Azərbaycan dilçiliyinin şah əsəri Azərbaycan dilində

Böyük dilçi və şərqşünas alim Mirzə Kazımbəyin bütün dünyada məşhur olan "Türk-tatar dilinin qrammatikası" əsəri bugünlərdə Azərbaycan dilində geniş şərhlərlə çap olunub.

Azərbaycan dilçiliyinin və ümumən türkologiyanın şah əsərini müəllifin ana dilinə professor İdris Abbasov çevirib.

Bu mühüm nəşrə akademik Nizami Cəfərovun yazdığı "Ön söz"ü oxucularımıza təqdim edirik.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun "Nəzəri dilçilik" şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor İdris Abbasovun "Mirzə Kazımbəyin "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikasının tərcümə, tədqiq və şərhi" kitabı türkologiya, Azərbaycan dilçiliyi və ümumi dilçilik baxımından xüsusi önəm daşıyır. Dilçilik İnstitutunun alim-professorları, elmi şura üzvləri və digər elmi müəssisədən olan alimlər milli-mədəni sərvətimizin tərkib hissəsi olan bu möhtəşəm məxəzin ana dilimizə tərcümə edilməsini çox doğru olaraq Azərbaycan dilçilik elmi və türkologiyasına əvəzsiz töhfə hesab etmiş, əsərin tədqiq və şərhlərlə təqdim olunmasını isə son onilliklər ərzində Azərbaycan dilçilik elmində hadisə sayaraq, bu işin ən ali mükafatlara layiq olduğunu vurğulamışlar.

Dövrünün tanınmış rus şərqşünası, professor B.V.Qriqoryev Mirzə Kazımbəy haqqında yazırdı: "Fars filologiyası kafedrasında Mirzə Cəfərin xələfi nəinki təkcə bizdə, həmçinin bütün Avropa və Asiyada tanınmış şəxsdir. O, müsəlman elmlərinin dərin bilicisi, biliklərini Avropa elmi ənənələri ilə birləşdirən, ərəb, fars və türk dillərinə bələd olduğu kimi, ingilis, fransız və rus dillərini gözəl bilən... asiyalıdır..."

Şəxsiyyəti ilə qürur duyduğumuz Mirzə Kazımbəy Kazan Universitetində Şərq dilləri kafedrasının müdiri, Sankt-Peterburq Universitetində Şərq dilləri fakültəsinin ilk dekanı, səkkiz dil bilən azərbaycanlı mütəfəkkirdir. O, rus şərqşünaslığının banisi sayılır. Dünya şöhrətli türkoloq, iranşünas, ərəbşünas və islamşünas, ensiklopedik biliyə malik böyük alim Mirzə Kazımbəy Rusiyanın, Avropanın və Şərqin elmi dairələrində tanınmış, dünya şərqşünaslığında silinməz izlər buraxmış unudulmaz şəxsiyyətdir. Kazanda və Peterburqda universitet şərqşünaslığının mənbələri və inkişafı Mirzə Kazımbəy fenomeni ilə bağlıdır. Onun müsəlman Şərqinin dili, tarixi, fəlsəfəsi, ədəbiyyatı və s. sahəsindəki əsərləri Rusiyada və Avropada şərqşünaslığın ən mükəmməl nümunələrini təqdim edirdi. Bu böyük alimin çoxşaxəli elmi fəaliyyəti barəsində bir çox əsərlər işıq üzü görmüşdür. Eyni zamanda, onun həyat və yaradıcılığı barəsində məlumatlara Qustav Düqonun, İ.Yu.Kraçkovskinin, M.S.İvanovun, V.V.Bartoldun, A.Rzayevin və onlarla başqalarının tədqiqatları, həmçinin indiyə qədər olan digər araşdırmalarda da rast gəlinir.

"Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası" M.Kazımbəyin çoxcəhətli yaradıcılığında müstəsna əhəmiyyətə malik bir əsərdir. Böyük alimin bütün bioqrafları qeyd edirlər ki, hörmətəlayiq türkoloq Avropa ilə Şərqin dil və qrammatik ənənələrini özündə birləşdirirdi. Elmi ənənələrin və tədqiqat üsullarının bu mürəkkəb şəbəkəsi daha çox onun "Ümumi qrammatika"sında öz əksini tapırdı. A.Joberin "Qrammatika"sına məxsus latın və ənənəvi ərəb dili qrammatikası sxemləri və terminologiyasını özündə birləşdirən "Ümumi qrammatika"da M.V. Lomonosovun dilçilik ideyalarının da təsirini görmək mümkündür. M.Kazımbəyin rus türkologiyasına ərəb dilinin qrammatikasına məxsus "izafə", "izafət" terminlərini gətirməsi xüsusi önəm daşıyır.

"Türk-tatar dilinin qrammatikası" kitabı ilk dəfə 1839-cu ildə işıq üzü görmüş və uğurlu dərslik kimi şöhrət qazanmışdır. Kitab ikinci dəfə 1846-cı ildə "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası" adı altında təkrar nəşr olunmuşdur. 1848-ci ildə fəlsəfə doktoru və Paris Asiya Cəmiyyətinin üzvü Yulius Teodor Senker (1811-1884) tərəfindən alman dilinə çevriləndən sonra əsər Qərb ali məktəblərində dərslik kimi istifadə edilməyə başlanmışdır.

Təəssüf ki, ana dilimizin ilk elmi qrammatikasını özündə əks etdirən bu kitab indiyə kimi Azərbaycan dilinə tərcümə olunmamış və müfəssəl tədqiqini tapmamışdır. Əsərin yüksək məziyyətlərə malik olması haqqında fikir və müddəalar səsləndirilsə də, ümumilikdə, heç bir konkret addım atılmamış, "Ümumi qrammatika"nın detallarına varılmamışdır. Görünür, kitabın spesifik elmi üslubda yazılması, onun çoxcəhətliliyi, terminlərin mürəkkəbliyi və çox vaxt anlaşılmazlığı tədqiqatçıları bu yükün altına girməkdən çəkindirmişdir.

"Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikasının tərcümə, tədqiq və şərhi" monoqrafiyası ilə tanışlıqdan sonra məlum olur ki, əsərin dərin qatlarına nüfuz etmək üçün rus dilindən savayı, fransız, ərəb, fars, ingilis, hətta latın və italyan dillərinə də bələd olmaq vacibdir. Sadaladığımız dillərin qrammatikasından xəbərsiz olan tədqiqatçı M.Kazımbəyin "Ümumi qrammatikası"nın mahiyyətini dərk edə bilməz və nəticədə mükəmməl tərcümə və şərh alınmazdı.

Qeyd etdiyim kimi, M.Kazımbəyin "Qrammatika"sını tərcümə və şərh etmək üçün ən azından onun bilik səviyyəsinə yaxın bir səviyyəyə malik olmaq tələb olunur, yəni həmin şəxs islam elmləri, ilahiyyat, tarix, ədəbiyyatdan savayı, rus, ərəb, fransız, ingilis, fars, latın, hətta italyan dillərinin qrammatikasına bələd olmalı, ümumi dilçilik biliklərinə yiyələnməli, bundan əlavə, səbir, təmkin və iradə nümayiş etdirərək heç bir çətinlikdən qorxmamalıdır. Belə bir alimi akademik Tofiq Hacıyev kəşf etdi. Ustad T.Hacıyev ciddi əmək və məsuliyyət tələb edən işi məhz dilçi-şərqşünas, filologiya üzrə elmlər doktoru, sadaladığımız zəruri keyfiyyətləri özündə daşıyan İdris Abbasova həvalə etdi. İ.Abbasov yorulmadan çalışaraq etimadı doğrultdu və Mirzə Kazımbəyin adına layiq 1000 səhifəlik, yüksək elmi məzmun və məziyyətlərə malik sanballı bir iş ortaya qoydu. Bu möhtəşəm əsərlə tanışlıqdan sonra əminliklə deyə bilərik ki, böyük ustad seçim etməkdə yanılmamışdır.

