu saəədə M.Quliyevin narahatlığını tamamilə bölüşdürürdü. O, Xalq komissarının Azərbaycan opera sənətinin gələcək inkişafı üçün yollar axtarmaq cəhdini tamamilə başa düşürdü.

Ü.Hacıbəyli Azərbaycan opera və operettasının tarixi əhəmiyyəti haqqında danışarkən, onlarda olan qeyri-kamilliyi və düzəlişə ehtiyacı inkar etmirdi. O yazırdı: "Əvvəla, bu, operaları "şəbehlik" halından çıxarıb Avropa operası tipinə yaxınlaşdırmalıdır. Buna görə oxunan dəstgah parçalarına "ariya" forması verməlidir və saniyən, tarı tamamilə baş vəzifədən götürüb bu vəzifəni orkestrə verməlidir. Tar isə orkestr içində lazım olan yerdə xalq musiqi aləti sənətilə təsirli "effektlər" verə bilər.

Bu sayaqla bizim operamız zahiri surətini dəyişib "şəbeh"likdən çıxar və Avropa operası formasına girər. Əslində isə məzmun və musiqicə Azərbaycan türk və şərq operası sənətində baqi qalar" .

Doğrudan da, Ü.Hacıbəyli sonrakı illərdə muğam improvizasiyalarına opera forması vermək məqsədilə "Leyli və Məcnun"un birinci pərdəsi üçün Məcnunun atasının ariyasını yazmışdı. Bu geniş melodiyalı böyük opera ariyası Məcnunun atasının daxili aləmini, dərin kədərini, qəmini ifadə edir ("Leyli və Məcnun"un tamaşalarında ariya ifa edilməmişdi, ayrıca ilk dəfə 1935-ci ildə nəşr olunmuşdu). Lakin gələcəkdə Ü.Hacıbəyli bu təcrübəni davam etdirməyi lazım bilməmiş və qəti qərara gəlmişdi ki, "Leyli və Məcnun" operası musiqi sənətimizin ilki kimi, məhz muğam operası kimi qalmalıdır.

İnqilabdan sonrakı illərdə Ü.Hacıbəyli müasir mövzuda yazılmış novator əsərin yaranmasını gənc nəsildən gözləyirdi. Azərbaycan bəstəkarlarının sonrakı operaları onun ümidlərini doğrultdu. M.Maqomayevin "Nərgiz" operasından sonra Q.Qarayev və C.Hacıyevin "Vətən", C.Cahangirovun "Azad" operaları yarandı.

Ü.Hacıbəyli inqilabi mövzuda müasir o

peraların yaranması tələblərilə razılaşırdı, amma qeyd edirdi ki, əgər bu çətin məsələ çoxlu professional kadrları olan Rusiyada həll olunmamışsa, Azərbaycanda bunun həllini tələb etmək tezdir. Lakin o inanırdı ki, prinsip etibarilə bu məsələ həm Azərbaycanda, həm də İttifaq miqyasında həll ediləcəkdir.

Diskussiyanın gedişində operanın inkişaf problemlərindən əlavə musiqi mədəniyyətinin digər məsələləri də müzakirə edilirdi. "Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişaf yolları haqqında" məruzədə M.Quliyev musiqi sistemi, xalq mahnıları, musiqi təhsili və s. problemləri irəli sürmüşdü.

Ü.Hacıbəyli M.Quliyevin məruzəsində inqilabi və ictimai əhəmiyyətli yeni musiqi mədəniyyətinin əsas ideyasını alqışlayırdı. O həm də razılaşırdı ki, Azərbaycan musiqisində yeniliyin inkişafı yolunda müəyyən çətinliklər durursa da, onların öhdəsindən gəlmək mümkündür. Ü.Hacıbəyli M.Quliyevin məruzəsinin əsas mövzusunu dörd məsələyə: musiqi sisteminə, türk operasına, xalq mahnılarına və musiqi təhsilinə bölmüşdü.

