Ceviz ağacı
“İLLƏR -
DÜŞÜNCƏLƏR...” DƏFTƏRİNDƏN
İstanbul kimi nəhəng şəhərə (əslində mən ona “məmləkət” deyirəm) ilk səfər şübhəsiz, unudulmaz olur. Ancaq bir məqam ömrüm boyu unudulmayacaq. Bu “məmləkətlə” mənim tanışlığım ora ilk səfərimdən xeyli-xeyli öncə, yeniyetməlik çağlarımdan müxtəlif tarix, coğrafiya kitablarıyla birgə Nazim Hikmətin, Orxan Vəlinin şeirləri ilə başlamışdı. Ona görə də tarixi abidələrin, məbədlərin önündə ehtiramla baş əyə-əyə, sivilizasiyaların ensiklopediyası olan İstanbulu sanki Nazimlə, Orxanla birlikdə gəzirdim, Orxanın özünü atdığı körpünü, onların gördükləri, təsvir etdikləri küçələri, məhəllələri, ağacları axtarırdım.
Mən bir ceviz ağacıyam, Gülhanə Parkında,
Nə sən bunun farkındasın, nə də polis farkında...
...Ona görə də məni ilk dəfə İstanbula dəvət edən Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfinin başkanı Turan Yazqanın “hara getmək, haranı görmək istərdiniz?” sualının “cavab siyahısının” ilk sətirlərinə Topqapı Sarayı, Gülhanə Parkı da daxil edilmişdi. Əlbəttə, “ceviz ağacı”nın adını da çəkməmişdim. Çünki Turan bəy, indi bilmirəm, o illərdə Nazim Hikməti sevməzdi. O, Nazimin “kommunistliyini”, Türkiyəni tərk edərək əvvəlcə Şərqi Avropanın o vaxtkı sosialist ölkələrinə, sonra isə Moskvaya getməsini, ömrünün sonunacan orada yaşamasını bağışlaya bilmirdi. Ona görə də qəlbimdə bəlkə də qeyri-adi fenomenə çevrilmiş Gülhanə Parkındakı ceviz ağacı barədə nəyisə açıb-ağartmadım.
...Əvvəlcə Topqapı muzeyində sehrlənirəm. Mehmet Fatehin qılıncını da mənə göstərirlər. Deyirəm, ona şeir yazacağam (amma nədənsə, indiyəcən yaza bilmirəm)... Topxananın sehrlərindən özümə gəlməmiş, əlbəttə, Gülhanədə Ceviz ağacını axtarıram. Düşünürəm: altında əyləşib fikrə dalacağam, Nazimi xatırlayacağam.
Fikirləşirdim: görəsən, Zəngəzurun ceviz ağacları qocamandır, yoxsa Gülhanə Parkının? Həmişə mənə elə gəlib ki, Maralzəmidə, arxa bağçamızdakı ceviz ağacı qocamandır Gülhanə Parkındakından. İçimdə Nazimin şeirinin digər misraları səslənir:
Budak-budak, şehram-şehram ihtiyar bir ceviz...
Parkda ixtiyar, qocaman ceviz ağacı
olar? Özü də dənizlərin
qovşağındakı parkda?!
Parkda ceviz ağacı deyəndə mənim təsəvvürümə həmişə
gənc, heç olmasa, qocalmamış ceviz ağacı gələ bilər.
Maralzəmidəki ata-baba evimin
arxa baxçasındakı
ceviz ağacı qocamandır. Ancaq dibindən axan kənd arxı onu bir az da ixtiyarlaşdırıb,
qocaldıbdır. Arxın suyu
Maralzəmi dağlarının
sərin, saf bulaqlarından olsa da.
Gəzirəm, axtarıram, balaca Yüksəl demişkən,
gah torpağa baxıram, gah göylərə. Yerdə də ceviz ağacını
axtarıram, göylərdə
də.
Ceviz ağacı isə ... sadəcə ... yoxdur... Necə ola
bilər? Əlacsız qalıb məni
müşayiət edən
Turan Yazqanın əməkdaşından soruşdum
(əlbəttə, ağacın
Nazimin şeirlərindən
gəldiyini demirəm,
axı, onun Nazimə münasibəti mənə məlum deyil). Əməkdaş
sualımdan təəccüblənir
və qətiyyətlə:
- Hidayət bəy, burada ceviz ağacı
yoxdur! - deyir.
-Siz əvvəllər bura bir neçə dəfə gəlibsiniz?
-Bəli, bəy, tez-tez gəlmişəm. Bu elə parkdır,
bir dəfə gələn, yenə gəlmək istəyər.