İnanıram ki, bu möhtəşəm dil abidəsinin layiqli şəkildə yenidən canlandırılması, onun linqvistik-filoloji tədqiq və şərhlərlə genişləndirilməsi Mirzə Kazımbəylə yanaşı, İdris Abbasovun da adını milli elm tarixinə yazacaqdır.

İ.Abbasov "Qrammatika" üzərində işləyərkən M.Kazımbəydən əvvəl və onun dövründə Türk-Azərbaycan dilinin qrammatikasına və ümumi dilçiliyə dair çap olunmuş əksər məşhur əsərlərdən faydalanmışdır. İşin gedişində o, xarici dillərin qrammatikalarının ümumi qanunauyğunluqlarını nəzərdən qaçırmamış, dil faktlarına diaxronik-sinxronik və komparativ-kontrastiv aspektdə yanaşmışdır.

Tədqiqatçı-alim latın dilində H.Miqiza, F.Meninski, ərəb dilində Sibaveyhi, Xəlil ibn Əhməd əl-Fərahidi, İbn Malik, Abbas Həsən, Qasim əl-Muradi, Süyuti, fransız dilində J.Holderman, J.Prendl, M.Viqye, A.Jober, Jan-Şarl dö Bess, V.Lötelye, A.Fayzmayer, L.Dübö, Şarl Vyot, M.Nassif, ingilis dilində A.Davids, italyan dilində K.Komidas və onlarla digərlərinin əsərlərinə dönə-dönə müraciət etmiş, Türk-Azərbaycan dilinin qrammatikasına müxtəlif rakurslardan baxmışdır. Tədqiqat və şərhdə biz yeni, orijinal fikirlərlə rastlaşırıq. İ.Abbasov fransız şərqşünası Silvestr dö Sasinin fikir və müddəaları, Babil, Çin-yapon və ərəb ənənəvi qrammatikalarından, qədim hind, Roma dilçiliyindən, modistlərin, humanistlərin, fransız ensiklopedistlərinin təlimlərindən, A.Arno və K.Lanslonun Por-Royal qrammatikasından, N.Bozenin "Ümumi qrammatikası"ndan, kartezian təlimindən, latın, ərəb, italyan, fransız, türk, ingilis, rus və ispan dillərinin qrammatikasını əhatə edən linqvistik əsərlərdən lazımınca və yerli-yerində istifadə etmişdir. Bu mənada əsər mükəmməl və dolğun material təqdim edir.

Fonetika bəhsində İ.Abbasovun maraqlı linqvistik-fonoloji müddəaları ilə tanış oluruq. Tədqiqatçının fikrincə, M. Kazımbəyin heca və orfoqrafik işarələr, sadə və mürəkkəb, təbii və süni hecalar haqqında müfəssəl məlumatları Azərbaycan, o cümlədən, digər türk dillərinin fonetikasını öyrənmək baxımından çox faydalıdır. Əsərdə Türk-Azərbaycan dilində isimlərin cins, kəmiyyət və hal kateqoriyası ətraflı tədqiq və şərh olunmuş, adları qeyd olunan orta əsr dilçilərinin əsərləri diqqətlə təhlil və müqayisədən keçirilmişdir.