M.Quliyev kimi, Ü.Hacıbəyli də bizim musiqi üçün Avropa musiqi sisteminin qəbul edilməsinin zəruriliyini qeyd edirdi, lakin eyni zamanda, musiqi sistemimizlə Avropanın musiqi sistemi arasında fərqi dəqiq göstərirdi. Bu fərq əsasən temperasiyaya, ritmə, melodiyaya və s. aid idi. Ü.Hacıbəyli deyirdi ki, bu uyğunsuzluq xüsusilə "Segah", "Bayatı-İsfahan", "Çahargah" kimi Azərbaycan muğamlarını fortepianoda çaldıqda aydın aşkar olur. Ona baxmayaraq, bəstəkar belə hesab edirdi ki, Azərbaycan musiqisi özünün milli xüsusiyyətlərini itirmədən Avropa sistemini qəbul edə bilər.

Xalq mahnıları məsələsində Ü.Hacıbəyli yenə də M.Quliyevin mövqeyini müdafiə edirdi. Xalq mahnısının toplanması və öyrənilməsi əaqqında fikri genişləndirərək, Ü.Hacıbəyli bu mövqeyin təsdiqi üçün əsaslı dəlillər gətirirdi. Azərbaycan musiqisinin əsaslarını tədqiq etmək üçün xalq mahnılarımızı toplamaq və öyrənmək lazımdır. Mahnılar elmin digər sahələrində də - etnoqrafiyada, tarixdə, psixologiyada, habelə tədqiqat fəaliyyətində də böyük əhəmiyyətə malikdir. Ü.Hacıbəyli təəssüflə qeyd edirdi ki, bu sahədə çox az iş görülmüşdür.

Musiqi təhsili məsələsində isə Ü.Hacıbəyli M.Quliyevin tarda təhsil almağın lazımsızlığı haqqında fikrinin səhv olduğunu göstərirdi. M.Quliyevin fikrincə, tar Azərbaycan yox, İran alətidir. Elə ona görə Avropa musiqi təhsilinin tərəfdarı M.Quliyevin tələbi ilə tar konservatoriyadan çıxarılmış və tarda çalmaq qadağan edilmişdi. "İnqilab və mədəniyyət" jurnalının 1929-cu il fevral nömrəsinin xronika hissəsində oxuyuruq: "Konservatoriyanı qüvvətləndirmiş tədbirlərdən biri tarın Konservatoriyadan çıxarılması məsələsidir". İndi bu qərar, nə qədər səhv və qəribə görünsə də, o vaxtlar o çox təbii səslənirdi. Məşhur şair Müşfiqin şeirinin "Oxu tar, oxu tar, səni kim unudar" misralarını yada salaq. Təəssüf ki, onun tərsi "Oxuma tar, səni istəmir proletar" fikri də mövcud və məşhur idi.

Onlardan hansının düz, hansının səhv olmasını anlamaq, seçmək, hansına qulaq vermək, o vaxtlar elə də asan iş deyildi, xüsusilə musiqiçi olmayanlar üçün.

Ü.Hacıbəyli hələ o vaxt tarı zəngin musiqi imkanları olan milli Azərbaycan aləti hesab edirdi. Lakin eyni zamanda, o, qeyd edirdi ki, M.Quliyevin mövqeyində müəyyən ardıcıllıq vardır, çünki əgər M.Quliyev tarın Azərbaycan aləti olduğunu hesab etsə belə, o, tarın Konservatoriyada olmasına etiraz edərdi, çünki Rusiya və Avropa Konservatoriyalarında da milli xalq alətlərində çalmaq dərsi keçilmirdi. Ançaq Konservatoriyada Azərbaycan xalq musiqisinin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi məsələsi şübhə doğurmurdu. Çünki tar kimi aləti bilmədən Azərbaycan musiqisini də öyrənmək mümkün deyildi. Ü.Hacıbəyli bu barədə belə yazırdı:

"Tar... Şərq musiqi təhsilini genişləndirə bilən alətdən ən qiymətlisi, ən mühümüdür... Musiqi məktəbi tara yalnız elmi cəhətdən yanaşır və onu Şərq musiqisinin əsası olan muğamatın kəşf və şərhi üçün elmi bir alət sifəti ilə öz proqramına daxil edir".