Həm də Turan bəyin
ən hörmətli mehmanlarını mən müşayiət edirəm,
hamı Topqapı Sarayına baxmaq istəyir, ordan çıxanda isə... çox vaxt bu parkdan keçirik.
“Burda ceviz ağacı ...yoxdur”u təkrarlamaq istəmir, çiyinlərini çəkir,
qaşlarını çatır. ... Yenə inanmıram.
Əvəzində “Ceviz ağacı”
bütöv səslənir
ürəyimdə:
Başım köpük-köpük bulut, içim, dişim deniz,
Ben bir ceviz ağacıyım Gülhane
Parkında.
Budak-budak,
şehram-şehram ihtiyar
bir ceviz,
Ne sen bunun farkındasın, ne polis farkında.
Ben bir ceviz ağacıyım Gülhane
Parkında.
Ben bir ceviz ağacıyım
Gülhane Parkında,
Yapraklarım suda balık gibi kıvıl-kıvıl,
Yapraklarım ipek mendil gibi
tiril-tiril
Koparıver, gözlerinin, gülüm,
yaşını sil.
Ben bir ceviz ağacıyım
Gülhane Parkında,
Ne sen bunun farkındasın, ne de polis farkında.
Yapraklarım əllərimdir, tam yüz
bin elim var,
Yüz
bin elle dokunurum sana, İstanbula;
Yapraklarım gözlerimdir, şaşarak
bakarım,
Yüz
bin gözle seyr ederim seni, İstanbulu,
Yüz
bin yürek gibi çarpar-çarpar yapraklarım.
Ben bir ceviz ağacıyım
Gülhane Parkında,
Ne sen bunun farkındasın, ne de polis farkında.
Hələ düşünürdüm ki, burda təsadüfən
bir polis də qarşıma çıxa
bilər, xəyalən,
ya gerçəkdə
belə bir söhbətimiz olar: - Burda Nazim qarşınıza
çıxsaydı, neylərdiniz?
Əlbəttə, polis anlamayacaqdı. “Ceviz
ağacı”ndan bir-iki
misra deyəcəkdim.
Onun Nazim Hikmətə münasibəti necədir,
Allah bilir. Sinirlənməsin
deyə söyləyəcəkdim:
- Nazimi müxtəlif
vaxtlarda istintaq edən, ona üst-üstə iyirmi beş il
“yatmaq” cəzası kəsmək üçün
“əsaslar” hazırlayan
müstəntiqdən soruşurlar:
“bir insan kimi Nazim Hikmətə
münasibətiniz?”
“Onu mən bir kommunist kimi
özüm öz əllərimlə güllələyərdim. Bir şair
kimi məzarı önündə diz çöküb hönkür-hönkür
ağlayardım”, -deyir.
Polis nə qədər sinirlənsə də bu xatirəni eşidəndə bəlkə
bir az yumşalacaqdı..
İstanbula gələnə qədər
olmamış və indi məlumdur - heç vaxt olmayacaq belə bir epizod da
gəlirdi ağlıma.
Doğurdanmı Gülhanədə ceviz ağacı yoxdur və ... nə Nazim bunun farkındadır, nə də polis farkında. Aralıqda mən qalmışam. Bir az aralıda öz işini görən ixtiyar bağbanı işindən ayırıram: - Ağsaqqal, qüsura baxmayın, burda bir ceviz ağacı olmalıdır... - Ceviz ağacı? - təəccüblə soruşur qoca bağban, - hayır, əfəndim, hayır... - Siz neçə ildir burda çalışırsınız? - Çoxdan, əfəndim, qırx yıldır. - Bəlkə əvvəllər burda ceviz ağacı olub? - Hayır, əfəndim, olmayıb, yoxdur. Az qaldı desin: “Olmayacaq da!” Əvvəlcə anlamadım.Sonra anladım - məyus oldum. Sarsıldım. Göylərə baş vuran ceviz olmayan ağaclara baxa-baxa qaldım.
... Axşam şam süfrəsi ətrafında, özümü saxlaya bilməyib başıma gələnləri Turan bəyə danışdım. Nazim Hikmətin üstündə (əvvəllər neçə dəfə söhbətimiz - mübahisəmiz olmuşdu) məni qınamaq üçün Turan bəyin əlinə sanki fürsət düşmüşdü: - Nazim Hikmət Türkiyəni elə bilir, elə tanıyır. Nazim Hikmət Sizin qafanızı elə aparıb... - Bizim nəsil Türkiyəni Nazim Hikmətin əsərləri ilə yenidən tanıyıb, sevib... Köhnə öcəşimiz təzədən başladı, uzun çəkdi. Sonra Gülhanədə Ceviz ağacını tapmadığım üçün çox pərt olduğumu və heyrətləndiyimi görüb məni sakitləşdirmək, bəlkə də pərtliyimi soyutmaq üçün: - Sabah mən Sizi bir ceviz ağacının kölgəsinə dəvət edərəm, hesab edin ki, Hikmətin yazdığı ceviz ağacıdır. Ertəsi gün, nahar sona çathaçatda Turan bəy gerçəkdən dedi: “Çayı Nazimin Ceviz ağacının altına içəcəyik”.