M.Kazımbəyin Türk-Azərbaycan dilində hal sistemini ərəb istilahları ilə adlandırması İ.Abbasovu həmin istilahlar haqqında nisbətən geniş tədqiqat aparmağa vadar etmiş və o, yeddi halın hər birini Azərbaycan dilinə tərcümə edib zərgər dəqiqliyi ilə müxtəlifsistemli dillərin materialları ilə müqayisəli şəkildə ayrı-ayrılıqda şərh etmiş, öz müddəalarını ərəb, ingilis, fransız, rus, italyan dillərindən kifayət qədər misallar, nümunələr gətirməklə əsaslandırmışdır. İ.Abbasov Henri Boyerin müddəasına istinad etməklə Türk-Azərbaycan dilində vasitə, müşayiət və birgəlik bildirən sosyativ (sociatif) halın mövcudluğunu təsdiq edir.

İ.Abbasov XVIII-XIX yüzil şərqşünas-alimlərin türk dilinə aid əsərlərini yorulmadan müqayisə edir, sanballı nəticələr çıxarır. Məsələn, o yazır: "Burada diqqəti çəkən digər bir məqam da A.Joberin və M.Kazımbəyin toxunmadığı qarışıq gələcək zaman tərzidir ki, bu haqda K.Komidas bəhs edir. Onun Futuro misto adlandırdığı termin qrammatik ədəbiyyatda nadir rast gəlinən istilahlardandır və daha çox latın dilinin qrammatikası ilə əlaqədardır. Azərbaycan dilində "sevmək" feilinin təsrifini Futuro misto zaman tərzində oxuculara təqdim etməyi məqbul saydıq. Sözügedən istilahı L.Dübö üçüncü gələcək (troisieme futur) adlandırır. L.Dübönün yanaşmasına görə, üçüncü gələcək zaman fransız dilinə ikinci gələcək zaman şəklində tərcümə olunur, yəni tərcümələr bir-birindən fərqlənmir. Bütövlükdə nəzər saldıqda aydın görmək olar ki, K.Komidasın türk dilinin qrammatikasında təqdim etdiyi Futuro misto ilə L.Dübönün göstərdiyi Troisieme futur (üçüncü gələcək) arasında bir fərq yoxdur", yaxud "M.Kazımbəyin Buduhee tretğe adlandırdığı zaman tərzini A.Jober eynilə Troisieme futur, A.Davids ingiliscə Second or Necessary Future adlandırır. A.Jober, çox güman ki, yanlış olaraq bu zaman tərzini fransız dilinə feilin xəbər şəklinin sadə gələcək zamanı kimi tərcümə etmişdir. Təbii ki, həmyerlimiz M.Kazımbəy öz əsərində A.Joberin bu yanlışlığını aradan qaldırmış və həmin zaman tərzinin rus dilində dəqiq ekvivalentini verməyə müvəffəq olmuşdur. A.Joberdən fərqli olaraq, L.Dübö analoji zaman tərzini ifadə etmək üçün Futur absolu ou de necessite istilahını seçmiş və təqdim etdiyi misalı fransız dilində nisbətən düzgün əks etdirmişdir. (Dubeux 1856, p.68). Burada K.Komidasın bəhs etdiyi Futuro misto relativo (nisbi qarışıq gələcək) zaman tərzi də nəzərdən qaçmamışdır" və s.

Tədqiq və şərh prosesində İ.Abbasov dil faktlarına orijinal yanaşma tərzini sonadək davam etdirir.

Təqdiqatın müəllifi oxucuda daha müfəssəl təsəvvür yaratmaq məqsədilə Renessans dövrü fransız dilinin islahatçısı kimi tanınan Luis Meqrenin, R.Etyenin, Jan Qarnyenin və digərlərinin əsərlərinə də müraciət edir, Şarl Pyer Jiro Düvivyenin əvvəlcə gələn keçmiş zaman haqqında çox dəyərli fikirlərini Azərbaycan dili ilə müqayisədə nümunələrlə əsaslandırmağa çalışır.

İ.Abbasov tərəfindən fonetika və morfologiya bəhsinə verilən şərhlər Müasir Azərbaycan dilinin qrammatikasının tarixi aspektdə araşdırılması üçün çox əhəmiyyətli ipucları verir.