Ü.Hacıbəyli tarda ifa üçün not sistemi yaratmağa çalışırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, M.Quliyev öz məruzəsində yeritdiyi fikirləri qanuniləşdirməyərək müzakirə üçün söyləmişdir. O hesab edirdi ki, onların son həlli gərək bu sahədə bilikli şəxslər, musiqiçilər tərəfindən qəbul edilsin. Musiqiçilər də M.Quliyevin fikirlərini müsbət qiymətləndirdilər (xüsusilə də onun 1926-cı il məruzəsini). Məsələn, Ü.Hacıbəyli yazırdı ki, "Ümumiyyətlə, burasını qeyd etmək lazımdır ki, yoldaş Mustafa Quliyevin məruzəsi Bakı musiqi xadimlərinə böyük bir təsir buraxdı. Müxtəlif və bərəks yollara dağılmış olan fikirlər üçün müəyyən və məqsədə yaxınlaşdıran bir vahid yol göstərilməklə, fikirlər bir çox mühüm məsələlər üzərində birləşdirildi. Pozulmuş orkestrə müəyyən bir "ton" verilib sazlaşdırıldı" .

Üzeyir Hacıbəylinin diskussiyada tutduğu mövqeyini musiqi mədəniyyətinin görkəmli xadimi bəstəkar Müslüm Maqomayev və digərləri də müdafiə edirdilər.

Müslüm Maqomayev 1924-cü ildə "Kommunist" qəzetində "Bizim incəsənətimiz" və "Türk operası haqqında" məqalələri ilə çıxış etmişdir. O yazırdı: "Bizim operamız zəifdir, ibtidai bir haldadır. Türk səhnəsinə musiqi əsərləri vermiş türk işçilərdən heç birisi heç vaxt öz əsərinin kamil olduğunu iddia etməmişdir, onlar deyirlər ki, bu bizim birinci addımlarımızdır. Zənnimizcə, biz doğru yol ilə gediyoruz: sadədən ağıra".

M.Maqomayev xalq maarif komissarı M.Quliyevin məqaləsinə cavab olaraq yazırdı:

"Mübahisələrdən belə anlaşılır ki, M.Quliyev elə türk operası istiyor ki, yalnız Azərbaycanın deyil, Avropa teatrolarının da səhnələrində oynanılsın və onların operaları ilə rəqabət etsin. Bunu kim istəmiyor? Azərbaycanda bir əqilsiz tapılarmı ki, bunu arzu etməsin?"

Lakin M.Maqomayev bilirdi ki, Avropa musiqisi də birdən-birə yaranmamış və bu təkamülə tədriclə, ağır və tikanlı yollar keçdikdən sonra gəlib çatmışdır. "...Daim xor olmadığı, orkestr bulunmadığı, balet olmadığı halda, həmçinin hər dəfəyə pyesi məşqsiz və hüsnü ittifaqda bir məşqlə keçirmək təklif edildiyi halda, tərəqqi ola bilərmi? Əlbəttə, yox".

M.Maqomayev Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin aşağı səviyyədə olduğu bir vaxtda M.Quliyevin arzu etdiyi "Vaqner operası"nın yaranmasının mümkün olmadığını başa düşürdü. Əlbəttə, belə bir dövrdə əmrlə "Vaqner operası" vücuda gəlməzdi. Lakin "biz nəinki musiqi sahəsində, hətta ümumi məsələlərdə mədəni ölkələrin fütuhatına malik olmalı və onları ələ gətirməliyik. Türk xalqı gərək Avropanın Vaqner, Bethoven, Çaykovski və başqa böyük dahilərinin yaratdığı əsərlərinin ləzzətini dadsın. Musiqi bölgüsü uğrundakı fəaliyyətimiz oylə bir yol ilə aparılmalıdır ki, nəhayət türklər bu əsərlərin gözəlliyini anlasınlar - fəqət burası milli musiqinin məhv edilməsi hesabına edilməsin" .