Məni Süleymaniyyə camesinin beş addımlığında olan kafesinə dəvət etdi. Kafe zirzəmi qatındaydı. Ensiz daş pillələrlə xeyli endik. Həyətdəki nazik, demək olar, “gövdəsiz” ceviz ağacı günəşə boylanmaq üçün çox boy atmışdı. Biz onun altında əyləşib pürrəng türk çayı içə-içə o ceviz ağacı boyunca göylərə boylandım, Nazimi xatırladım. - Nazim Hikmət XX yüzilliyin ən böyük şairidir, - deyirəm, - bütün cahanda. Bu əsrdə böyük şairlər çoxdur. Elə Azərbaycanda - Sabir, Hüseyn Cavid, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə..., Rusiyada - Sergey Yesenin, Braziliyada - Jorj Amadu... Səməd Vurğunun misralarını xatırlayıram:Nazim də ucaltsın haqqın səsini Dəmir pəncərəli zindan içindən. Qatsın nəfəsimə öz nəfəsini Qavalos Romadan, Siya-U Çindən...
XX əsrdə çoxdur böyük şairlər. Ancaq ən böyüyü Nazim Hikmətdir. ... Turan bəyin Nazimə kəskin mənfi münasibəti hiss edilmədən zəifləyirdi.
lll
Nazim o şeiri 1957-ci ildə yazıb, deyəsən Varnada (o Varşavada, Budapeştdə, Parisdə, Praqada da yaşayıb). İstanbulun həsrətiylə. Sonra Moskvada şeirlər yazıb. Səhvlərini anlaya-anlaya. Moskvada yalnız Leninə, kommunizmə təriflər qoşmayıb. Vera Tulyakovaya- üçüncü xanımına üz tutub acı-acı söyləyirdi:
Gəlsənə - dedin bana,
Kalsana -
dedin bana,
Gülsənə - dedin bana,
Ölsənə - dedin bana...
Gəldim,
Kaldım,
Güldüm, Öldüm.
Yenə düşündürücü, həm də kədərli bir epizod düşdü yadıma: Münəvvər xanım Nazimin hüznü günlərində Moskvaya gəlir, “Novo-Deviçye” məzarlığına gedir, orada (düşünülmüş, ya təsadüfən?) Olqa və Vera ilə görüşür. (Olqa Nazimin Moskvada ilk xanımıydı, həkim idi. Həm həkim kimi, həm də ömür-gün yoldaşı kimi şairə çox diqqətlə qulluq edirdi. Sonra Nazim nədənsə Veranın “toruna” düşdü, Olqadan ayrıldı). Üç xanım eyni anlarda Nazimin məzarı önündə dayanırlar, ən çox kövrələni, həyəcanlananı və düşünəni Münəvvər xanım idi! Veraya o şeiri yazanda artıq anlayırdı: Moskvaya ölməyə gəlib...
Anlayırdı: təsəvvür etdiyi, inandığı kommunizm, kommunistlik gördüyü “kommunizmlə”, “kommunistliklə” tərs mütənasibmiş. Bakıda, Akademik Milli Dram Teatrında “Unudulmuş adam”a baxandan sonra aktyor oyunundan, rejissor işindən danışmaq əvəzinə salondolu tamaşaçı önündə uca səslə deyirdi: “Biz Kommunist Partiyasına keçəndə bilirdik: bu yol ölümə, həbsxanaya aparır, amma yolumuzdan dönmürdük. Sizsə (oxu: bütün SSRİ) vəzifə almaq üçün Kommunist partiyasına keçirsiniz!” Əkslikləri, ziddiyyətləri görürdü. Anlayırdı. Ona görə elə yazırdı: Mən bir ceviz ağacıyam Gülhanə Parkında... Gülhanədə həqiqətən ceviz ağacı yoxdur. Bəlkə Nazimin bir fanatı haçansa Gülhanədə bir ceviz ağacı əkib gövdəsində o misranı yazacaq.... Və Nazim də həqiqətən İstanbulda deyil.
23 noyabr, 2011.
525-ci qəzet.- 2017.- 1 sentyabr.- S.15.