Tədqiqatçının fikrincə, M.Kazımbəy hər bir dil hadisəsinin təsvirində koqnitiv (idrak proseslərində iştirakına görə) və kommunikativ (nitq ünsiyyəti aktlarında iştirakına görə) funksiyaları nəzərə almış, hər bir dil hadisəsini koqnisiya və kommunikasiyanın kəsişməsində nəzərdən keçirmişdir.

M.Kazımbəyin bəhs etdiyi nitq hissələri, o cümlədən, feilin təsriflənən və təsriflənməyən formaları, şəkil və zamanları, feili sifət, cerund, supin və digər qrammatik hadisələr İ.Abbasov tərəfindən müxtəlif dillərlə geniş müqayisəli araşdırmaya cəlb olunur, bu müstəvidə orijinal fikirlər irəli sürülür.

İ.Abbasov tədqiqat və şərh zamanı Kaspar Şoppe, Jozef Yustus Skaliger, Fransisko Sançes de las Brosas, Antonio de Nebrixa və digər Qərb alim və tarixi şəxsiyyətləri haqqında ensiklopedik məlumatlar verərək, onların fəlsəfi-linqvistik ideyaları, nəzəri görüşlərini müasir dilçilik baxımından diskussiyaya cəlb etmişdir. Araşdırmada qrammatikanın mütləq fəlsəfi mahiyyətli olmasını, metafizika ilə məntiqin vahid doktrinada birləşməsinin zəruriliyini iddia edən fransız filoloqu Dyödone Tyebo, "Bütün dillər bizim intellektual qabiliyyətlərimizin təbiətindən əmələ gələn ümumi qaydalardan ibarətdir" - deyən və ideologiya terminini işlək vəziyyətə gətirən fransız filosofu Antuan Destü dö Trasi və başqalarının dərin məzmunlu, orijinal fəlsəfi-linqvistik və məntiqi görüşlərinə də istinadlar edilmişdir.

Kitabda müasir Azərbaycan dilçiliyi baxımından aktuallığı nəzərə alınaraq M.Kazımbəyin Sintaksis bölümündə işlətdiyi, amma çox vaxt izah etmədiyi qrammatik terminlərin şərhinə geniş yer verilmişdir. Fonetika və morfologiya bölməsində tədqiq və şərhlər daha çox Qərb dilçi-filoloqlarının əsərlərinə müraciətlə müşayiət edilirdisə, sintaksisdə bu, ərəb dilindəki mənbələrə istinadla əvəz olunur. Bunu M.Kazımbəyin sintaksis bəhsində daha çox ərəb nəhvindən faydalanması ilə izah etmək olar.

Təqdim olunan kitab Türk-Azərbaycan dili tarixi mütəxəssisləri, şərqşünaslar, dilçi-filoloqlar, türkoloqlar, dil nəzəriyyəçiləri, müəllim-pedaqoqlar üçün qiymətli mənbədir. Bu zəngin xəzinədən slavyanşünas, romanşünas, germanşünas, ərəbşünas və digər müxtəlif profilli dilçi-tədqiqatçılar faydalana bilərlər.

Bir sözlə, İdris Abbasovun "Mirzə Kazımbəyin "Türk-tatar dilinin qrammatikası"nın tərcümə, tədqiq və şərhi" monoqrafiyası öz elmi miqyasına görə bir institutun görə biləcəyi ağır və məsuliyyətli işdir. O, bu işi təkbaşına yerinə yetirmiş, sözün həqiqi mənasında orijinal bir əsər ortaya qoymuşdur. Əsərin tədqiq və şərh hissəsi çox zəngin elmi-filoloji bazaya malikdir. Bir sözlə, tərcümə, tədqiq və şərhin sintezindən ibarət bu komplə elmi iş ən yüksək qiymətə layiqdir.

Nizami CƏFƏROV

525-ci qəzet.- 2017.- 20 sentyabr.- S.7.