Hay-haray qaldırıb opera teatrının bağlanmasını tələb edənlərə Üzeyir Hacıbəyli, Müslüm Maqomayev qəti və kəskin cavab verirdilər. Onlar tamamilə haqlı olaraq professionalizm və texnika tələb etməzdən əvvəl bunlara nail olmaq üçün imkan, şərait yaratmağın lazım olduğunu göstərirdilər. Muğam operalarına qarşı xalq maarif komissarlığında uzun müddət müəyyən bir nöqteyi-nəzərin olmaması gələcək işi ləngidir və ona zərər gətirirdi.

Maqomayev "Qolubıye mazurki", "Joltıye koftı", "Çornıye yubki" və s. kimi səfsəfələrə böyük pullar sərf edildiyi halda, türk operasına belə baxmaq, böylə rəftar caizmidir? - deyə soruşur.

Üzeyir Hacıbəyli, Müslüm Maqomayev göstərirdilər ki, Azərbaycan operasını Avropa opera nümunələrinə oxşatmaq musiqimizin yeganə inkişaf yolu deyildir. "Avropa operası" - belə anlayış yoxdur. İtalyan, fransız, alman, rus və s. milli mədəniyyətdən əmələ gəlmiş dünya opera mədəniyyəti vardır. Azərbaycan operası da bunlardan biri olmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu illərdə M.Maqomayev Ü.Hacıbəylidən fərqli olaraq, Avropa musiqi sisteminin qəbul olunmasına etirazını bildirərək belə hesab edirdi ki, bu, milli musiqinin inkişafına mənfi təsir edəcək, onun milli xüsusiyyətləri itəcəkdir.

Daha sonrakı illərdə o, fikrini dəyişmiş və hətta muğamları nota köçürmüşdür.

Maraqlıdır ki, hələ 1924-cü ildə M.Maqomayev Azərbaycan operasına həsr edilmiş diskussiyanın gələcəkdə teatrın vəziyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olacağını başa düşmüşdü. O deyirdi:

"Gərək mətbuat səhifələrində və gərəksə müxtəlif təşkilatlar və mətbuat nümayəndələrinin, aktyorların, musiqiçilərin, dram yazanların və sairələrinin iştirakı ilə xüsusi müşavirələrdə dövlət türk teatrosunun sağlamlaşdırılması haqqında açılmış olan geniş mübahisə, əlbəttə, nəticə etibarilə işi həqiqi surətdə yüksəldəcəkdir"

Lakin M.Maqomayev qeyd edirdi ki, "əsas məsələ olan opera haqqında mübahisələrdə sağlam ünsürlərı iştirak etsə idilər, bu mübahisə daha böyük nəticələr verə bilərdi.

Təəssüf ki, həmin mübahisədə (mərkəzi məsələ olan) türk operası məsələsinə sağlam olmayan ünsürlər daxil idilər" .

İnqilabdan əvvəlki illərdə opera sahəəsində olan böhranı aradan qaldırmaq və xalqı həyəcanlandıran mövzularda əsər yaratmaq, əlbəttə, musiqinin çətin məsələlərindən biri idi. Həyat opera qarşısında inqilabi keçmişi və müasirliyi tərənnüm etmək məsələlərini qoymuşdu. Belə böyük miqyaslı məsələləri tez bir zamanda həll etmək çətin idi.

Hətta böyük opera ənənələrinə malik olan rus bəstəkarlarının sovet dövründə yaratdıqları ilk operalar belə xalqın ehtiyaclarını tamamilə təmin etməyə qadir deyildi.

Bu illərdə yaranmış rus sovet bəstəkarlarının operaları arasında A.Paşşenkonun "Qartal qiyamı", V.Zolotaryovun "Dekabristlər", A.Qladkovski və J.Prussakın "Qızıl Petroqrad uğrunda" operaları diqqətəlayiq idi. Lakin bunlar da mükəmməl operalar olmayıb, sovet operasının qarşısına qoyulan məsələləri təmin edə bilməmişdilər.

Sovet opera musiqisinin vəziyyətini başa düşən Ü.Hacıbəyli Azərbaycanda belə operanın yaranmasının hələ mümkün olmadığını qeyd edirdi:

"Əlbəttə, yoldaş Quliyevin yeni həyata müvafiq yeni operalar yazılmasını da tələb etməkdə tamamilə haqlı olduğunu iqrar edib də burasını qeyd edirik ki, yüzlərcə qabil və mahir bəstəkarlara malik olan musiqi Rusiyası bu böyük və qiymətli vəzifəni bu günə qədər ifa etməmiş olduğu halda, bir cüt, bir tək musiqi həvəskarı olan Azərbaycandan inqilabi musiqi yaradıcılığı tələb etmək hələ tezdir" .

Üzeyir Hacıbəylinin fikrincə, yeni opera inqilabdan əvvəlkinin ləğv edilməsi hesabına deyil, əksinə onun əsasında yaranmalıdır. Muğam operalarının musiqi tariximizdə oynadığı ictimai və mədəni rolunu isə heç vaxt inkar etmək olmaz. Bu barədə Ü.Hacıbəyli özü belə deyirdi:

"20 sənə bundan qabaq meydana gəlmiş türk opera və operettalarının şahidi olduğumuz böyük inqilabın vüquu üçün zəmin və müvafiq şərait təşkil edən vəsait arasında inqilabi, ictimai və mədəni mövqe və xidmətlərini inkar etmək olmaz" .

Lakin böyük bəstəkar bu operalar ilə məhdudlaşmaq fikrində deyildi. O, yeni mövzulu operaların yaranmasını inqilab ilə böyümüş və tərbiyə olunmuş cavanlardan gözləyirdi. Ü.Hacıbəylinin aşağıdakı sözləri bunu gözəl xarakterizə edir:

"Öylə böyük bir əsər yazılmaq üzrədir və onu yazanlar inqilabla doğulmuş, inqilabla ruhlanmış, inqilabla tərbiyələnmiş və inqilabi metodlardan təlim almış olan cavan bəstəkarlardır ki, bu gün musiqi təhsillərinə ikmal üzrə baş və qəlbləri gələcək böyük əsər ilə məşğuldur. Bu gənc bəstəkarların Azərbaycan darülmusiqisindən çıxacaqlarına biz dəxi əminik" .

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti artıq səkkiz il idi ki, qurulmuşdu. Bu illər ərzində teatr səhnəsində əmələ gələn dəyişikliklərə diqqət yetirsək, görərik ki, Azərbaycan dram teatrı bir sıra nailiyyətlər əldə etmişdir. Bu səhnədə dünya ədəbiyyatı klassiklərinin əsərləri möhkəm yer tutmuşdu. Şekspir, Molyer, Şiller, Qoqolun əsərləri Azərbaycan tamaşaçıları tərəfindən böyük maraq və məhəbbətlə qarşılanırdı. Teatr Azərbaycan klassikləri Mirzə Fətəli Axundovun, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Cəlil Məmmədquluzadənin ölməz pyeslərilə bərabər, Cəfər Cabbarlının "Aydın", "Oqtay Eloğlu", "Od gəlini", "Sevil"* və başqa əsərlərini də oynayırdı.

Bu illərdə Azərbaycan dram teatrı səhnəsində qüvvətli aktyor dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. Bunlardan Abbas Mirzə Şərifzadə, İ.Hidayətzadə, Ülvi Rəcəb, Rza Təəmasib, Mərziyə xanım Davudova, Mirzə Ağa əliyev, Sidqi Ruəulla, Kazım Ziya və b. göstərmək olar.

Cəsarətlə demək olar ki, bu illərdə dram teatrı möhkəm artist qüvvəsinə malik olan bədii bir teatr olmuşdu.

Azərbaycan operası sahəsində isə bu illər ərzində mühüm irəliləmələr yox idi. Hətta inqilabdan əvvəl yazılmış Azərbaycan operaları professional cəhətdən zəif şəkildə səhnədə gedirdi. Opera teatrında bir durğunluq əmələ gəlmişdi. Məzmun, mövzu, forma - bunların hamısı yenilik tələb edirdi.

1928-ci ildə qəzetlər yenə Azərbaycan operasının vəziyyəti ətrafında diskussiya qaldırdılar. Bu diskussiya Xalq maarif komissarlığının təşəbbüsü ilə qəzet səhifələrində, redaksiya yığıncaqlarında keçirilmişdi ("Kommunist" qəzeti redaksiyasında bu disput həmin il dekabrın 14-də olmuşdu).

1928-ci il diskussiyası əvvəlkilərə nisbətən daha geniş rezonans almışdı. Bu diskussiyada yalnız bəstəkarlar, tənqidçilər deyil, tamaşaçıların özləri də iştirak etmişdi. Onlar öz tələblərini kollektiv surətdə yazdıqları və qəzet redaksiyalarına göndərdikləri məktublarda bildirirdilər. Məsələn, "İşçilər nə deyir? Bizə boylə operalar lazım deyildir", "Bibi-heybət işçilərinin təklifi", "Dəmiryol işçilərinin təklifi" və s. Onlar öz məktublarında müasir mövzuda yazılmış Azərbaycan operası tələb edir, hazırkı operanın onların tələbatlarını ödəmədiyini bildirirdilər. Digər tərəfdən, onlar bu operaların zəif şəkildə tamaşaya qoyulduğunu qeyd edirdilər.

1928-ci il diskussiyasının gedişində müəyyən bir xüsusiyyət gözə çarpır. Bu da diskussiya ətrafında olan məqalə və çıxışlarda irəli sürülən məsələlərin, tələblərin plakat, şüar şəklində olması idi. Bu xüsusiyyət "Bakinski raboçi", "Kommunist" qəzetlərinin əsasən başlıqlarında görünürdü. Hətta bu başlıqların altında olan məqalələrin adları da şüar şəklində idi. Bu başlıqlar öz-özlüyündə ziddiyyətli idilər. Bir tərəfdən, onlar mütərəqqi tələblər irəli sürürdülər. Məsələn, "Bakinski raboçi"də "Köhnəliyə və ştampa qarşı qiyam", "Opera teatrını sağlamlaşdıraq" şüarları mütərəqqi idisə, digər tərəfdən "Köhnə ənənələrin tozunu çırpaq", "Türk operasını yenidən qurmaq lazımdır", "İndiki türk operasını ərəb əlifbası və çadra ilə birlikdə arxivə təhvil verək!" kimi şüarlar isə Rusiyada olan "Proletkultçuları"n və "ASM"çıların klassik irsi ləğv etmək tələblərilə səsləşirdi.

Bu tələbləri "Kommunist" qəzetində də görmək olardı. Türk operasının vəziyyətinə həsr edilən bütün səhifə "Azərbaycan dövlət türk operası can çəkir" başlığı altında çap olunmuşdur. "Bugünkü türk operası bütünlüyü ilə madiyeyi-tərk edilməlidir. "Arşın mal alan"lar, "Əsli və Kərəm"lər artıq muzey malı olmalıdır" tələbləri də məhz belə tələblər idi.

"...Səhnəmizdə mükəmməl hazırlıqlı artistlər və aktrisalar yetişdirməli, konservatoriya hərəkətə gətirilməlidir", "Bizə mədəni, əməkçi kütlələrə tərbiyə verə biləcək opera lazımdır" kimi tələblər isə mütərəqqi xarakter daşıyırdı.

Beləliklə, aydın olur ki, yeniliyə doğru çağıraraq, "operanın vəziyyətini yaxşılaşdırmaq istəyənlər" irsə düzgün münasibət bəsləmirdilər.

"Bakinski raboçi"də opera məsələsinə həsr edilən səhifədə Ledoqorovun, Əli Kərimovun, S.Vasilyevin məqalələri dərc edilmişdi. Ledoqorovun məqaləsi "Yelkənsiz və sükansız", "Şeytan deyilən qədər qorxulu deyil", "Biz xaltura istəmirik", "Bədii yığıncağı həyata çağıraq", "Kütlük, köhnəlik, durğunluq...", "Sovet teatrından əllərinizi çəkin!", Əli Kərimovun məqaləsi "Yenidən qurmaq və ya bağlamaq", "Ümidsiz xəstə", "Afişa altında öz familiyamı oxumağa utanıram", S.Vasilyevin məqaləsi "...Arxeoloji muzey", "Avamın quyruğunda", "Ölülər əmr edirlər", "Karamzinləri musiqidən arxivə təəvil verək" başlıqları ilə verilmişdi.

"Kommunist" qəzetində isə Əli Kərimovun, Qubad Qasımovun, Əfrasiyab Bədəlbəylinin məqalələri dərc edilmişdi. Bu məqalələr "Bugünkü türk operası çadra və köhnə əlifba ilə bir yerdə tarix arxivinə verilməli" (Əli Kərimovun), "Yerində saymağa nəhayət verilməli" (Qubad Qasımovun), "Türk operasının xəstə cəhətləri" (Əfrasiyab Bədəlbəylinin) başlıqları ilə çap edilmişdi.

Diskussiyada iştirak edənlərin hamısı Azərbaycan operasının ağır vəziyyətdə olduğunu göstərir, bununla əlaqədar olaraq bir çoxları opera teatrının bağlanmasını tələb edirdilər.

Köhnəliyə qarşı çıxan Ledoqorov yazırdı ki, "Opera teatrının öz təbiətinə görə teatr janrının ən konservativ növü olması əlifba həqiqətidir". Bu, hələ 1917-ci ildə opera haqqında Əhliyev tərəfindən deyilən fikri xatırladır. Bu fikir proletkultçuların dedikləri ilə də yaxınlaşır. Onların səhvlərini təkrar edən Ledoqorov yazırdı: biz tələb edirik ki, "Keçən il bərpa edilmiş "Trubadur" tipində operalar nəhayət səhnədən götürülsünlər..."

Operanın quruluşu sahəsində də Ledoqorov "Rapm"ın səhvlərini təkrar edərək formalizmə yaxınlaşırdı. "Operada hər şeydən daha artıq "nə" yox, "necə" vacibdir".

S.Vasilyevin məqaləsində klassikanı və Azərbaycan operasını sevən geniş dinləyici kütləsinə təkəbbürlü münasibət özünü büruzə verirdi. Bu da yenə Əhliyevin fikri ilə səsləşirdi.

Azərbaycan operasına olan münasibət daha qəti və ciddi idi. Diskussiyada çıxış edənlərdən çoxusu, o cümlədən, M.Quliyev, Əli Kərimov və b. "Azərbaycan operasını köhnə əlifba və çadra ilə birlikdə arxivə təhvil verməyi" tələb edirdilər.

Əli Kərimov məqaləsinin "Afişa altında öz familiyamı oxumağa utanıram" bəhsində yazırdı ki, bir sıra operaların müəllifi olan yoldaş Hacıbəyov öz operalarını anoxranizm və uşaq opera oyunu adlandıraraq böyük qətiyyətlə öz operalarından imtina etmişdi. Mən indi öz familiyamı afişalarda bu operalar altında oxumağa utanıram.

Əli Kərimov Ü.Hacıbəylinin çıxışından bu iki cümləni operamızın arxivə təhvil verilməsi üçün yeganə dəlil kimi gətirmişdi.

Bizə elə gəlir ki, bəstəkarın bu tövbə ərizəsindən türk operalarını lazım olmayan qalıq kimi ərəb əlifbası, çadra və feodal köhnəliyinin başqa ünsürləri ilə birlikdə arxivə təhvil verməyi tələb etmək həddən artıq ehtiyatsızlıqdır.

Biz hörmətli teatr xadimi Şöhkət xanım Məmmədovanın yuxarıda dediyi fikrilə razılaşırıq. Çünki ola bilsin ki, bəstəkar bu sözləri tamaşaların zəif quruluşda getməsi ilə əlaqədar olaraq demişdir. Hələ 1924-cü il diskussiyası zamanı Ü.Hacıbəylinin operaların tamaşası haqqında dediklərini yada salaq. O yazırdı:

"Əgər bu il də oylə bir "xalturalar" vaqe olacaq - onda həqiqətən türk opera və operettalarını tamamilə səhnədən qaldırmaq lazım gələcəkdir".

1929-cu ildə "Azərbaycan türk operası haqqında" məqaləsində tənqidçi Həsən Səbri 28-ci il diskussiyasına yekun vuraraq, əvvəlki tənqidçilərin fikirlərini davam etdirir. O da inqilabdan əvvəlki operaları ideya-məzmun cəhətindən tənqid edir, operada müasir mövzu görmək istəyirdi.

"Na rubeje Vostoka" jurnalında redaksiya tərəfindən verilən məlumata görə, diskussiya üzrə qərar qəbul olunmuşdu.

1928-ci il diskussiyası əvvəlkilər kimi məhdud idi. Çıxış edənlər müasir opera tələb etməklə bərabər, əvvəlki əsərlərə etinasız yanaşırdılar.

Ona görə Ü.Hacıbəyli, M.Maqomayev, Ş.Məmmədova və musiqimizin digər mütərəqqi sənətkarları köhnə irsi, inqilabdan əvvəlki operaları saxlamaq uğrunda fəal mübarizə aparırdılar.

Biz gərək türk operalarının keçmişdəki xidmətlərini unutmayaq, onlar geniş türk kütlələrini musiqi teatrına cəlb etdi. Türk operasının dinləyicilərinin yalnız baqqallardan ibarət olduğunu iddia etmək düzgün olmazdı.

Türk operasına gedənlərin sayı azalmır, əksinə çoxalır və bu da geniş kütlələrin mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə bir sübutdur.

Şövkət xanımın bu sözləri çox səciyyəvidir.

Maraqlıdır ki, 1928-ci il diskussiyası ətrafında aparılan mübahisələrin əksəriyyəti inqilabdan əvvəlki operaların süjeti, quruluşu, professional artist qüvvəsinin zəifliyi ətrafında gedirdi. Bunların musiqisindən isə danışan olmamışdı. Belə nəticə çıxarmaq olar ki, hətta bu operaların bədxahları belə Üzeyir Hacıbəylinin musiqisinin dəyərini dana bilmirdilər.

Gördüyümüz kimi, diskussiya vaxtı Azərbaycan musiqisinin inkişafının bir çox məsələlərinə - milli operaya, operettaya, musiqi təhsilinə, Avropa musiqi klassikasını öyrənməyə, xalq musiqisinə münasibətə və s. toxunulmuşdu. Lakin bütün bu məsələlər arxasında daha ümumi problemlər və ilk növbədə ənənə və novatorluq problemi dayanmışdı. Diskussiya ərəfəsində iştirakçıların görüşlərinin həm uyğun gəlməsi, həm də onları ayıran cəhətlər aşkar olmuşdu. Ü.Hacıbəyli və M.Maqomayevin tutduğu mövqe düzgün və mütərəqqi idi. Canlı musiqi təcrübəsi diskussiya dövründə irəli sürülən fikri təsdiq etdi: Azərbaycan musiqisinin novator əsərlərini keçmişin mütərəqqi ənənələrinin əhəmiyyətini inkar etməyən bəstəkarlar yaradacaqlar. 30-cu illərdə M.Maqomayevin və Ü.Hacıbəylinin yaratdığı operalarda onların ənənə və novatorluq anlayışı öz ifadəsini tapmışdır. Belə operalardan biri M.Maqomayevin müasir inqilabi mövzuya həsr edilmiş "Nərgiz" operası, digəri isə Ü.Hacıbəylinin şah əsəri "Koroğlu"sudur. Bu əsərlərin milli operanın inkişafında böyük əhəmiyyəti olmuşdur.

Daha sonra müasir mövzuda yazılmış operaları və digər janrlarda olan əsərləri, Üzeyir Hacıbəylinin dediyi kimi, Azərbaycanın gənc bəstəkarları yaratmışdı.

525-ci qəzet.- 2017.- 19 sentybar.- S.6.